संस्कृतलोकोक्तयः-१

[Usha]

नमांसि,

अत्र दैनन्दिनं एकैकां लोकोक्तिं स्वीकृत्य तस्य अर्थं चर्चितुं प्रयासः करिष्यते। एताः लोकोक्तयः संस्कृतलोकोक्तुलु इति तेलुगुपुस्तकात् (सर्वयोजनस्थानात् अवातरितम्। ग्रन्थकृदादिविवरणं तत्र लुप्तम्) स्वीक्रियन्ते।

तत्र काश्चन एव कोकोक्तयः, न सर्वाः। तत्र लौकिक-न्यायाः, पारिभाषिकोक्तयः च सन्ति। तेभ्यः संस्कृतभाषाशिक्षणे अवगमने च याः उक्तयः सहायकाः, वस्तुतः अपि लोकोक्तयः, ताः मात्रं स्वीक्रियन्ते।

--------------------------------

प्रथमा लोकोक्तिः एवम्-

अकामस्य क्रिया काचिद्दृश्यते नेह कर्हिचित् ।

यद्यद्धि कुरुते जन्तु तत्तत्कामस्य चेष्टितम् ॥ मनुस्मृतिः, २.४

            कामो नाम इच्छा। किमपि वस्तु आवश्यकमिति, किमपि लक्ष्यं साधनीयमिति पुरुषस्य मनसि जायमाना अभिलाषा। तदेव तद्वस्तु साधनाय पुरुषं प्रवर्तयति। यस्य कामः नास्ति, सः किमपि कार्यं कर्तुं न पारयति। यत्किञ्चित् कार्यं पुरुषः करोति, तत्सर्वं काममूलमेव जगति प्रचलति। अत्र जन्तुर्नाम जीवः, प्राणिः इत्यर्थः। यः किमपि प्रयतनं अकुर्वन् तिष्ठति, तस्य बुद्धिः जडा मन्दा च सम्पद्यते। प्रवृत्तिमार्गे कामः आवश्यकः। निवृत्तिमार्गे कामः त्याज्यः।

--------------------------------

[Usha]

2.

अक्के चेन्मधु विन्देत किमर्थं पर्वतं व्रजेत्।

इष्टार्थस्य च संसिद्धौ को विद्वान् यत्नमाचरेत्॥

अक्के, स्वकीये गृहकोणे एव यदि मधु प्राप्यते, तर्हि कः दूरं पर्वतं प्रति गत्वा तदर्थं यत्नं करोति? यदि किमपि अभिलषितं वस्तु समीपमेव लभ्यते, तदा कोपि तत्प्राप्तुं दूरं न गच्छति। यत्किमपि प्रयोजनं अल्पीयेन लाघवेन च प्रयत्नेन साध्यते, तर्हि तदर्थं अयासप्रयासादिकं नावश्यकमिति अस्य आभाणकस्य अभिप्रायः।

[Usha]

कोकोक्तयः > लोकोक्तयः

प्राणिः > प्राणी

[Usha]

अन्ततोऽश्मापि जीर्यते।

अश्मा नाम पाषाणः, पर्वतः, शिला। अल्पः वा महान् वा पाषाणः सदा सुदृढो दृश्यते। तस्य कोऽपि ह्रासः, परिमाणे क्षतिः वा न कदाचित् घटिष्यतीव दृश्यते। अन्यवस्तूनि इव सः जीर्णतां न प्राप्नोति इव भाति। किन्तु सामान्यदृष्टेः अगोचरः सन्, कालः तमपि जीर्णीकरोति। महान्कालानन्तरं तस्य पाषाणस्य परिमाणे ह्रासं पश्यामः। तेनैव ज्ञायते, सर्वं वस्तु नाशशीलं नश्वरमेव भवति भुवि इति।  यदि कोपि स्वस्य शक्तेः, दृढतायाश्च तुलनां अश्मना करोति, तर्हि एषा लोकोक्तिः स्मर्तव्या।

[Usha]

अतिपरिचयादवज्ञा ।

वृद्धजनैः, ज्येष्ठैः, केनापि महापुरुषेण वा सह तत्सन्निधौ स्थित्वा ज्ञानप्राप्तिः भवति, सद्विषयावगाहनं च भवति। ज्ञानार्जनप्रक्रियायां गुरुजनानां प्रति आदरभावः अत्यावश्यकः। यदा बोधकः परिचितः, तर्हि बोधनसमये सः परिचयभावः बोधयितॄन् विषयात् अपवार्य अन्यत्र पातयति, येन अध्ययनं कुण्ठितं जायते। परिचयस्य वृद्ध्या महापुरुषस्य महत्तायाः दृष्टिः अन्यत्र अपगच्छति, असन्दर्भचर्चाः च घटन्ते। सान्निध्येन दृष्ट्वा कांश्चन अप्रासङ्गिकविषयान् परिशील्य ‘एषोऽपि मम इवैव’ इत्यादिविचाराः मनसि उत्पद्यन्ते, येन महत्त्वभावनायाः मनः अधः पतति। अध्ययनादिकेषु लाभः च न्यूनीभवति। अतः बोधकानां, गुरुजनानां, वृद्धानां च सामीप्यं अत्यधिकं न वाञ्छितव्यम्। यावत् अवबोधविषयस्य सन्दर्भः तावत् परिचयः समीचीनः भवति। अवज्ञाजननेन सत्सम्बन्धः छिन्नो भवति।

[Usha]

अक्षेत्रे बीजमुत्सृष्टमन्तरैव विनश्यति।

बीजः भूमौ उप्यते वृक्षरूपधारणाय, धान्य-फल-पुष्पादीनां प्रदानाय च। यदि तस्य वर्धनं समीचीनतया करणीयं, तर्हि तत् सुक्षेत्रे एव उप्यतु। क्षेत्रेऽपि तस्य बीजस्य वर्धनाय शक्तिः वर्तताम्। यदि अक्षेत्रे, नाम, क्षेत्रभिन्ने अथवा कुक्षेत्रे बीजं उत्सृज्यते, तर्हि बीजस्य उत्पत्तिशक्तिः नश्येत, तेन तत् कदापि वृक्षः न भवेत्।

(यदि दोषाः सन्ति चेत्, लोकोक्तेः प्रथमपदमुक्त्वा सूचयन्तु। यथा- "अक्षेत्रे... इत्यत्र एवं दोषोस्ति..")

[Usha]

अत्युच्छ्रायः पतनहेतुः।

उच्छ्रायो नाम उत्तुङ्गता, उच्चता, औन्नत्यम्। (पुंलिङ्गशब्दः, उत् + श्रि + घञ् ।) नरैः उन्नतत्वं साधनीयम्। धन-वस्तु-यशादिविषयेषु सर्वदा स्वस्य वर्तमानस्थितेः अग्रे गमनाय यतितव्यम्। किन्तु कस्यापि वस्तुनः औन्नत्यं भूमिं विसृज्य, अथवा भूमेः उपरि तत् नाययति। तदा असंतुलितस्थितौ आगतौ ततः प्रमादो भवेत्। अनेन तस्य वस्तुनः यदाकदाचित् अधःपतनं सम्भवेत्। वस्तुस्थितिं विस्मृत्य नरैः औन्नत्यं न साधनीयम्। अत्यन्तं उन्नताः भूत्वा, पतने हेतुतायां सत्तायां मात्रेण न पतेत्। किन्तु पतनस्य अवकाशः अस्तीति, कदाचित् समुन्नतात् स्थानात् भूमौ पतेयुः इति सदा स्मर्तव्यम्।

[Usha]

अन्ते या मतिः सा गतिः।

मनः चञ्चलम्। तत् कदा कां दिशं नेष्यतीति न जानाति कोऽपि। कस्यचन विचार्यदंशस्यान्ते अन्तिमं यत् निर्णीयते, तदेव आचर्यते। तथैव जीवनान्तिमसमये यथा नरस्य मानसिकी स्थितिः भवति, तथा तस्य अग्रे गमनं भवति। यावान् पुरुषस्य विचारः, तावती तस्य गतिः। अतः सर्वदा स्मर्तव्योऽयं विषयः। एतदेव गीताश्लोके-

यं यं वापि स्मरन् भावं त्यजत्यन्ते कलेवरम् ।
तं तमेवैति कौन्तेय सदा तद्भावभावितः॥ गीता, ८.६

[Usha]

अतिस्नेहः पापशङ्की।

अति सर्वत्र वर्जयेदिति सप्रसिद्धा अभियुक्तोक्तिः। स्नेहो नाम सुहृद्भावः। स्नेहभावेऽपि अतिवर्तनं न कर्तव्यमिति भावः। अतिवर्तनेन अतिभावेन वा स्नेहे फलं पापशङ्कारूपेण उत्पद्यते। सर्वेषां स्वस्य मानसिकसंस्थानपरिधिः वर्तते। मनसि कं कुत्र स्थापनीयं, कियत् स्थानं कस्मै दातव्यमित्यादि तत्तद्व्यक्तिगतो निर्णयः भवति। तदनुगुणं सः अन्यैः सह व्यवहरति। यदि कोऽपि कापि वा उद्दिष्टस्य स्थानस्य अतिक्रमणं कृत्वा अन्तः आगन्तुं प्रयतते, तर्हि ‘किमर्थमेषः मया  सह तावन्तं स्नेहं प्रदर्शयति? किं वा वर्तते अस्य मनसि? अग्रे मां कामपि हानिं कर्तुमिच्छति? कोऽस्य उद्देश्यः?’ इति अकारणं स्नेहप्राप्तुः स्नेहदातृप्रति सन्देहो जायते। अतः स्नेहः शनैः शनैः वर्धिर्तव्यः।

अस्या एव लोकोक्तेः अन्योऽर्थः— यदा केनचित् स्नेहपात्रेण स्नेहः अधिकः वर्तते, तदा सः यत्किमपि करोति, तस्य प्रभावः स्नेहदातुः उपरि पतति। ‘एषः मम, न कस्याप्यन्यस्य..’ इत्यादयो भावाः मनसि उद्भवन्ति। यदा कदाचित् येनकेनापि कारणेन स्नेहपात्रं स्नेहदात्रा यथापेक्षितं न व्यवहरति, तदा स्नेहदाता बहुधा तं शङ्कते, निन्दति, दुःखयति च। अतः अतिस्नेहः कस्योप्युपरि न भवेदिति भावः।

[Usha]

अन्धस्यैवान्धलग्नस्य विनिपातः पदे पदे।

अन्धः किमपि द्रष्टुं न पारयति। तस्य गमनाय कस्यापि अवष्टम्भः आवश्यकः। यः नेत्रवान्, द्रष्टुं च पारयति, स एव दृष्टिहीनं अवलम्बयित्वा अग्रे नेतुं समर्थो भवति। यदि अवष्टम्भयिता अपि अन्धः, तर्हि द्वयोरपि पन्थानः दर्शनाभावात्, मार्गे विद्यमानानां वस्तूनां, आटङ्कानां ज्ञानाभावच्च पदाघाते सति अवश्यं विनिपातः भवति। न च ‘अभ्यासेन किञ्चित् सामर्थ्यं वर्धते किल’ इति वक्तव्यं, नूतनपन्थासु अभ्यासस्य साहाय्यकत्वविरहात्। अतः अन्धः दृष्टिवतः एव साहाय्यं स्वीकरोतु, नान्यस्यान्धस्य ।

[Sivakumari Katuri]

2015-05-09 7:30 GMT-05:00 Usha <usha....@gmail.com>:

अन्धस्यैवान्धलग्नस्य विनिपातः पदे पदे।

अन्धः किमपि द्रष्टुं न पारयति। तस्य गमनाय कस्यापि अवष्टम्भः आवश्यकः। यः नेत्रवान्, द्रष्टुं च पारयति, स एव दृष्टिहीनं अवलम्बयित्वा

अवलम्बयित्वा इति न अवलम्ब्य इति।

अग्रे नेतुं समर्थो भवति। यदि अवष्टम्भयिता अपि अन्धः, तर्हि द्वयोरपि पन्थानः दर्शनाभावात्, मार्गे विद्यमानानां वस्तूनां, आटङ्कानां ज्ञानाभावच्च पदाघाते सति अवश्यं विनिपातः भवति। न च ‘अभ्यासेन किञ्चित् सामर्थ्यं वर्धते किल’ इति वक्तव्यं, नूतनपन्थासु अभ्यासस्य साहाय्यकत्वविरहात्। अतः अन्धः दृष्टिवतः एव साहाय्यं स्वीकरोतु, नान्यस्यान्धस्य ।

--
You received this message because you are subscribed to the Google Groups "Samskrte Samvadema" group.
To unsubscribe from this group and stop receiving emails from it, send an email to samskrte-samvad...@googlegroups.com.
To post to this group, send email to samskrte-...@googlegroups.com.
Visit this group at http://groups.google.com/group/samskrte-samvadema.
For more options, visit https://groups.google.com/d/optout.

--

सर्वे भद्राणि पश्यन्तु।

[Usha]

अनभ्यासे विषं शास्त्रमजीर्णे भोजनं विषम्।

अभ्यासो नाम कृतस्य कार्यस्य, ज्ञातस्य विषयस्य वा पुनरावृत्तिः। अनभ्यासो नाम अभ्यासराहित्यम्। विषं नाम हानिकारकं वस्तु। शास्त्राध्ययने सर्वदा अभ्यासोऽपेक्ष्यते। अभ्यासेनैव शास्त्रार्थः बुद्धौ स्थिरः तिष्ठति। विषयश्च सम्यगवगम्यते। अद्यतनीयः पाठः अद्यैव द्वित्रिवारं आवृत्त्य पठ्यते चेत्, न कदापि विस्मृतिमेष्यति। शास्त्रविषयः पारम्परिकः, शृङ्खलेव सम्बद्धः, प्रतिदिनं किञ्चित्पठ्यते। अतः ह्यस्तनस्य विषयस्य स्मरणं विना अद्यतनस्य पाठस्य अवगतिर्दुर्गमा। अतः अनवगमनेन विषयः अपच्यः भवति। अतः तद्विषतुल्यम्। यथा अद्यान्नं भुक्त्वा जीर्णमकृत्वैव श्वः पुनः खादामः, तदा गतदिनभोजनजीर्णाभावे पुनरन्नस्य उदरे पातनं इतोधिकमजीर्णाय सम्पद्यते। तदजीर्णमन्नं उदरे विषतुल्यं भूत्वा स्वास्थ्यं नाशयति। 

[Usha]

अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः।

वाचा व्यक्तं यदुच्यते तदेव लोकोऽवगच्छति। कदाचित् वैखर्या वाचापि हृदिस्थितं भावनां स्पष्टं सम्यग्वक्तुं न पारयति पुरुषः, किं पुनः मौनेन ज्ञापयितुं पारयेत्? किन्तु पण्डितस्य लोकज्ञानं, अवधानं, परिशीलनशक्तिश्च दृढाः राजन्ते। अतः स्वबुद्ध्या, स्वोहया, स्वेङ्गितज्ञानेन, वक्तुः आचरणं, मुखसंज्ञाभावादीन् परिशील्य च पण्डितः वाचा व्यक्तं यन्नोक्तं तमप्यान्तरिकमाशयं लीलयाधिगच्छति। अतः पण्डितसम्मुखं सावधानेन भवितव्यम्।

[Sivakumari Katuri]

2015-05-11 22:07 GMT-05:00 Usha <usha....@gmail.com>:

अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः।

वाचा व्यक्तं यदुच्यते तदेव लोकोऽवगच्छति। कदाचित् वैखर्या वाचापि हृदिस्थितं

हृदिस्थितं > हृदिस्थितां 

भावनां स्पष्टं सम्यग्वक्तुं न पारयति पुरुषः, किं पुनः मौनेन ज्ञापयितुं पारयेत्? किन्तु पण्डितस्य लोकज्ञानं, अवधानं, परिशीलनशक्तिश्च

परिशीलनशक्तिश्च > परिशीलनाशक्तिश्च 

दृढाः राजन्ते। अतः स्वबुद्ध्या, स्वोहया, स्वेङ्गितज्ञानेन, वक्तुः आचरणं, मुखसंज्ञाभावादीन् परिशील्य च पण्डितः वाचा व्यक्तं यन्नोक्तं तमप्यान्तरिकमाशयं लीलयाधिगच्छति। अतः पण्डितसम्मुखं सावधानेन भवितव्यम्।

--

You received this message because you are subscribed to the Google Groups "Samskrte Samvadema" group.
To unsubscribe from this group and stop receiving emails from it, send an email to samskrte-samvad...@googlegroups.com.
To post to this group, send email to samskrte-...@googlegroups.com.
Visit this group at http://groups.google.com/group/samskrte-samvadema.
For more options, visit https://groups.google.com/d/optout.

[Usha]

अब्भिर्गात्राणि शुद्ध्यन्ति मनः सत्येन शुद्ध्यति।

आपः पवित्रं परमं पृथिव्यामिति सुप्रसिद्धम्। जलेन स्थूलशरीरावयवगतानि मालिन्यानि अपगच्छन्ति, गात्राणि च परिशुद्ध्यन्ति। मनः अपि सूक्ष्मरूपं शरीरस्य भागः एव। तत् स्थूलशरीरमिव अक्ष्णा न दृश्यते, परं तु अनुभवेन ज्ञायते तदस्तित्वम्। तस्यापि शरीरमिव परिशुद्धिकरणमावश्यकम्। यतः तत् न स्पर्शयोग्यं वस्तु, अतः मनःशुद्धये न किमपि स्पर्शयोग्यं परिशुद्धकारकं वस्तु न उपयोक्तुं शक्यते। तत् सत्येन शुदध्यति। नाम सत्यवाचा, सदाचरणेन च तद्गतानि मालिन्यानि दोषाश्च अपयन्ति।

[Usha]

 अर्धो घटो घोषमुपैति नूनम्।

घटः यदा जलेन समग्रं पूर्णः, तदा स्थलं नावशिष्यते। स्थलाभावे वायुः न तत्र भ्रमति। अतः वायोः आकाशस्य च आलम्बनाभावे शब्दः न भवति। यदा अर्धः एव जलः तस्मिन्, तदानीं कुम्भान्तजलस्य इतस्ततः सञ्चलनेन शब्दः भवति। स एव घोषः। साधुजनेषु सज्जनेषु च सम्पूर्णत्वसत्त्वेन औद्धत्याभावः, मौनाश्रयणं च दृश्यते। असत्पुरुषाणां तु मनस्सु सम्पूर्णत्वाभावे सर्वदा चञ्चलता, प्रगल्भता च तिष्ठति। अतः असाधुनरः स्वस्य अहंकारवर्धनाय बहु जल्पति। लोकोक्तिरियं तमेव भावं प्रकटयति।

अस्तु, तर्हि घटे अर्धपूर्णे किं नास्ति प्रयोजनलेशमपि? नैवम् । अस्ति। 

जलतरङ्गिणीनामके वाद्यविशेषे इदमेव लक्षणमुपयुज्य वाद्यसङ्गीतः क्रियते। घटेषु विभिन्नस्तरेषु जलं संस्थाप्य काष्ठखण्डैः प्रहार्य भिन्नाः नादाः सृज्यन्ते येन कर्णपेयसङ्गीतो जायते।

[Usha]

आतुरे नियमो नास्ति।

[आतुरः, त्रि, (आङ् + तुर + क) रोगी । तत्पर्य्यायः । आमयावी २ विकृतः ३  धितः ४ अपटुः ५ अभ्यमितः ६ अभ्यन्तः ७ । इत्यमरः ॥ –शब्दकल्पद्रुमः]

आतुरः नाम रोगी। नियमः नाम व्यवहारेषु धर्मादिपूर्णं आचरणम्। “शरीरमाद्यं खलु धर्मसाधनम्”। रोगी रुजापीडितः शरीरेण अशक्तः दुर्बलश्च भवति। सः कांश्चन नियमानपि आचरितुं न समर्थः। अतः यावत् सः स्वस्थः न भवति, तावत् तस्मिन् नियमानां भारः न स्थापनीयः। सामान्यविशेषादिधर्मान् स आचरितुं न शक्नोति। अनाचरणेन सः पापभाक् न भवति इति स्मृतिः।

            लोलुपः, लालसः, सातिशयः इति आतुर शब्दस्य अन्यः अर्थः। क्षुधातुरः कामातुरः इत्यादिविधेन आतुरत्वं व्यज्यते। व्यग्रत्वेन पीडितः सन् आतुरपुरुषः अनियन्त्रितः भवति। अतः तस्य नियमविषयकश्रद्धा न भवति। यद्वाञ्छितं स विषयः तेन सद्यः प्राप्नोतु इत्येव तस्य वस्तुस्थितिः भवति। अतः नियमान् सः न लक्षयति।

            अनयोः द्वयोः प्रथमः एव स्मृतिवाक्यस्यार्थः। द्वितीयस्तु लोकपरिशीलनेन अवगतः।

[Kamini Soni]

आतुरः नाम रोगी। >> आतुरो नाम रोगी।

[उषा सङ्का]

अपन्थानं तु गच्छन्तं सोदरोऽपि विमुञ्चति।

लोके गतिः मनुष्यस्य त्रिविधमार्गेषु भवति। सन्मार्गः, कुमार्गः, सामान्यमार्गः।  पण्डिताः अनुभवज्ञाः च सन्मार्गगामिनः। साधारणलोकः सामान्यमार्गनुगामी। द्वयोरपि मार्गयोः गमने  क्लेशः नास्ति। अत्र अपन्थाः नाम कुमार्ग एव। सोदरः नाम जन्मतः एव बन्धुः। सः जन्मादारभ्य जानाति भ्रातरम् सबाह्याभ्यन्तरम्। सत्सोदरः सर्वकर्मसु भ्रात्रा सह तिष्ठति, तं सहकरोति च। किन्तु यावत् सः सर्वैः सम्मतो यः, तन्मार्गे गच्छति, तावत्पर्यन्तमेव। भ्राता कुमार्गमनुसरति चेत् सोदरोऽपि तेन सह न गच्छति। तं त्यजति। अतः सोदरेण त्यागात् वरं, सामान्यमथवा सन्मार्गानुगमनमिति लोकोक्तेरस्याशयः।

[उषा सङ्का]

अल्पविद्यो महागर्वी।

अल्पविद्यः नाम, यस्य विद्या अल्पा, सः। अल्पज्ञः यत्किञ्चित् जानाति, तदेव परमिति मन्यते। सम्पूर्णं ज्ञानं न केनापि प्राप्तुमशक्यमिति स न जानीते। अतः सः स्वस्य ज्ञानं सम्पूर्णमिति मत्वा बहुधा गर्वयति। मदान्धः भवति। महागर्व एव अल्पज्ञस्य चिह्नम्। कदापि ज्ञानी ज्ञनं ममास्ति इति गर्वं नानुभवति। मनुष्यस्य बुद्धेः परिमितिं स जानाति। बह्वध्ययनेन कुत्र निश्चयेन वक्तव्यं, कुत्र पुनर्द्रष्टव्यमिति तस्य जागरूकता भवति। किन्तु अल्पज्ञः स्वस्य वाक्यास्य प्रभावमपि न जानाति, तत्र दोषानपि न परिगणयति। यदि तस्य वाचा विपत्तिरापतेत्, तर्हि सः अन्येषामुपरि तत्पातयति। गर्वं न त्यजति।