संस्कृतलोकोक्तयः-2

[उषा सङ्का]

 अपृष्टोऽपि हितं वदेत्।

            न सर्वे मनुष्याः ज्ञानिनः भवन्ति। सर्वेषां चिन्तनशक्तिः नाधिका। अनेन शुभाशुभनिर्णयोऽपि तेषां दुर्लभः। स्वस्मै अपरेभ्यश्च किं हितं किमहितमिति मतिः तेषां न भवति। न भवतीति ज्ञानमपि तेषु नितरां हि लुप्यते। ज्ञानं नास्तीति कृत्वा कार्याणि करणीयानि नापतेयुः इति व्यवस्था लोके नास्ति। करणीयानि कार्याणि तु सर्वेषां वर्तन्ते। कदाचित् एतल्लक्षणाः अधिकारस्थानेऽपि भवेयुः येषां निर्णयेन अन्येषां भाग्यं निश्चीयेत। कदाचित् ते कार्यकरणसमये हितं करोमीति धिया अहितं यदि कुर्युः, तर्हि तेन तेषामपि, सर्वेषामपि हानिर्भवेत्। अतः यः ज्ञानी, पारदर्शी, वर्तमानकृतकार्यस्य भविष्यत्काले प्रभावं द्रष्टुं शक्नोति, सः नातिज्ञानिभिः अपृष्टः अपि सन् तस्य हितं वदेत् एव। अनुक्ते हिते जानन्नपि नोक्तमिति दोषः भवेत्। यदि कार्याचारी तत् शृणोति, आचरति च, तेन सर्वेषां लाभो भवेत्। यदि नाचरति, तेन नष्टस्तु सहनीयः। किन्तु अनुक्त्वा धर्महानिं न कुर्यात्।

[Shrivathsa B]

उक्तं श्रद्धाविहीनायारण्यरोदनं भवेदित्यस्याः लोकोक्तेर्विरुद्धा भातीयं लोकोक्तिः।

सकृच्चिद्यतनीयं यदि श्रद्धाभावान्न शृणोति चेन्न पुनर्यतनीयमिति समादध्मः?

 अपृष्टोऽपि हितं वदेत्।

            न सर्वे मनुष्याः ज्ञानिनः भवन्ति। सर्वेषां चिन्तनशक्तिः नाधिका। अनेन शुभाशुभनिर्णयोऽपि तेषां दुर्लभः। स्वस्मै अपरेभ्यश्च किं हितं किमहितमिति मतिः तेषां न भवति। न भवतीति ज्ञानमपि तेषु नितरां हि लुप्यते। ज्ञानं नास्तीति कृत्वा कार्याणि करणीयानि नापतेयुः इति व्यवस्था लोके नास्ति। करणीयानि कार्याणि तु सर्वेषां वर्तन्ते। कदाचित् एतल्लक्षणाः अधिकारस्थानेऽपि भवेयुः येषां निर्णयेन अन्येषां भाग्यं निश्चीयेत। कदाचित् ते कार्यकरणसमये हितं करोमीति धिया अहितं यदि कुर्युः, तर्हि तेन तेषामपि, सर्वेषामपि हानिर्भवेत्। अतः यः ज्ञानी, पारदर्शी, वर्तमानकृतकार्यस्य भविष्यत्काले प्रभावं द्रष्टुं शक्नोति, सः नातिज्ञानिभिः अपृष्टः अपि सन् तस्य हितं वदेत् एव। अनुक्ते हिते जानन्नपि नोक्तमिति दोषः भवेत्। यदि कार्याचारी तत् शृणोति, आचरति च, तेन सर्वेषां लाभो भवेत्। यदि नाचरति, तेन नष्टस्तु सहनीयः। किन्तु अनुक्त्वा धर्महानिं न कुर्यात्।

--
You received this message because you are subscribed to the Google Groups "संस्कृते संवदेम" group.
To unsubscribe from this group and stop receiving emails from it, send an email to samskrte-samvad...@googlegroups.com.
To post to this group, send email to samskrte-...@googlegroups.com.
Visit this group at http://groups.google.com/group/samskrte-samvadema.
For more options, visit https://groups.google.com/d/optout.

[उषा सङ्का]

अनुक्तेनापि सुहृदा वक्तव्यं जानता हितम् ।

न्याय्यं च प्राप्तकालं च पराभवमनिच्छता॥

कर्त्तव्यं सर्वथा सद्भिरप्रियं चापि यद् हितम् ।

आनृण्यमेतत् स्नेहस्य सद्भिरेवादृतं पुरा ॥ (हरिवंश विष्णुपर्व ७१।५-६)
इति साधक-शङ्का-समाधान-पुस्तके पठितम्। तदाधारितमेव अत्र लिखितम्। मित्र-शिष्य-विषये अवश्यं वक्तव्यमिति तत्र लिखितम्। 
श्रद्धावान् भवतु न वा, एकवारं अवश्यं प्रयतनीयमिति- इति भवता यदुक्तं तथैव ममापि भाति। कर्तव्यं इति मत्या तु आचरणीयमेव। सम्यगुक्तम्।

On Sunday, November 22, 2015 at 6:20:57 PM UTC+5:30, Shrivathsa wrote:

उक्तं श्रद्धाविहीनायारण्यरोदनं भवेदित्यस्याः लोकोक्तेर्विरुद्धा भातीयं लोकोक्तिः।

सकृच्चिद्यतनीयं यदि श्रद्धाभावान्न शृणोति चेन्न पुनर्यतनीयमिति समादध्मः?

 अपृष्टोऽपि हितं वदेत्।

            न सर्वे मनुष्याः ज्ञानिनः भवन्ति। सर्वेषां चिन्तनशक्तिः नाधिका। अनेन शुभाशुभनिर्णयोऽपि तेषां दुर्लभः। स्वस्मै अपरेभ्यश्च किं हितं किमहितमिति मतिः तेषां न भवति। न भवतीति ज्ञानमपि तेषु नितरां हि लुप्यते। ज्ञानं नास्तीति कृत्वा कार्याणि करणीयानि नापतेयुः इति व्यवस्था लोके नास्ति। करणीयानि कार्याणि तु सर्वेषां वर्तन्ते। कदाचित् एतल्लक्षणाः अधिकारस्थानेऽपि भवेयुः येषां निर्णयेन अन्येषां भाग्यं निश्चीयेत। कदाचित् ते कार्यकरणसमये हितं करोमीति धिया अहितं यदि कुर्युः, तर्हि तेन तेषामपि, सर्वेषामपि हानिर्भवेत्। अतः यः ज्ञानी, पारदर्शी, वर्तमानकृतकार्यस्य भविष्यत्काले प्रभावं द्रष्टुं शक्नोति, सः नातिज्ञानिभिः अपृष्टः अपि सन् तस्य हितं वदेत् एव। अनुक्ते हिते जानन्नपि नोक्तमिति दोषः भवेत्। यदि कार्याचारी तत् शृणोति, आचरति च, तेन सर्वेषां लाभो भवेत्। यदि नाचरति, तेन नष्टस्तु सहनीयः। किन्तु अनुक्त्वा धर्महानिं न कुर्यात्।

--
You received this message because you are subscribed to the Google Groups "संस्कृते संवदेम" group.

To unsubscribe from this group and stop receiving emails from it, send an email to samskrte-samvadema+unsub...@googlegroups.com.
To post to this group, send email to samskrte-samvadema@googlegroups.com.

[Shrivathsa B]

हरिवंशस्य द्वौ श्लोकौ पृथक्कुर्मश्चेत् प्रथमस्तु मित्रकर्तव्यतां बोधयति यत्र हितवचनवक्तव्यतैवापेक्षिता न तु हितकर्तव्यता प्रायः मित्रस्य स्नेहानृण्यत्वस्यानयैव सिद्धत्वात्। द्वितीयस्तु सतां हितकर्तव्यता यत्र वक्तव्यता पाक्षिका इति भाति। तेषां सामर्थ्याधिक्यात् सामर्थ्यमनुसृत्यैव समीचीनकार्यभावाद्ववक्तव्यमात्रस्य न विधिः। अनुक्त्वापिकरणीयस्य तेषां कृते विधिरिति भाति।

On 22-Nov-2015 18:51, "उषा सङ्का" <usha....@gmail.com> wrote:

अनुक्तेनापि सुहृदा वक्तव्यं जानता हितम् ।

न्याय्यं च प्राप्तकालं च पराभवमनिच्छता॥

कर्त्तव्यं सर्वथा सद्भिरप्रियं चापि यद् हितम् ।

आनृण्यमेतत् स्नेहस्य सद्भिरेवादृतं पुरा ॥ (हरिवंश विष्णुपर्व ७१।५-६)
इति साधक-शङ्का-समाधान-पुस्तके पठितम्। तदाधारितमेव अत्र लिखितम्। मित्र-शिष्य-विषये अवश्यं वक्तव्यमिति तत्र लिखितम्। 
श्रद्धावान् भवतु न वा, एकवारं अवश्यं प्रयतनीयमिति- इति भवता यदुक्तं तथैव ममापि भाति। कर्तव्यं इति मत्या तु आचरणीयमेव। सम्यगुक्तम्।

On Sunday, November 22, 2015 at 6:20:57 PM UTC+5:30, Shrivathsa wrote:

उक्तं श्रद्धाविहीनायारण्यरोदनं भवेदित्यस्याः लोकोक्तेर्विरुद्धा भातीयं लोकोक्तिः।

सकृच्चिद्यतनीयं यदि श्रद्धाभावान्न शृणोति चेन्न पुनर्यतनीयमिति समादध्मः?

 अपृष्टोऽपि हितं वदेत्।

            न सर्वे मनुष्याः ज्ञानिनः भवन्ति। सर्वेषां चिन्तनशक्तिः नाधिका। अनेन शुभाशुभनिर्णयोऽपि तेषां दुर्लभः। स्वस्मै अपरेभ्यश्च किं हितं किमहितमिति मतिः तेषां न भवति। न भवतीति ज्ञानमपि तेषु नितरां हि लुप्यते। ज्ञानं नास्तीति कृत्वा कार्याणि करणीयानि नापतेयुः इति व्यवस्था लोके नास्ति। करणीयानि कार्याणि तु सर्वेषां वर्तन्ते। कदाचित् एतल्लक्षणाः अधिकारस्थानेऽपि भवेयुः येषां निर्णयेन अन्येषां भाग्यं निश्चीयेत। कदाचित् ते कार्यकरणसमये हितं करोमीति धिया अहितं यदि कुर्युः, तर्हि तेन तेषामपि, सर्वेषामपि हानिर्भवेत्। अतः यः ज्ञानी, पारदर्शी, वर्तमानकृतकार्यस्य भविष्यत्काले प्रभावं द्रष्टुं शक्नोति, सः नातिज्ञानिभिः अपृष्टः अपि सन् तस्य हितं वदेत् एव। अनुक्ते हिते जानन्नपि नोक्तमिति दोषः भवेत्। यदि कार्याचारी तत् शृणोति, आचरति च, तेन सर्वेषां लाभो भवेत्। यदि नाचरति, तेन नष्टस्तु सहनीयः। किन्तु अनुक्त्वा धर्महानिं न कुर्यात्।

--
You received this message because you are subscribed to the Google Groups "संस्कृते संवदेम" group.

To unsubscribe from this group and stop receiving emails from it, send an email to samskrte-samvad...@googlegroups.com.
To post to this group, send email to samskrte-...@googlegroups.com.

Visit this group at http://groups.google.com/group/samskrte-samvadema.
For more options, visit https://groups.google.com/d/optout.

--

You received this message because you are subscribed to the Google Groups "संस्कृते संवदेम" group.

To unsubscribe from this group and stop receiving emails from it, send an email to samskrte-samvad...@googlegroups.com.
To post to this group, send email to samskrte-...@googlegroups.com.

[उषा सङ्का]

On Sunday, November 22, 2015 at 7:30:13 PM UTC+5:30, Shrivathsa wrote:

हरिवंशस्य द्वौ श्लोकौ पृथक्कुर्मश्चेत् प्रथमस्तु मित्रकर्तव्यतां बोधयति यत्र हितवचनवक्तव्यतैवापेक्षिता न तु हितकर्तव्यता प्रायः मित्रस्य स्नेहानृण्यत्वस्यानयैव सिद्धत्वात्। द्वितीयस्तु सतां हितकर्तव्यता यत्र वक्तव्यता पाक्षिका इति भाति। तेषां सामर्थ्याधिक्यात् सामर्थ्यमनुसृत्यैव समीचीनकार्यभावाद्ववक्तव्यमात्रस्य न विधिः। अनुक्त्वापिकरणीयस्य तेषां कृते विधिरिति भाति।

भवदुद्देश्यं नावगतम् मया। अस्तु।

किन्तु तस्य लोकोक्तेः सम्पूर्णः श्लोकः लब्धः हितोपदेशे--

आपद्युन्मार्ग-गमने कार्य-कालात्ययेषु च । 

कल्याण-वचनं ब्रूयादपृष्टोऽपि हितो नरः ॥ (सुहृद्भेदः)

http://sanskritdocuments.org/doc_trial/fortransfer/hitopadesha_sa.html

सन्दर्भः तत्र-- मन्त्रिणः राज्ञः प्रति कर्तव्यमुच्यते- तत्रोक्तम्।

ततश्च-

अनृते धर्मभग्ने च न शुश्रूषति चाप्रिये ।

न प्रियं न हितं वाच्यं सद्भिरेवेति निन्दिताः ॥ (हरि विष्णुपर्व ७१|७)

इत्यत्र स्पष्टीकृतः - यत्र निश्चयेन हितवाक् न स्वीक्रियते, तत्र कदापि न वक्तव्यमिति। 

ममापि अनुभवः आसीत् अत्र। हितकाम्यया उक्तमपि असकृत् श्रोतुः कोपवर्धनायाभवत्। 

अतः अनेन संवादेन हितवचनकथनसन्दर्भाः निष्कर्षतया एवं सन्तीति मन्ये-

1. राज्ञं प्रति मन्त्रिणः  

2. शिष्यं प्रति गुरोः 

3. पुत्रं प्रति पितुः 

4. मित्रं प्रति मित्रस्य

5. यत्र श्रोतुः स्वभावः न ज्ञायते, तत्र सकृत् प्रयतनाय 

 इति मे मतिः।

 

[उषा सङ्का]

क्षुत् स्वादुतां जनयति।

            अन्नेन जीवति प्राणी। क्षुधा एव अन्नादने कारणं प्राणिनः। अन्ये प्राणिनस्तु स्वादुतां अविगणय्य प्राणरक्षणार्थं जीवकर्मभावनया खादन्ति। किन्तु मानवस्य जिह्वा स्वादुताभिलाषिनी। मानवः केवलं उदरपोषणार्थं न भुङ्क्ते। यदि भोजनं रुचिकरं, तदैव खादितुं शक्नोति, अन्यथा न। रुचिहीनं भोजनं कदापि जिह्वां तीर्त्वा नाग्रेसरति।          किन्तु यदा महती क्षुत्पीडा बाधते, तदा तु जिह्वा सर्वं परित्यजति। किमपि न गणयति। केवलं क्षुन्निवारणमेव तत्र लक्ष्यम्। “क्षुधातुराणां न रुचिर्न पक्वम्” इति खलु अभियुक्तोक्तिः। ममापि स एव अनुभवः आसीत् कदाचित्। सत्यमेवेयमुक्तिः। तदानीं अपक्वं, लवणहीनमपि शाकं मह्यं बहुरुचिकरं आभात्।

            तथैव  यदा मनुष्यः कार्यसिद्धये पूर्णमनस्को भूत्वा यतते, तदा तत्र कष्टं, सुखं न गणयति। कार्यसमाप्तये तस्य क्षुधा यावत्यधिका, तावत् कष्टनष्टादिकचिन्तां परित्यज्य स कार्यसम्पादने मज्जति। (“कार्यातुराणां न कष्टं न नष्टं” (अथवा “न सौख्यं न दुःखं”) इत्यपि वक्तुं शक्येत?) अन्ये जनाः सामान्याः तं दृष्ट्वा पृच्छन्ति.. “किं तव शारीरकीमानसिकी वा पीडा नास्ति?” तदा सः स्मयित्वा वदति- “कः तत् सर्वं पश्यति? कार्यं खलु करणीयम्।” इति। तस्य ध्याने सदा लक्ष्यमेव तिष्ठति। यथा क्षुद्बाधाग्रस्तजिह्वा रुचिं परित्यजति, तथैव योगिजनाः, ऋषयः, मुनयश्च एकाग्रचित्ताः भूत्वा कायकष्टमपरिगणय्य तपसि निमग्नाः भवन्ति।
(दोषाः सूच्याः। परामर्शः अपेक्ष्यते।) 

[उषा सङ्का]

अङ्गुल्यग्रे करिणां शतम्।

यत्र शक्तिहीनः सन् कोऽपि शक्तिमदिव रूपयति, तत्र लोकोक्तिरियं प्रयुज्यते। कार्यनिर्वहणे नास्ति तस्य नैपुण्यं लेशमात्रम्। किन्तु, स्वस्य अदक्षतां गोपयितुं सर्वेषां पुरतः दम्भवाक्यानि वदति। ‘मया अङ्गुल्याः अग्रभागेन करिणां शतं उत्थापितमि’ति प्रज्ञावचनानि जल्पति। वस्तुस्थितौ अङ्गुल्या सः सूचिकामपि नोत्थापयति। परं, ‘न केवलमेकः करिः, करिणां शतं एकदैव उत्थापयामी’ति- तस्योक्तौ सर्वः विश्वसिति इति स चिन्तयति। बहुधा लोके तद्विधान् जनान् पश्यामः, ये तथा निरर्थकेषु जल्पनेषु प्रवर्तन्ते। अज्ञानवाशात्, अल्पत्वं गूहयितुं वा एवं अवास्तविक-स्व-स्तवं कुर्वन्ति तादृशाः जनाः।

[Shrivathsa B]

केवलमेकः करी इति साधु भवेत्

On 01-Dec-2015 20:39, "उषा सङ्का" <usha....@gmail.com> wrote:

अङ्गुल्यग्रे करिणां शतम्।

यत्र शक्तिहीनः सन् कोऽपि शक्तिमदिव रूपयति, तत्र लोकोक्तिरियं प्रयुज्यते। कार्यनिर्वहणे नास्ति तस्य नैपुण्यं लेशमात्रम्। किन्तु, स्वस्य अदक्षतां गोपयितुं सर्वेषां पुरतः दम्भवाक्यानि वदति। ‘मया अङ्गुल्याः अग्रभागेन करिणां शतं उत्थापितमि’ति प्रज्ञावचनानि जल्पति। वस्तुस्थितौ अङ्गुल्या सः सूचिकामपि नोत्थापयति। परं, ‘न केवलमेकः करिः, करिणां शतं एकदैव उत्थापयामी’ति- तस्योक्तौ सर्वः विश्वसिति इति स चिन्तयति। बहुधा लोके तद्विधान् जनान् पश्यामः, ये तथा निरर्थकेषु जल्पनेषु प्रवर्तन्ते। अज्ञानवाशात्, अल्पत्वं गूहयितुं वा एवं अवास्तविक-स्व-स्तवं कुर्वन्ति तादृशाः जनाः।

--

[उषा सङ्का]

धन्यास्मि। सत्यम्। दोषः।

On Tuesday, December 1, 2015 at 10:05:38 PM UTC+5:30, Shrivathsa wrote:

केवलमेकः करी इति साधु भवेत्

On 01-Dec-2015 20:39, "उषा सङ्का" <usha....@gmail.com> wrote:

अङ्गुल्यग्रे करिणां शतम्।

यत्र शक्तिहीनः सन् कोऽपि शक्तिमदिव रूपयति, तत्र लोकोक्तिरियं प्रयुज्यते। कार्यनिर्वहणे नास्ति तस्य नैपुण्यं लेशमात्रम्। किन्तु, स्वस्य अदक्षतां गोपयितुं सर्वेषां पुरतः दम्भवाक्यानि वदति। ‘मया अङ्गुल्याः अग्रभागेन करिणां शतं उत्थापितमि’ति प्रज्ञावचनानि जल्पति। वस्तुस्थितौ अङ्गुल्या सः सूचिकामपि नोत्थापयति। परं, ‘न केवलमेकः करिः, करिणां शतं एकदैव उत्थापयामी’ति- तस्योक्तौ सर्वः विश्वसिति इति स चिन्तयति। बहुधा लोके तद्विधान् जनान् पश्यामः, ये तथा निरर्थकेषु जल्पनेषु प्रवर्तन्ते। अज्ञानवाशात्, अल्पत्वं गूहयितुं वा एवं अवास्तविक-स्व-स्तवं कुर्वन्ति तादृशाः जनाः।

--
You received this message because you are subscribed to the Google Groups "संस्कृते संवदेम" group.

To unsubscribe from this group and stop receiving emails from it, send an email to samskrte-samvadema+unsub...@googlegroups.com.
To post to this group, send email to samskrte-samvadema@googlegroups.com.

[उषा सङ्का]

संस्कृतलोकोक्तयः-21🌷

🌻अङ्गुलीदीपिकया ध्वान्तध्वंसविधिः।🌸

ये जनाः नातिधीशालिनः, ह्रस्वबुद्धयः च केवलं भवन्ति, ते वस्तुस्थितिं न अवबोद्धुं शक्नुवन्ति। ते नातिदूरं द्रष्टुं पारयन्ति। सर्वदा अल्पप्रयत्नशीलाः च भूत्वा ‘सर्वेषां कार्याणां समाप्तिं कर्तुं पारयाम’ इति चिन्तयन्ति। यत्कार्यं यावतीं शक्तिं, प्रयतनं च अपेक्ष्यते, तावन्न तत्र समर्पयन्ति। प्रत्युत यदि बुधजनाः वस्तुस्थितिं ज्ञात्वा तान् वदन्ति, “अनेन कार्यं न सिद्ध्यति भोः” इति, तदानीं, तेषां वचसां खण्डनमपि कुर्वन्ति एते। 🌿

अस्यैव उदाहरणं दीयते– अङ्गुल्या यावत् लघुदीपं धर्तुं शक्यते, तावन्मात्रेण “अनेन अन्धकारं सर्वं विनाशयामि” इति । यदि कोऽपि एवं चिन्तयति, तत् हासाय भवति। रात्रौ सम्पूर्णतया तमोनाशाय अल्पं वर्ति-दीपं न पर्याप्तं भवति। यथोक्तं– एकः सूर्यः तमो हन्ति..। दीपेन केवलं अल्पस्थाने, अल्पप्रयोजनाय च तमः नश्यति।🍁

[उषा सङ्का]

संस्कृतलोकोक्तयः-22🌺

🌹अतितृष्णा न कर्तव्या तृष्णां नैव परित्यजेत्।🌷

तृषा, तृष्णा वा नाम जलपानेच्छा, पिपासा। कदाचित् रोगविशेषमपि वाचयति। विस्तृतार्थे सः शब्दः लिप्सार्थे, अप्राप्ताभिलाषार्थे लोभार्थे च प्रयुज्यते। यदि नरः किमपि वस्तु वाञ्छति, तत्प्राप्तुं कामयते, तर्हि तदर्थं प्रयतते। यत्र प्राप्तिः सम्भवति, तत्र न कापि हानिः। आनन्दाय एव कल्पते। किन्तु, वस्तुनः अप्राप्तिः दुःखाय, खेदाय च भवेत्। यदि तृष्णा सामान्या, तर्हि वस्तोरलाभेन नरः किञ्चित् खिद्येत, पुनः काले गतौ समस्थितिं च प्राप्नुयात्। परं, यत्र अपरिमिता तृष्णा, तत्र अनिरुद्धं प्रयतनं भवति। वस्तुनः अनवाप्तौ खेदोऽपि अतिरिच्य भवेत्। तेन सः दीर्घकालपर्यन्तं पीडामनुभवन् दुःखितो भवेद्येन तस्य जीवने कार्यशीलता नश्येत्। अतः अतितृष्णा न कर्तव्या।🍀

यदि तृष्णा तावती दुष्टा, तर्हि किमर्थं न परित्यजेदिति वदति? तत्र समाधानमिदम्– अति सर्वत्र वर्जयेत्। अति परित्यज्य तृष्णां कुर्यात्। तृष्णा यदि नितरां दुष्टा तर्हि नरे कुतो दृश्यते सा? तृषां सर्वथा विहाय जीवितुं सामान्याः न शक्नुवन्ति। अतः स्वल्पा तृष्णा तु जीवननिर्वाहाय वस्तुप्राप्त्यर्थं चावश्यकी एव। परिमितिं अतिरिच्य न कोपि गुणो गुणो भवति। परिमितौ सर्वं सदुपयोगि एव।💝

[उषा सङ्का]

संस्कृतलोकोक्तः-23🌿

🌷अन्तस्तापो बहिश्शीतम्।💝

बहिरन्यत्, अन्तः अन्यत् यत्र। बाह्यतः शैत्यं दर्श्यते, अन्तस्तु तापो भवति। तापः न केषामपि सुखाय विद्यते। शीतत्वं (नाधिकं) सुखकरी भवति। यदि कश्चिन्नरः बाह्यवर्तनेन सादरं मित्रवदाचरति, सौहार्दं प्रदर्शयति, किन्तु मनसि प्रतिकूलमाचरितुं, शत्रुतां निर्वोढुं च प्रयतते, तत्र लोकोक्तिरियं प्रयुज्यते। 🌺

        अन्तः किमस्तीति न कोऽपि प्रथमदर्शने एव ज्ञातुं पारयति। तदर्थं बहुधा लोकानुभवः आवश्यकः। विशेषतः यदा अन्तः यद्वर्तते तद्गोपयित्वा, बहिः विपरीताचरणेन तदनुष्ठाता अन्यं भ्रामयति, तदानीं तु असम्भवः आन्तरङ्गिकभावस्य अवबोधः। सामान्यतया लोकस्तु स्वार्थकारणेन द्विधा आचरति। अन्यस्य समीपे स्थितं धनादिवस्तुप्राप्त्यर्थं, परपीडनार्थं वा, वञ्चका मनुष्याः एवं स्वस्य मनोभावस्य विरुद्धमेवमाचरन्ति। अतः बहिःशैत्यं दृष्ट्वा सहसा निर्णयः न कर्तव्यः। अन्तः तापः भवेदिति सर्वदा स्मरणीयम्।🌸

[उषा सङ्का]

संस्कृतलोकोक्तयः - 24💝

🌺अन्नमूलं बलं पुंसाम्।🌹

अन्नमेव मनुष्यस्य बलकारणं भवति। अन्नं परब्रह्मस्वरूपम्। अन्नविषये तैत्तिरीयोपनिषदि सम्यगुक्तम्– अन्नेन प्राणिनः जायन्ते, अन्नेनैव पुष्यन्ति, वर्धन्ते च। अन्नेन विना न कोपि जीवः अधिकं कालं जीवितुं शक्यते। जलेन, वायुना च कतिपयदिनानि अवश्यं सः जीवति। कदाचित् व्रत-तपादिषु भक्तैः, तपस्विभिश्च अन्नं त्यज्यते। स उपवास इति कथ्यते। किन्तु अन्यदा सामान्यतया अन्नमेव शरीरस्य बलवर्धकम्। केचन जनाः सूर्याराधनेन अन्नं विनापि जीवितुं शक्नुवन्ति। किन्तु सा विशेषस्थितिः, न समान्या।🌻

स्थूलशरीरस्य अन्नमयकोश इति अपरं नाम। तस्याहारं अन्नमेव भवति। अन्नस्य देवता अन्नपूर्णा देवी। अन्नस्य कदापि वृथाकरणेन, अन्यमनस्कतया ‘स्वादु नास्ती’त्यादि-कुविमर्शनेन अपमानं न कर्तव्यम्। क्रोधादिकारणैः जनाः अन्नं त्यजन्ति। क्षुधापीडितेभ्यः, दीनजनेभ्यश्च अन्नदानेन महापुण्यं भवति। अन्नदानं महादानमिति कथ्यते।🍀

[उषा सङ्का]

संस्कृतलोकोक्तयः - 25🌺

🌷अर्थो हि लोके पुरुषस्य बन्धुः ।🌹

धनं नरस्य सम्बन्धि इव लोके रक्षति। धनेन विना सामान्यान्यपि कार्याणि दुष्कराणि, नित्यावसरवस्तूनि दुर्लभानि च भवन्ति। धनाभावे जीवनयापनं कष्टायते। धनेन विना संसारः निस्सारः। धनहीनाः, अल्पधनाश्च जनाः अन्नपानादिकाय, वस्त्रवासादिकाय च नित्यं आकुला भवन्ति। तेषां पुत्रादयः विद्यादिकं न प्राप्नुवन्ति। तेन वेतनवृत्त्यादीनि न लभन्ते। पुनः ते निर्धनाः क्लिद्यन्ति। धनस्य सत्वे एव व्यवहारनिर्वहणाय सौकर्यं भवति। बन्धुमित्रजनैः सह सम्बन्धबान्धव्यानि च सुष्ठु तिष्ठन्ति।🌿

सत्यम्। परं तु रूप-धन-यशादीनि लोके यावत्पुण्यं तावदेव लभ्यन्ते । येषां नितरां पुण्याभावः, तेषां कष्टान् अपाकर्तुं कोऽपि समर्थः न भवति। तद्विधानां निर्भाग्यानां साहाय्यं यदि धनिकैः क्रियते, तदानीं निर्धनेभ्योऽपि जीवनं सुकरं भवति। धनिकैः निर्धनैश्च परस्परं प्रयोजनपूर्तये यतितव्यम्।🍀

[उषा सङ्का]

संस्कृतलोकोक्तयः - 26🌸
🌷अल्पारम्भः क्षेमकरः।🌺
        महान्ति कार्याणि कदापि सपदि न समाप्तिं यन्ति। कार्यं महदिति मत्वा आरम्भे एव अधिकं क्रियते चेत् तस्मिन् भयमुत्पद्येत। प्रथमे दिने उत्साहेन सर्वे अधिकं कार्यं कुर्युः, किन्तु “आरमभ्गुर्वी क्षयिणी क्रमेण” इतिवत् कार्ये क्रमशः ह्रासो भवेत्। कतिपयदिनानन्तरं सर्वं स्थगितं भवेत्।🍁
        प्रथमं कार्यस्य अल्पभागेषु विभाजनं भवतु। प्रतिदिनं कियत् करणीयमिति गणना भवतु। यथाशक्ति, यावत्सामर्थ्यं, यथाकौशलं तदनुष्ठातव्यम्। क्रमेण कार्यकरणे प्रतिकूलान् विषयान् परिशील्य अग्रे गन्तव्यम्। प्रतिकूलतान् दृष्ट्वा न भेत्तव्यम्। तेषां अनुकूलनाय प्रयतितव्यम्। स्वस्य दक्षतायाः, परिस्थितेः, कालस्य च सम्यगवगतिर्भवतु। एवं अल्पारम्भेण कार्ये ये साधकबाधकाः सन्ति, तेषां विषये अवबोधो भवति। अतः अल्पारम्भः क्षेमकरः  इति अनुभवज्ञा वदन्ति।🌹

[उषा सङ्का]

संस्कृतलोकोक्तियः - 27🌷

💝अल्पश्च कालो बहवश्च विघ्नाः ।🌿

यत्र कार्यस्य लक्ष्यस्य वा महत्त्वं, नरस्य शक्तिसामर्थ्यादिकस्य परिमितत्वं च उपतिष्ठति, तत्रेयं लोकोक्तिरुच्यते। 🍀

कालः नित्यप्रवाहशीलः। सः कदापि विरुद्धदिशि न प्रवहते। सकृदग्रे गते सति स गतः एव। न पुनरायाति प्रतिनिवृत्त्य। पुरुषः शतायुः। अस्यार्थः– तस्य जीवनप्रमाणं शतवर्षाणि। तत्रापि आबाल्य-कौमारं क्रीडादितत्परः समयस्य मूल्यं न जानाति। यौवने गृहस्थजीवने अनुयोगाधीनता(उत्तरदायित्व)भारेण अवनतः सन् नानाविधकार्येषु व्यापृतो भवति। वार्धके शक्तिहीनतायाः पीडितः सन् अशक्तः कार्यधुर्यां असमर्थो भवति। एषस्तु जीवनगमनस्य क्रमस्य वस्तुस्थितिः।🌺

तत्रापि यदि कोऽपि क्रियाशीली विद्या-कलादिषु ज्ञानवर्धनाय, शास्त्राध्ययनाय वा, प्रयतितुं मनः कृत्वा पुरो याति, तदानीं तत्र बहुविधविघातकाः आपतेयुः येन कार्यस्य ज्ञानस्य वा प्रवाहः स्थगितो विष्टम्भितो वा भवेत्। ये कार्यं विघ्नन्ति, तेषां प्रतिबन्धकानामपाकरणे निवर्तने वा यदि पुरुषः शक्तः, तर्हि पुनः तानभ्यधिगम्य अग्रे सरेत्। किन्तु यद्यशक्तः, तर्हि पुनः कार्यमवरुद्धं भवेत्। एवं स्थितिरस्ति बहुविधविघ्नानां क्रमस्य।🍁

अतः श्लोके एवमुच्यते समाधानम्–🌸

अनेकशास्त्रं बहु वेदितव्यमल्पश्च कालो बहवश्च विघ्नाः । 

यत्सारभूतं तदुपासितव्यं हंसो यथा क्षीरमिवाम्बुमध्यात् ॥🌹

‘कालस्याल्पत्वात्, विघ्नानां बहुत्वाच्च कार्यमेव त्यजाम’ इत्यर्थो नोच्यते अनया लोकोक्त्या। यावदावश्यकं, यावता कार्येण प्रमुखं वस्तु सिद्ध्येत्, येन विना कृतिर्न फलेत्, तावता तेन च व्यवहारं कल्पयित्वा लक्ष्यं साधयेत्। अनावश्यकेषु वस्तुषु, विषयविस्तरेषु वा कालयापनं न करणीयमित्यर्थः। 🌹

[उषा सङ्का]

संस्कृतलोकोक्तयः-28🌿

💝असाधुजनसम्पर्के यः पलायति जीवति🌺

पलायनं नाम अनार्यव्यवहारः, असमर्थस्य, भीरोश्च प्रवर्तनम् इति सामान्येन चिन्त्यते। किन्तु केषुचन स्थलेषु पलायनं विना नान्यो मार्गः विवेकशीलस्य। कतिपयेषु स्थितिषु मानवमात्रः न किमपि कर्तुं शक्नोति। तत्र गतिरन्या न शिष्यते। तानि स्थलानि पलायनोचितानि, न तु सम्मुखं स्थित्वा परिष्कार्याणि। 🌻

असाधुजनाः नाम दुष्टाः, दुर्जनाः। ते सज्जनान् अवमन्यन्ते, परिभावयन्ति, कष्टं ददति च। अन्येषां अकारणं पीडा, हानिः, भर्त्सना चैव तेषामानन्दस्य मुख्यकारणं भवति। ते प्रायः मूर्खाः, अशुद्धचित्ताः, पापशीलाश्च भवन्ति। तान् सुवचनैः सदुपदेशैः सदाचारेण वा साधुजनान् कर्तुं न कदापि कोऽपि पारयेत्। एवं दुष्टप्रवर्तनस्य कारणं चिन्तयितुं, अवगन्तुं, परिवर्तयितुं वा तादृशाः दुर्मनसाः न पारयन्ति। अतः यत्र दौर्मनस्ययुक्ताः असाधुजनाः दृश्येयुः तस्मात् स्थानात् सपदि अविमृश्य, अधिकं अविचिन्त्यैव पलायितव्यम्। किमपि कर्तुमकर्तुं वा न प्रयतितव्यम्। वार्तालापो न कार्यः। नाधिकं स्थातव्यम्। अत्र पलायनं विवेकलक्षणं, स्वरक्षणस्य हेतुरेव, न पुनः भीरुलक्षणम्। आत्मरक्षणं प्रथमकर्तव्यं जीवस्य। अतो न दोषाय।🍁

सम्पूर्णः श्लोकः अत्र–✨

उपसर्गेऽन्यचक्रे च दुर्भिक्षे च भयावहे । 

असाधुजनसम्पर्के यः पलायति जीवति ॥(१९, चाणक्यनीतिसारः)🌸

[उषा सङ्का]

संस्कृतलोकोक्तयः-29🌷

🌺अहो निर्धनता सर्वापदामास्पदम्।🌸

🌻जीवननिर्वाहाय बहूनि गृहोपयोगि-देहोपयोगि-वस्तूनि आवश्यकानि। वस्तु विना यस्यकस्यापि जीवनं कठिनं भवति। गृहे स्थातुं, जीवनं निरोढुं, शरीरभरणपोषणाय च अन्नवस्त्रादिकं सर्वं धनेनैव प्राप्यते। विद्यार्जनायापि धनमावश्यकम्। स्वकुटुम्बनिर्वहणाय, अतिथिसत्कारादिकाय, दानधर्माद्याचरणाय, लोके कुत्रापि यानादिकेषु गमनागमनाय, रोगे सति तदुपशमनायौषधमपि धनेनैव प्राप्यते। 🌹

🌿निर्धनता नाम धनहीनता। धनस्याभावः लोके महाक्लेशकारी। वित्तराहित्यं समस्तवस्तुप्राप्तौ समस्यान् जनयति। गृहे दारापुत्रादयः क्षुत्पिपासाकुलाः, वस्त्रविद्याद्यभावात् खिन्नाः तं धनहीनं नरं निन्दन्ति, भर्त्सयन्ते च। गृहात् बहिः, समाजे, जनसमूहे, बन्धुगणानां मध्ये, यत्रकुत्रापि धनहीनस्य आदरो न भवति। न कोऽपि तं मनुष्यरूपेण गणयति। तं विवाहादिशुभकार्येषु, जनसंसत्सु च नाह्वयति। अनेन मनः क्लिश्यते। नितरां कष्टायते। अतः ‘धनं मूलमिदं जगत्’ इत्युच्यते। सर्वा आपदः धनाभावादेव जायन्ते इति निश्चप्रचम्।🍀

[उषा सङ्का]

🙏संस्कृतलोकोक्तयः-30🌺

🌷अनाथो देवरक्षितः।🎀 

अनाथो नाम यस्य न कोऽपि परिपालकः परिपोषको वा। न नाथः यस्य स अनाथः। मातृपितृविहीनः अनाथ इत्युच्यते। माता बालं पोषयति, वर्धयति, लालयति च। पिता बालं रक्षति, शिक्षयति, अनुशास्ति च। यस्य पितरौ न स्तः, तस्य रक्षकः परमात्मा एव। लोके सः दैवशक्त्या रक्ष्यते। यस्य कोऽपि बन्धुर्नास्ति तस्य बन्धुः दैवमेव। अथवा यस्य भाग्यं बलवत्, सः अनाथो भूत्वापि न कष्टान्यनुभवति। यः कोऽपि तं वर्धयति, पालयति च।

महापुरुषैः एवमप्युच्यते– वस्तुतः अनाथो नाम न मातृपितृविहीनः, अपि तु भगवद्बलविहीनः। लोके भगवान् यस्य रक्षकः, सः न कदापि अनाथो भवितुमर्हति। मातापितरौ भवतां न वा, गृहं भवतु न वा, यः भगवन्तं शरणं व्रजति, तस्य न कदापि हानिर्भवति। केचिदेवमपि वदन्ति– सन्मित्रैर्विहीनः, सत्साङ्गत्यविहीनश्च अनाथ इति।

[उषा सङ्का]

संस्कृतलोकोक्तयः-31🌺

🌷आपद्यपि सतीवृत्तं किं मुञ्चति कुलस्त्रियः।🌹

कुलस्त्रियः नाम सद्गुणसम्पन्नाः, सत्कुले जाताः, गृहे स्थित्वा याः पतिसेवारताः, गृहकार्यक्षमाः भूत्वा स्वकुलस्य गौरवं रक्षन्ति ताः। सतीवृत्तं नाम साध्वीभावः, साध्वाचरणं च। ताः यः कुलधर्मः, कुलाचारः च, तमेवानुतिष्ठन्ति। भर्तारं अनुसरन्ति। अपत्यानि सावधानं पालयन्ति। गृहकार्याणि, गृहधुरां च निदुष्टं निर्वहन्ति। अनवद्यकर्माण्येव सेवन्ते।🌸

साधारणसन्दर्भेषु सर्वे जनाः निर्दुष्टमाचरितुं शक्नुवन्ति। विशेषपरिस्थितिषु निर्वाहः कठिनतरो भवति। तथा स्थिते का कथा आपदाम्? आपन्नस्थितिषु साध्वाचरणं तु कष्टतमं भवति। कुलस्त्रियस्तु आपद्यपि स्वस्य धर्मं न त्यजन्ति। स्ववृत्तौ न परिवृत्तिं कुर्वन्ति। ताः सर्वस्थितिषु सर्वकालेषु सतीवृत्तं न जहति। अस्याः लोकोक्तेः सम्पूर्णश्लोकः एवम् कथासरित्सागरे, ३.१४-🌻

 “तत्र तस्थुर्निजान् भर्तॄन् ध्यायन्त्यः क्लिष्टवृत्तयः । 

आपद्यपि सतीवृत्तं किं मुञ्चन्ति कुलस्त्रियः ॥🌼

[उषा सङ्का]

संस्कृतलोकोक्तयः🌷

🌺किं मिष्टमन्नं खरसूकराणाम् ?🌺

मिष्टान्नं नाम मधुरपदार्थः। मधुरपदार्थो मानवेभ्यः रुचिकरं भवति। मनुष्याः पर्वदिनेषु विशेषं मधुरान्नं पक्त्वा खादन्ति। जिह्वायाः सम्पर्के जाते माधुर्यम् आनन्दं जनयति। अन्ये पशवस्तु केवलं उदरपोषणार्थं खादन्ति। तेभ्यः यत्किमपि दीयते क्षुन्निवारणार्थमेव खादन्ति। स्वादुपदार्थस्य आस्वादनं केवलं मानवः कर्तुं शक्नोति। 

        इदमेवोदाहरणं मानवस्य विषये रसपूरितवाक्यानां, पद्य-गीत-संगीतादीनां चानास्वादकेभ्यः कथ्यते। यः बधिरः सः शङ्खनादं न श्रोतुं शक्नोति। भगवत्कथाः भक्तिप्रसङ्गान् च भक्तिहीनः नरः नास्वादयितुं पारयति। मूर्खः हितवाक्यानि न शृणोति। तद्विधानां पुरतः तत्तद्विषयानां प्रस्तावः पशून् मिष्टान्नं खादयित्वा स्वादस्य प्रशंसार्थं प्रतीक्षेव भवति॥🍀

[उषा सङ्का]

🙏संस्कृतलोकोक्तयः🌺  

🌷आज्ञा गुरूणामविचारणीया।🌷

यः चित्ते स्थितमज्ञानान्धकारमपनयति, ज्ञानप्रकाशं प्रति मनः नयति, सः गुरुः। गुरुमहिमा भारतीयधर्मग्रन्थेषु नैकेषु प्रसङ्गेषु असकृदुक्तः। शिष्यः आत्मन अनुरूपं गुरुमुपगम्य तस्य पुरतः शिरः नत्वा विद्याबोधनाय अनुरुन्धे। गुरुः तदङ्गीकृत्य तं स्वस्य निकटे प्रतिष्ठाप्य यावच्छक्ति ज्ञानं प्रददाति। 🌷

गुरुः शिष्यस्य प्रगतिं कामयन् तस्मै कार्यनिर्देशनं करोति। तत् सर्वं शिष्यस्य हिताय भवति। किन्तु शिष्याय कदाचित् तन्न रोचेत। शिष्यबुद्धेः अल्पत्वात् तस्य निर्देशनस्य आन्तरङ्गिकः भावः तेन न ज्ञायेत। क्लिष्टकरं, शरीरपीडाजनकं वा कर्म तं शिष्यं तस्मिन् कार्ये अप्रवृत्तये प्रेरयेत्। तावन्मात्रेण शिष्यः ‘गुरुः मां वृथा एवमाचरितुं चोदयति। एतन्मम इष्टाय न’। इति विचिन्त्य तस्मात् कर्मणः निर्वर्तेत। तदा न करणीयमिति, तां सदा अविचार्य एव पालनीयमिति अस्याः लोकोक्तेरुद्देश्यः। गच्छता कालेन शिष्यः गुरोः अनुग्रहेण आत्मविकासं सम्प्राप्य गुरोः अन्तरङ्गं ज्ञात्वा सर्वं स्वहितानुगुणमेवासीदिति अवगच्छति। 🌺

यदि कदाचित् कश्चन दुष्टः गुरुः अधार्मिकं किञ्चित् कर्म यदि आज्ञापयति, तर्हि तन्न कदापि करणीयं शिष्येन। तत्र इयं शास्त्राज्ञा लङ्घनीया एव।

[उषा सङ्का]

🙏संस्कृतलोकोक्तयः🌺

🌷एका क्रिया द्व्यर्थकरी बभूव।🌷

 

            🌻लघुप्रयत्नेन अनल्पं साधयितुमिच्छति मानवः। नैषा सिसात्सा अस्य दोषः। स्वभावेन तस्य बुद्धिरेतादृशी सृष्टा। यत्किमपि कर्म क्रियमाणस्सः अनेन महान् लाभो मम भवत्विति आशास्ति। सा लाभेच्छा समस्तमानवेप्सितार्थेषु वर्तेत। व्रतनियमादिना पुण्यार्जनं, तपसाद्याचरणेन देवतानुग्रहसाधनं, वाणिज्यव्यापारादिना धनप्राप्तिः, सेवादिनिर्वहणेन यशसादिलाभः- इत्यादिरूपा नानाविधा सा इच्छा भवितुमर्हति। सूत्रं तु तत्र एकमेव- अल्पात्यल्पया शक्त्यादानेन अधिकाधिकं फलावाप्तिः। अल्पप्रयत्ने अधिकलाभः इति। अथवा प्रयत्नेनैकेन फलद्वयप्राप्तिः।☘

            न केवलं लोकेऽस्मिन् आधुनिके काले, अपि त्वेषा प्राचीनानामप्यासीत्। अत्र कार्यैक्ये फलद्वयस्योदाहरणमेवम्। पितृदेवेभ्यो अर्घ्यप्रदानं नित्यनियुक्तं कर्म भवति। कश्चन बटुः प्रतिदिनं जलं नीत्वा समन्त्रकम् अर्घ्यं ददन् आम्रवृक्षेषु तत् क्षिपति। अनेन जलैः प्रतिदिनं वृक्षाः सिञ्चिताः वर्धन्ते, पितॄणामप्याशीः तेनावाप्यते। अत्र सान्तः श्लोकोऽयम्–🌹

एको वटुर्दर्भकुशाग्रपाणिर्वने वनैः सिञ्चति बालचूतान् ।

आम्राश्च सिक्ताः पितरश्च तृप्ता एका क्रिया द्व्यर्थकरी प्रसिद्धा ॥

[उषा सङ्का]

🙏संस्कृतलोकोक्तयः🌺

🌹उपोषितस्य व्याघ्रस्य पारणं पशुमारणम्।🌷

उपोषणं नाम (उप + उष् दाहे + ल्युट्) उपवासः । नाम, आदिनं विनान्नं विनान्यलौकिकदैनन्दिनकार्यादिकं, भगवति दृष्टिं निधाय स्थितिः। एवं कृत्वा सायंकाले पुनः पूजादिकपूर्वकं उपोषणं त्यक्त्वा अन्नं खादति कर्ता। तेन कर्ता पुण्यं, स्वास्थ्यं, मानसिकीं विश्रान्तिं च लभते। 🌻

किन्तु व्याघ्रस्य उपवासः कथं भवति? सः वस्तुतः हिंसकमृगः। तस्य भोजनं मृगादिः। पशुहननमेव तस्य नित्यकृत्यम्। पशूनां वधमकृत्वा स न जीवितुं पारयति। एषः संसारनियमः। सृष्टौ व्याघ्रस्वभावः एवं निर्मितः। न कोऽपि तत् अन्यथाकर्तुं शक्नोति। अतः सः उपोषणमपि कृत्वा पशुवधं कंचित् कालं त्यजेन्नाम। तावत्कालं पुशुभिः सह शान्तिं कुर्यात्, तदन्ते तु पुनः पशून् मारयत्येव। बुभुक्षाधिक्येनाधिकान् पशून् मारयति। 🌼

तथैव दुर्जनोऽपि। यदि सः कदाचित् भाग्यवशात् विशिष्टं सदाचारं जनेषु प्रदर्शयति, तर्हि तत्र ज्ञातव्यं, सः व्याघ्र इव उपोषणं करोति इति। केवलं अल्पसमयाय सः तस्य दौर्जन्यं त्यजतीव व्यवहरति। पुनः सः स्वस्य स्वभावं प्रदर्शयिष्यति, पूर्वस्थितेरप्यधिकं दुराचारं करिष्यतीति स्मर्तव्यम्। अयमेवात्र श्लोकार्थः--🍁 

दुर्जनस्य विशिष्टत्वं परोपद्रवकारणम् ।

उपोषितस्य व्याघ्रस्य पारणं पशुमारणम् ॥१४७॥ महासुभाषितसंग्रहः

[उषा सङ्का]

🙏संस्कृतलोकोक्तयः🌺

🌷

🌻किं कुलेनोपदिष्टेन शीलमेवात्र कारणम्।🌻

यत्र जीवः जन्म लभते, स वंशः एव कुलं नाम। मानवस्य गुणानां, लक्षणानां, चिन्तनस्य, स्वभावस्य च निर्मितौ अत्यधिकः प्रभावः कुलस्य भवति। तत्र मातापितृभ्यां, पितामहादिभ्यः, वंशवृद्धैश्च पालनपोषणेन सह मानवः, सच्छीलतां, संस्कारान् च शिक्षते। तत्प्राप्त्या मानवः कुलीन इति लोके विश्रुतिं भजते। कुललक्षणमेवमुक्तं शास्त्रज्ञैः-

आचारो विनयो विद्या प्रतिष्ठा तीर्थदर्शनम् ।

निष्ठा वृत्तिस्तपो दानं नवधा कुललक्षणम् ॥🌿

कुलीनतामाश्रित्यापि नरः कदाचित् दर्पं प्राप्नुयात्। जन्मजातस्य वंशस्य समुन्नतत्वेऽपि बहुधा नीचताम् अधमतां वा जनेषु पश्यामः। सत्कुले जातोऽपि सन् कश्चित् दुष्टः, परकण्टकश्च भवेत्। तथा सति तादृशोऽपि यदि कुलस्य नामोक्त्वा स्वस्य महत्तां उद्घुष्य गौरवादिकावाप्तये प्रयतते, तर्हि तन्न साधु। कुलमुन्नतं भवेन्नाम, परं तत्र स्वशीलस्यैवाधिक्येन महत्ता गण्यते लोकैः। अत एवोच्यते-

किं कुलेनोपदिष्टेन शीलमेवात्र कारणम्।☘

भवन्ति नितरां स्फीताः सुक्षेत्रे कण्टकद्रुमाः॥ -मृच्छकटिकम्- ९.७

[उषा सङ्का]

🙏संस्कृतलोकोक्तयः🌺

🌷कवयः किं न पश्यन्ति ?🌷

कवयः क्रान्तदर्शिनः। कव स्तुतौ वर्णने च। यः स्तौति, वर्णयति सः कविः। कविः सामान्यजनैः दृश्यमानाः एव वृत्तीः पश्यति। किन्तु तस्य दृष्टिः भिन्ना भवति। जीवने घटितेषु घटनेषु यद्यद् हृदयस्पर्शितं, सः तस्मै प्रतिस्पन्दते। तदक्षिपुरतः यद्यद् आकलयति तत्तत् सः स्वकल्पनया चित्रित्वा विलोकते। तस्य मनसः भिन्नशक्तित्वात् सर्वं स्थावरजङ्गमं वस्तुजगत् तस्य भावनानां वर्णचित्रमिव भवति। 🌻

न केवलं तत्, कविः घटितेन अघटितं, व्यक्तेन अव्यक्तं, उक्तेन अनुक्तं च ज्ञातुं पारयति। सः हृदयान्तर्वर्तिनः मनोधर्मान्, चेतोविकारान् वा अनायासेन स्वयमेव अनुभवन्निव अवगच्छति। सः बालानां, वृद्धानां, स्त्रीणां, पुरुषाणां, ग्राम्यानां नागरिकाणां च, न केवलं मानवानां अपितु पशूनामपि, किं चेतनानां, अचेतनानामपि चित्तान्तःस्पन्दानां ज्ञाता भवति। तस्य स्वनिगूढहृहयमर्माणां संज्ञानमेव तम् अन्येषामपि अन्तर्वेगान् अधिगन्तुं समर्थं करोति। अत एवोच्यते- ‘यत्र न गच्छति रविः, तत्र गच्छति कविः’ इति। कवयः सर्वं यद्वाञ्छितं तद्द्रुष्टुं क्षमाः।

[उषा सङ्का]

🙏संस्कृतलोकोक्तयः🌻

🌷उपवासाद्वरं भिक्षा।🌺

उपवासो नाम उपोषणम्। अहोरात्रभोजनाभावः। एषः व्रतरूपेण, स्वस्थतासाधनाय, भक्तिवृद्धये, चित्तशुद्धये, पापनिवारणाय वा क्रियते। भोजनालाभे धनहीनैः तदर्जनाशक्तैश्च क्रियते। भोजनेन विना जीवाः क्षणकालमपि यापयितुं, कार्याणि कर्तुं वा अशक्ताः। अन्नाभावेन शरीरं मनश्च अत्यन्तं परिदेवयतः। पदद्वयं वा चलितुं, वक्तुं वा नरः अशक्तो भवति। इन्द्रियाणि शुष्यन्ति। गात्राणि सीदन्ति।🌼

भिक्षा नाम याचनम्। वस्तुनः, अन्नस्य, धनस्य वा अभावे अन्येषां तद्वस्तुधारिणां पुरतः हस्तौ प्रसार्य, ‘इदं मह्यं देही’ति प्रार्थनम्। एवं अभ्यर्थ्य, बहुधा ‘अहं क्षुत्पीडितः। कृपया मह्यं भोजनं ददातु’ इत्यादिभिः दीनवचनैः जनान् सकरुणं प्रष्टव्यमापतति। यः याचितः स ददातु न वा, एवं याचनेन याचकस्य मनः दुःखितो भवति। एवं याचित्वापि यदा याचितं न लभ्यते, तदानीम् आत्मा नितरां खिद्यते। ☘

एवं रूपेण उपवासश्च, भिक्षा च द्वावपि अत्र क्लेशकरौ। किन्तु द्वयोः आपतितयोः भिक्षा एव तत्र वरमिति सूक्तिः। याचनेनार्जितं वा अन्नं बुभुक्षां निवारयति। शरीरं पोषयति। जीविनं रक्षति। येन केनापि (अधर्मभिन्न-)मार्गेण काले लब्धमन्नं प्राणान् धारयति।

[उषा सङ्का]

🙏संस्कृतलोकोक्तिः🌺

🍁अशक्तोऽहं गृहारम्भे शक्तोऽहं गृहभञ्जने।🌷

                नूतनतया यत्किममपि कार्यं कर्तुं बुद्धिः, कार्यकौशल्यं, समाहितत्वं, सहनं, परसहिष्णुता, कालः चापेक्ष्यन्ते। तत्र पुरुषेण धैर्येण, शक्तियुक्तेन च भवितव्यम्। यः कमपि क्लेशं, व्ययप्रयासान् च सोढ्वा निर्माति स एव तत्र कष्टं जानाति। यन्निर्मितमस्ति तस्य विनाशाय नाधिकः काल अपेक्ष्यते। 🌻

                गृहारम्भो नाम गृहस्य निर्माणकार्यम्। गृहभञ्जनं नाम निर्मितस्य गृहस्य विच्छेदः। गृहनिर्माणं धनव्ययोपेतं, अत्यन्तं क्लेशसंयुक्तं च वर्तते। भञ्जनाय तु तत्र निर्माणापेक्षया स्वल्पिष्ठः कालोऽपेक्ष्यते।🌹

                आधुनिककाले अस्याः लोकोक्तेः उदाहरणं- यः सद्राजकीयनेता सहृदयतया प्रजासेवां करोति, विपक्षीयाः तस्य अकारणं, दुष्टेन व्याजेन, सर्वदा दूषणं तिरस्कारं च कुर्वन्ति। तस्य कार्याणि, प्रणालिकांश्च भग्नं कुर्वन्ति। यत्र दुष्टाः किमपि कार्यमकृत्वा, अन्येषां निर्मातॄणां निष्कारणं विघ्नानि उत्पादयन्ति, तत्रेयं लोकोक्तिः प्रयुज्यते।☘

[उषा सङ्का]

🙏संस्कृतलोकोक्तयः🌺

🌷आयातः प्रवाहः केन वार्यते।🌷

                पञ्चभूतेषु अन्यतमं जलम्। निसर्गः कांचित् समतुल्यतामाधृत्य प्रचलति, स्वकार्यं निर्वर्तयति च। तत्र कदाचित् न्यूनाधिक्यत्वात् विषमतापि आपतेत्। प्रवाहो नाम नद्यादीनां जलस्य स्रवन्तिः। यदा वृष्ट्या जलप्रवाहो वर्धते, तदा तत्र वेगोऽपि वर्धते। वेगेन जलघर्षणेन च पाषाणा अपि पिष्यन्ते। पेषणेन मृदवो भवन्ति। निरन्तरजलस्रावेण सः जलमार्गः अपि पिष्यते। जलाधिक्येन यदा नदीजलं स्वमार्गं विसृज्य जनपदानि, ग्रामाणि, मानवावासानि च प्रविशति, तदानीं कोऽपि मानवमात्रः तन्निवारयितुं अशक्तो भवति। 🌻

                कदाचित् मानवजीवने विपत्तय अपि प्रवाह इव आपतन्ति। कापि अपगच्छति, अन्या आपतति। तासां प्रभावः न कोऽपि अपाकर्तुं पारयति। एवं स्थितौ पुरुषः स्वशक्तिमनुसृत्य कदाचित् तान् पारं गच्छति, कदाचित् तेषां वशीभूतो पिष्यते च। यदा आपदां निवारणे स अशक्तः तदानीम् एषा लोकोक्तिः प्रयुज्यते। ☘

[उषा सङ्का]

🙏संस्कृतलोकोक्तयः🌺

🌷उपायेन हि यच्छक्यं न तच्छक्यं पराक्रमैः।🌷

                लोके बहुविधानि कार्याणि भवन्ति। कानिचन क्लिष्टानि, कानिचिच्चाक्लिष्टानि । सुलभकार्याणां साधने न कोऽपि उपतापः। किन्तु क्लेशसंयुक्तकार्याणां संसिद्धिमार्गे विघ्नाः आपतन्ति। तादृशे स्थितौ विघ्नहरणप्रयतनविधानं दृष्ट्वा कः समर्थः, कश्च नेति लोको पश्यति। केचन सदा बाहुबलमेव संकटान् हरतीति विश्वसन्ति। किन्तु न सः सार्वकालिकमार्गः। कदाचित् वचनमात्रलाघवेन कार्यं सफलं भवेत्।🌻

                उपायो नाम किमपि कार्यं साद्धुं सरलः मार्गः। शत्रूणामाक्रमणाय चतुर्विधोपायाः साम-दान-भेद-दण्डाः उक्ताः। कार्यसाधकाः विविधोपायवन्तः। ते साधनीयकार्यं विविधैः कोणैः परिशीलयन्ति। तस्य स्थितिं गतिं च परिगणय्य, सम्यगवगाह्य, पूर्वानुभवेनार्जितं परिज्ञानं सम्प्रयुज्य विघ्नानि अतिक्रम्य अग्रे सरन्ति। एतदेव अस्यां लोकोक्त्यां तात्पर्यम्। (पञ्चतन्त्रस्थमिदं वाक्यम्)। ☘

[उषा सङ्का]

🙏संस्कृतलोकोक्तिः🌺

 

🌹अनतिक्रमणीया हि नियतिः ।🌸

 

            नियतिर्नाम ‘नियम्यते आत्मा अनये’ति, भाग्यं, दैवं वा - यस्मिन् नरस्य अधिकारो नास्ति, यत्र पुरुषस्य स्वेच्छा न प्रवर्तते, तादृशः पूर्वनिर्दिष्टः कश्चित् नियमः यमनुसृत्य लोके मनुष्यजीवने कार्याणि सञ्चलन्ति। तेन प्राणिनः कदाचित् सुखं कदाचिच्च दुःखमनुभवन्ति। सर्वे प्रायः एवं वदन्ति- ‘पुरुषस्य भाग्यं देवोऽपि न जानाति’ इति। केचित्तु भाग्यं नाम किमपि नास्ति, कदाचित् अकर्मण्यत्वं गोपयितुं इत्थमुच्यते इति वदन्ति।💥

 

            “मनुष्यः स्वयमेव भाग्यनिर्माता” इति विवेकानन्दः कथयति। यन्मनुष्यः पूर्वस्मिन् काले आचरति, तस्यैव फलं भाग्यरूपेण परिणमते इति। तेन पूर्वजन्मनि आचरितं कर्मसञ्चयं यद्भवति, तस्य फलमिदानीं सुखदुःखरूपेणानुभूयते पुरुषेण। अस्यार्थः- यदिदानीमाचरामः, तस्य फलं अग्रे भविष्यतीति यावत्। अद्याचरितं कर्म परे भाग्यं भविष्यति। यत्पूर्वमाचरितं तन्निष्कर्तुं कोऽपि न प्रभवति इति मात्रमस्याः लोकोक्तेरर्थः। 🎀

[उषा सङ्का]

🙏संस्कृतलोकोक्तिः🌺

🌷अधिकस्याधिकं फलम्।🌷

       यद्यावत् क्रियते तस्य तावत् फलम्। अधिकं कुर्मः अधिकं प्राप्नुमः। ध्येयमार्गे प्रयत्नाधिक्येन लक्ष्यं, कार्ये श्रमाधिक्येन धनं, अध्ययनाधिक्येन विद्यां कलां च नरः अधिगच्छति। बाल्ये यः अधिकम् उद्यमशीली, सः प्रौढो भूत्वा स्वस्य कार्यक्षेत्रे कुशलः, दक्षश्च भूत्वा लोके धन-कीर्ति-वस्तु-सुखार्जनमार्गान् च निःसन्देहं सुसरलं प्राप्नोति। 🌼

       परं तु ‘अति सर्वत्र वर्जयेदि’ति कुत्रचिदुच्यते। ‘अधिकं क्रियते चेदधिकं फलमि’ति अन्यत्र। तर्हि कथमत्र परिहारः? अति-अधिकयोः अन्तरमस्ति। ‘अति’ नाम सीम्नः पारं गत्वा, शक्तिमतिक्रम्य, प्रकृतेः (निसर्गस्य) नियमभङ्गं कृत्वा चाचरणम्। ‘अधिकं’ नाम यावच्छक्ति यत्क्रियते ततोऽधिकं, ततः किञ्चित् क्रमशः अग्रे गत्वा, विस्तरणमात्रं, येन मर्यादाविच्छेदो न भवति। 🌹

       कदाचित् उच्यते, भक्ति-अध्ययन-ध्यान-तपः-पूजादिषु यदि कोऽपि साधकः अधिकं प्रवर्तेत, तर्हि ‘अति मास्तु’ इति। किन्तु तत्र साधकस्य शक्तिः, निवारकस्य शक्तिश्च भिद्येते। प्रायस्तत्र साधकः केवलं अधिकं करोति, ‘अति’ न भवेत्- इति निवारकः जानातु। ☘

[उषा सङ्का]

🌺संस्कृतलोकोक्तिः🌺

🌷आदानं हि विसर्गाय सतां वारिमुचामिव।🌷

🌻

सर्वः स्वार्थं समीहते- इति लोके उच्यते। अत्र ‘सर्वः’ नाम सामान्यजनः। सन्तस्तु न तथा। ते सामान्यैः भिन्नाः। तेषां स्वभावः स्वार्थपूरितः न भवति। आदानं नाम स्वीकरणम्। विसर्गो नाम विमोचनम्। सज्जनाः यत्किमपि स्वीकुर्वन्ति, तत् पुनः सर्वेभ्यः वितरन्ति। ते स्वार्थाय किमपि न सङ्गृह्णन्ति। लुब्धाः इव सर्वं स्वस्य समीपे एव स्थापयित्वा तस्य रक्षणे निमग्नाः न भवन्ति। अत्रोपमानं किम्? वारिमुचः।

🌼

वारि मुञ्चन्तीति वारिमुचः। नाम मेघाः। वारिमुचः वारिणः मोचनात् पूर्वं वारि सञ्चिन्वन्ति। कुतः सञ्चयं कुर्वन्ति? जलनिधेः, नदी-तडाग-कासारादिभ्यः। कुतः सञ्चिन्वन्ति? पुनः सस्यवर्धनार्थं विविधेषु स्थानेषु पयसः मोचनाय एव। नदी सर्वत्र न गच्छति। तस्याः मार्गः निश्चितः भवति। सा स्वमार्गात् अन्यत्र गन्तुं न प्रभवति। समुद्रस्य तोयं तु क्षारं, पानाय अयोग्यं च वर्तते। अतः सूर्यातपकाले मेघाः तेभ्यः जलं चूषयित्वा वृष्टिकाले, नाम वर्षर्तौ मोचयन्ति। तथा सर्वं सञ्चिताः आपः दत्त्वा ततः निर्गच्छन्ति- पुनरन्यतः नीरं गृहीत्वा अन्यत्र वर्षणाय। 

💥

इदं श्लोकपादं रघुवंशे वर्तते-

स विश्वजितमाजह्रे यज्ञं सर्वस्वदक्षिणं।

आदानं हि विसर्गाय सतां वारिमुचामिव॥४.८६॥