Kamini Soni

unread,

May 30, 2015, 5:45:17 AM5/30/15

to samskrte-...@googlegroups.com

एकः वानरः कस्यचित् कूपस्य प्रान्ते स्थित्वा आम्रस्य फलं अभक्षयत्। तदा सः अवनम्य कूपस्य अन्तः अवलोकयति स्म। तदानीं तस्य प्रतिबिम्बं जले अदृश्यत। तेन अन्यः मर्कटः जलस्य अन्तः आम्रं भक्षयन्निव दृश्यते स्म। तद् दृष्ट्वा अयं वानरः अन्यस्य तस्य मर्कटस्य भयं उत्पाद्य तस्य फलं ग्रहीतुम् ऐच्छत्। अथ सः उच्चैः अशब्दयत्। तेन तस्य मुखे स्थितं फलं कूपे पतित्वा न्यमज्जत्। ततः सः वानरः दुःखितः अभवत्।

नीतिः– परकीयं गृध्नुः स्वीयमपि नाशयति।

Usha

unread,

Jun 6, 2015, 5:04:05 AM6/6/15

to samskrte-...@googlegroups.com

प्रिय कामिनि

तव प्रयासः श्लाघ्यः। एताः कथाः लाघवेन कांचन नीतिं बोधयन्ति। अस्मान् आलोचनाय प्रेरयन्ति च। धन्यवादः।

On Saturday, May 30, 2015 at 3:15:17 PM UTC+5:30, Kamini Soni wrote:

अत्र यदसम्भवं तत्कार्यं तु न कर्तव्यमिति नीतिः ज्ञापिता। किन्तु कार्यप्रारम्भसमये कथं वा ज्ञायते पुरुषेण- अत्र प्रयतनं कर्तव्यं न वेति? अत्र कथायां तु स मूढः। लोकः सर्वः जानाति कृष्णभषकस्य श्वेतत्वं असाध्यमिति।

किन्तु तथैव लोकः अभ्युदयकार्येषु आरब्धेषु अपि परिहसति। एतदसम्भवमिति, त्याज्यमिति च वारं वारं बोधयति। परं तु वयं पश्यामः तत्कार्यसङ्कल्पयितुः सङ्कल्पबलेन असम्भवं दृश्यमानमपि कार्यं अवशंय सम्पूर्णतामेति इति। "आरभ्यते न खलु विघ्नभयेन नीचैः" इत्यादि श्लोके यथोक्तं, तथा अपि भवितुमर्हति लोके।

अतः सर्वमसम्भवं नास्ति। सर्वं समभ्वमपि नास्ति। लोकज्ञानमत्र भवितव्यम्।

यदि सम्भवमपि कार्यं आरम्भकाठिन्यं गणयित्वा त्यज्यते चेत् तत् न समीचीनम्।

इति मम भावना।

Usha

unread,

Jun 6, 2015, 5:15:16 AM6/6/15

to samskrte-...@googlegroups.com

रोचका एषा कथा। पूर्वजन्म-कुसंस्कारः कुत्र गच्छति? पुण्येन राजस्थानं तु लभ्यते, किन्तु राजा इव उत्तम-व्यवहारः तु पुण्येन न लभ्यते। तत् तु सत्-संस्कारेणैव लभ्यते।

ह ह, किन्तु स मूढः चोरः किं, पूर्वजन्मनि जनैः स्वस्मिन् कृतं वस्त्रापनयनं, विद्रावणं च सत्कारं मन्यते स्म? कवेः कवितां स्वस्य अवमाननं अमन्यत? एतत् न ज्ञातम्।

Usha

unread,

Jun 6, 2015, 5:27:52 AM6/6/15

to samskrte-...@googlegroups.com

इयमेव भावना बहुसु कवितासु अपि श्रता मया। यदा परः कोपि वञ्चयति, तदा मनः खिद्यति। परं तु स्वकीयः स्वजनः वञ्चयति, तर्हि महद्दुःखकरी पीडा जायते या न शाम्यति अल्पप्रयत्नेन। परशवे दत्तः काष्ठः वृक्षांशः। वृक्षादेव निर्मितः। अतः तस्य साहाय्येन परशुना क्रियमाणं वृक्षखण्डनं महाक्लेशाय भवति वृक्षाणाम्।

इदानीं या परिस्थितिः भारतराष्ट्रे अस्ति, तस्य इत्थमेव पूर्वरङ्गः भवति इति स्मर्तव्यम्। साहाय्यं तु करणीयमेव। किन्तु शत्रोः अपात्रस्य न करणीयम्। सत्पात्रे एव साहाय्यं शोभते। अन्यत्र तत् साहाय्यं विषायते।

सुन्दरा एषा कथा।
---------------

अत्र टङ्कणदोषौ -

का वा शाखी अनुकूला >> शाखा

वृक्षः स्वस्य शाखी, एकां >> शाखां

Usha

unread,

Jun 6, 2015, 5:34:51 AM6/6/15

to samskrte-...@googlegroups.com

कथा तु समीचीना। किन्तु- किं एतत् सार्वकालिकं सत्यं? किं श्रीमतां स्नेहेन दीनाः कदापि लाभं न प्राप्तवन्तः? लोके धनिकाः निर्धनानां साहाय्यं कुर्वन्तीति वयं, किं, न श्रुणुमः?

परस्पराभिघातः एव भवेदिति किं प्रमाणम्? अभिघातनं विनापि किं पित्तलपात्रं मृत्पात्रं मार्दवेन रक्षितुं न पारयति?

कदाचित् हानिर्भवेदिति धिया श्रीमतां स्नेहः त्याज्यः इति मास्तु। यदि श्रीमान् पुरुषः स्वभावेन दुष्टः तर्हि त्यक्तव्यः इति भवतु। श्रीमत्त्वं तत्र विपदापातने कारणं इति धीः मास्तु। स्नेहत्यागः तदैव भवतु यदि पारुष्यं काठिन्यं वा स्वभावे भवेत्।

कोत्र भवतां विचारः?

Usha

unread,

Jun 16, 2015, 2:01:25 PM6/16/15

to samskrte-...@googlegroups.com

आम्, सत्यमुक्तम्। अजः अयं विवेकी दृश्यते।

ममापि स्वार्थपरैः एवमनुभवः आसीत्। तस्य उपदेशः परस्य हिताय इव बहिः दृश्यते, किन्तु तत्र स्वार्थोद्देश्यं भवेदिति निश्चितः।

किन्तु कथं वा ज्ञातव्यं कोपि स्वार्थपरः इति? तत्र लोकः प्रमाणम्। सर्वे जनाः मुक्तकण्ठं यदि कंचन नरं स्वार्थ इति वदन्ति, तर्हि सः स्वार्थ एव भवेदिति मनसि काचित् शङ्का स्थापितव्या। पुनः स्वानुभवोपि तथैव भवति, तर्हि विश्वासेन तस्मात् दूरे एव स्थातव्यम्।

अयं अजः बुद्धिमान् दृश्यते। सिंहस्य उद्देश्यं अविलम्बेन ज्ञातवान्। यदि गोमुखव्याघ्राः पुरतः तिष्ठन्ति, तदा अज्ञानवशात् तत्कथितं आचरितं आत्मना, तत्र ईश्वर एव रक्षकः। अतः लोकानुभवः आवश्यकः सर्वदा।

धन्यवादः। कथा रुचिरा।

Usha

unread,

Jun 16, 2015, 2:10:38 PM6/16/15

to samskrte-...@googlegroups.com

लोके अयं स्वभावः द्विवधो दृश्यते। मयूरसदृशाः सहजसुन्दराः प्रतिभाशालिनः स्वभावसरलाः भवेयुः। परन्तु यदि प्रदर्शनशीलाः, तर्हि अन्यान् पीडयन्ति।

तत्र बकस्य समाधानं सुन्दरमेव। अत्र बकः स्वस्य अवमाननेन दुःखं नानुभवति। प्रत्युत मयूरस्येव न्यूनतां प्रदर्श्य तस्य गर्वं भञ्जयति। एतद्विधबकसदृशाः कोमलहृदयाः, सत्स्वभावकाः च।

पुनः किन्तु यदि बकसदृशाः दुष्टाः, तद्विधानां मयूराणां सहजसद्गुणान् दृष्ट्वा ईर्ष्यया तान् पीडयितुं तोदितुं वा एवं कथयन्ति, तर्हि नैतत् युक्तम्। मयूरस्य सौन्दर्येण बकमनसि खेदानुभवः अनावश्यकः।

तत्र अनुभवशालिनः एव जानीयुः बकानां दुरुद्देश्यम्, अथवा मयूराणामिति।

Kamini Soni

unread,

Jun 19, 2015, 12:59:58 PM6/19/15

to samskrte-...@googlegroups.com

11. सगदस्य चिल्लस्य कथा

कश्चित् चिल्लः चिरं रुग्णः मुमूर्षुः अभवत्। ततः स आत्मनः पूर्वकर्माणि स्मारं स्मारं भयत्रस्तमनाः मातरमवदत् “भोः मातः कैश्चित् व्रतैः नियमैः, उपवासैः, अन्यैश्च भक्तिप्रकारैः देवं अनामयं मदर्थं याचस्व” इति। जननी प्रत्यवदत् “जात, देवः प्रार्थितोऽपि ते आरोग्यं दास्यतीति नाहं मन्ये। त्वं जन्मनः प्रभृति हिंसापरः। किञ्च देवताभ्यः अर्पितानां बल्युपहाराणामपहारात् विरतः नाभवः। अन्यच्च। तव कदापि अनुशयः न जातः। एवं वर्तमाने कथं नामाहं देवं त्वद्गदनिवृत्तिमभ्यर्थये” इति।

नीतिः– मरणसमये “पापोऽहं, पापकर्माहं, का मे गतिः स्यात्” इत्येवंविधचिन्तायाः पूर्वमेव पुरुषेण समाहितेन भाव्यम्। आत्मनः सुखं यः अभिवाञ्छति, सः पूर्वमेव दुष्कर्माणि दूरतः परित्यजेत्।

Usha

unread,

Jul 9, 2015, 1:29:45 AM7/9/15

to samskrte-...@googlegroups.com

नमस्ते

चिल्लः नाम --

चिल्लः, पुं, (चिल्लति हावभावेन उड्डीयते इति । चिल्ल + अच् ।) पक्षिविशेषः । चिल् इति
भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । आतायी २ । इत्यमरः । २ । ५ । २१ ॥ शकुनिः ३ आतापी ४ । इति
हेमचन्द्रः ॥ खभ्रान्तिः ५ कण्ठनीडकः चिर म्भणः ७ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, विष्णु-
धर्म्मोत्तरे ।

तस्य चित्रं योजितम्। पश्यन्तु।

यदा यदा पक्षि-जन्तु-विशेषानां शब्दानां अर्थः न ज्ञायते, तदा चित्रकोशः काचित् आवश्यकः। संस्कृतभारत्या प्रकटितः कश्चित् चित्रकोशः। राष्ट्रियसंस्कृतविद्यापीठे अपि संस्कृतशिक्षणाय मुद्रिते पुस्तकद्वये एवंविधानां शब्दानां अर्थरूपेण चित्राणि दत्तानि।

कथा आसक्तिकरा। किन्तु किमस्यां कथायां "चिल्लः पापी, अतः अनारोग्यं तं बाधते" इति यः सन्देशः दत्तः सः समीचीनः? अन्येषां हिंसनं तु चिल्लस्य स्वभावः। तस्य जीवनमेव दशनम्। तस्य स गुणः सृष्टौ अन्तर्भागः। रोगबाधा, तन्निवारणाय देवप्रार्थनं, तत्र आक्षेपश्च मानवपरः सन्देशः दृश्यते, न तु चिल्लपरः। भवतां कः अभिप्रायः?

क्षुधितः कश्चित् शृगालः आहारार्थं वने परिभ्रमन् आसीत्। एवं स्थिते, सः द्राक्षाणां एकं कञ्जं दूरे अपश्यत्। अथ सः कुञ्जस्य समीपमागतः। तदा लतासु गुच्छतया लम्बमानानि फलानि तस्य नयनयोः गोचराणि अभवन्। तानि च फलानि पक्वानि मधुराणि च आसन्। ततः सः फलानां प्राप्तये उत्प्लुत्य उत्प्लुत्य नितरां अखिद्यत। परं तु कुञ्जस्य औन्नत्यात् सः एकं अपि फलं न अलभत। तदा सः कोपात् एवं अवदत्- “कः वा मूढः अपक्वानि अम्लानि च फलानि अभिलषेत्?” इति। इत्थं वदन् सः परावृत्य गतः।

नीतिः– अलभ्ये वस्तुनि दोषस्य आरोपणं सहजम्॥

उषा सङ्का

unread,

Jul 21, 2015, 1:37:46 PM7/21/15

to samskrte-...@googlegroups.com

नमांसि

खादनं विना एव फलानि स्वादूनि नेति निष्कर्षः स्वस्य अभिलाषायाः, लालसायाः वा शान्तये सम्यगेव। किन्तु यदि कोपि प्रांशुः तत् फलं प्राप्य, खादित्वा -स्वादु- इति तस्य पुरतः एव वदेत्, तर्हि किं वा एषः फलशून्यः शृगालः चिन्तयेत्?
यदि फलानि वस्तुतः स्वादूनि, तर्हि शृगालस्य वचनं श्रुत्वा यदि कोपि विश्वसेत्, तर्हि तस्य तु फलमास्वादयितुं अवकाशो एव न भवेत्।

किन्तु, मानवहृदये सकृत् प्रविश्य, कामना न निर्गच्छति। अतः एवं --अलब्धानि फलान्येव अस्वादूनि-- इतिविधचिन्तया कामनां जेतुमिच्छेत् नरः।

लोकस्वभावः एवं इति कथने उद्देश्यः एवं भवेत्-- कस्यापि शृगालस्य मुखात् --फलानि अपक्वानि, अस्वादूनि-- इति कथनस्य श्रवणानन्तरं, सपदि तत्र विश्वासो मा भूत्। स्वयमेव फलानि प्राप्य, खादित्वा एव निष्कर्षः कर्तव्यः इति सन्देशः। अप्राप्तिरेव फलस्वादस्य निर्णये प्रमाणं मा भूत्। भवन्तः किं चिन्तयन्ति?

Kamini Soni

unread,

Jul 22, 2015, 10:35:39 AM7/22/15

to संस्कृते संवदेम

16. ऋक्षस्य पान्थयोश्च कथा

कस्मिंश्चित् पान्थौ देशान्तरं प्रस्थितौ। तौ सशपथं समयं अकुरुताम्। यत् मार्गे सङ्कटे आपतिते अन्योन्यस्य विश्लेषः मा भवतु इति। ततः तयोः एकस्मिन् गहने वने गच्छतोः कश्चित् भल्लूकः तौ प्रत्यभ्यसरत्। तदा कृशः चपलाङ्गः तयोः एकः द्रुतगतित्वात् अविलम्बितं वृक्षमारूढः। अन्यः स्तूलत्वात् द्रुतगमनाक्षमः आसीत्। तस्मात् सः प्राणानायम्य विगतचेष्टः भूमौ सुप्तः। ततः सः भल्लूकः तत्रागत्य कर्णे आघ्राय शवोऽयमिति मत्वा पीडां अकृत्यैव न्यवर्तत। ऋक्षे निर्गते वृक्षारूढः पान्थः शनैः अवतीर्य सस्मितं भाषते स्म, “सौम्य, स ऋक्षः कर्णे किं त्वां अकथयत्?” इति। अथान्यः पान्थः सकोपं प्रत्यभाषत “सः भल्लूकः ‘त्वादृशेषु शठेषु विश्वासं मा कुरु इति मां आदिशत्।

नीतिः– मुधा कोऽपि न भाषेत।

उषा सङ्का

unread,

Jul 23, 2015, 2:04:42 AM7/23/15

to संस्कृते संवदेम, kamini....@gmail.com

नमस्ते

एषा कथा कृशं पान्थं शठ इति कथयति। आपत्समये अन्यस्य रक्षणं करणीयमिति इच्छायाः सत्त्वेपि, शक्याशक्यत्वमपि द्रष्टव्यम्। यदि कृशः स्थूलमित्रस्य साहाय्यं कर्तुमपि चिन्तयेत्, तदापि तस्य समीपे मार्गः तु नासीदेव। सः स्वयं तु गमने क्षमः, किन्तु इच्छन् अपि स्थूलं पान्थं नेतुं न पारयिष्येत। प्राणेषु सङ्कटे पतितेषु बुद्धिरपि तीक्ष्णा न भवति। कृशः पान्थः द्रुतगमनमात्रेण न, अपि तु वृक्षमारुह्य स्वप्राणान् रक्षितवान्। तस्य तथाकरणे शक्तिरस्ति। स्थूलस्तु तथा करणे अक्षमः आसीत्। अत्र कृशस्य पान्थस्य को वा दोषः? अत्र आत्मनः अपि स्थितं स्थूलः पश्येत्। केवलं मित्रं दुष्ट, शठ इति कथनेन किं वा प्रयोजनम्? आपदि अन्यं रक्षितुं अनुकूला शरीरशक्तिः अपि आवश्यकी खलु। स्थूलेन एतत् अवगन्तव्यम्। भवतां का मतिरत्र?

स्तूलत्वात् >> स्थूलत्वात्

Kamini Soni

unread,

Jul 23, 2015, 5:36:13 AM7/23/15

to संस्कृते संवदेम, kamini....@gmail.com

17. ईश्वरस्य उष्ट्रस्य च कथा

एकदा कश्चित् क्रमेलकः ईश्वरं सप्रश्रयं याचितवान् ‘भगवन्, यथा गोमहिषादयः भवता शृङ्गिणः कृताः तथा किमहं न क्रिये। आप्ताभ्यां विषाणाभ्यां अहं शत्रुभ्यः त्राणं कुर्याम्। एतां मे विज्ञप्तिं देवः श्रोतुमर्हति।’ इति। अथ ईश्वरेण उक्तम्। “रे मूढ, यन्मया तुभ्यं दत्तं तत् अलं विचार्यैव दत्तम्। तेन त्वया सन्तुष्टेन भाव्यम्। तत् अकृत्वा यत् अन्यस्मै दत्तं तत् त्वं याचसे। तर्हि अन्यधृष्टत्वस्य दण्डं लभस्व। तव कर्णौ ह्रस्वौ भवेताम्। त्वं च अतिभारवाहकः भवेः” इति।

नीतिः– अस्मिन् जगति ईशेन यत् यत् दत्तं तत् तत् उपपन्नमेव। तत् अन्यथा कर्तुं ये यतन्ते तेषां उद्यमाः निष्फलाः भवन्ति। ते च दुःखभाजः भवन्ति।

उषा सङ्का

unread,

Aug 10, 2015, 8:27:24 AM8/10/15

to संस्कृते संवदेम

नमस्ते

अस्यां कथायां ईश्वरः किमर्थं अकुप्यत्? कुतस्तं क्रमेलकं शशाप? किं सः भगवान् अस्माभिः मनोकामनापूर्त्यर्थं प्रार्थनमपि नानुमन्यते?

एवं अन्यस्य वस्तु दृष्ट्वा "ममापि तद्वस्तु भवतु" इति कामनाजागृतिस्तु जीवेषु सर्वसाधारणा, प्राकृतिकी च काचित् भगवन्निर्मिता व्यवस्था एव।

अन्यस्य वस्तु अन्यं पीडयित्वा, अथवा तस्य सकाशात् अन्याय्येन कपटेन वा हृत्वा मम इच्छां पूरयेति पृष्टे सति तदधर्मः। अनेन वरं प्राप्यते चेत् किं गोमहिषादीनां विषाणानि अदृश्यं नाशनं वा एष्यन्ति?

अत्र तु क्रमेलकः एवं नापृच्छत्। सः शृङ्गान् स्वस्य सौन्दर्यवर्धनाय नापृच्छत्। शत्रुभ्यः स्वस्य रक्षार्थमेव विनीतो भूत्वा प्रार्थयत्, "ममापि शृङ्गाः भवन्तु" इति। इत्थं तस्य मनसि काचित् कामना उपयोगाय एव जाता। का तत्र क्षतिः? का हानिः?

स्वस्य समीपे यदस्ति तेन सन्तुष्ट्या भवितव्यमिति तु सत्यमेव। तावत् उक्त्वा भगवान् तं समाधातुं शक्नोति एव। किमर्थं तस्य कर्णौ ह्रस्वौ कृत्वा दण्डनं दत्तवान्? किं तेन वराकेन अपराद्धम्? विनीतो भूत्वा किमपि विज्ञापितुमपि तस्य अधिकारः नास्ति किम्? यद्यहं एतां कथां अलिखिष्यम्, तर्हि तस्य अन्तः अनेनैव सन्देशेन भवेत्।

कोत्र भवतां अभिप्रायः?

Kamini Soni

unread,

Sep 8, 2015, 3:26:57 AM9/8/15

to संस्कृते संवदेम, kamini....@gmail.com

26. भेकानां बालकानां च कथा

कश्चित् ग्रामस्य समीपे एकः तडाकः आसीत्। तस्मिन् बहवः भेकाः अवसन्। एकदा केचित् बालकाः तस्य तडाकस्य तीरे क्रीडितुं आगच्छन्। अथ तस्मिन् तडागे मण्डूकान् दृष्ट्वा क्रीडार्थं तेषु लोष्टान् प्राक्षिपन्। तैः लोष्टैः अनेके भेकाः अहिंस्यन्त। ततः ते शोचितुं आरभन्त, “किं कुर्मः, क्व गच्छामः, कः अस्मान् इदानीं रक्षेत्।” इति। तदा कश्चित् वृद्धः मण्डूकः तान् बालकान् आलोक्य एवं अकथयत् “भोः बालकाः वयं निरपराधाः किमर्थं ईदृशान् अस्मान् इत्थं लोष्टैः प्रहरथ?” इति। अथ ते प्रत्यवदन् “हे वृद्ध वयं युष्मान् न प्रहरामः; किं तु लोष्टैः क्रीडामः” इति। तदा सः जरठः पुनः एवं प्रत्यभाषत “भोः बालकाः इदं युष्माकं क्रीडा एव; परन्तु अस्माकं प्राणान् अपहरति।” इति।

नीतिः– विनोदार्थं अपि हिंसा न कर्तव्या॥

Kamini Soni

unread,

Sep 9, 2015, 7:43:05 AM9/9/15

to संस्कृते संवदेम, kamini....@gmail.com

27. रासभशिशोः वन्यसूकरस्य च कथा

एकदा कस्यांचित् अरण्यान्यां रासभशिशुः वन्यसूकरस्य मिथः समागच्छेताम्। ततः सः गर्दभशिशुः परिहासबुद्ध्या तं अरण्यसूकरं अवदत् “भाव, प्रणामः ते” इति। इत्थं अपूर्वं उपचारं दृष्ट्वा सः सूकरः व्यस्मयत। क्रोधवशं गतः सन् “अस्य अन्त्राणि विद्यार्य बहिः निष्कासयेयम्।” इतिअमन्यतच। परं विविच्य सः गर्दभशिशुं अवदत्- “रे गर्दभापशद इतः अवसर यथेप्सितं देशं अविलम्बितम् गच्छ। रासभस्य रक्तेन आत्मद्रष्टां दूषयितुं नोत्सहे। अन्यथा निमेषार्धेन त्वां व्यापादयेत्” इति।

नीतिः– क्षुद्राः पण्डितंमन्या भूत्वा महतां परिहासं आरभन्ते।

महान्तः तु कोपाय अवकाश मदत्वा तान् क्षमन्ते॥

Kamini Soni

unread,

Sep 10, 2015, 4:52:23 AM9/10/15

to संस्कृते संवदेम, kamini....@gmail.com

28. एकाक्षिविकलस्य हरिणस्य कथा

कश्चित् एकाक्षिविकलः हरिणः नित्यं अब्धितटे चरन्नासीत्। स च इत्थं अचिन्तयत्- “चरतो मम काणं अक्षि जलाभिमुखं अविकलं चाक्षिस्थलमभितः दत्तं चेत्, घातयिता संनिहितः सन् ज्ञायेत।” इति । एवं अरिष्टस्यनिवारणोपायं संविधाय आत्मानं अकुतोभयं गणयति स्म। कश्चित् मृगवधाजीविनः चिराय तस्मिन् मृगे बद्धलक्ष्योऽपि तं न प्राप्तवान्। ततः स नावमारुह्य सुगुप्तं जलतः अभ्येत्य तं हरिणं गुलिकाप्रक्षेपेण हतवान्। प्राणोत्क्रमणवेलायां सः एणः एवं व्यलपत्। “भो विधे, अनधिगम्यं ते विलसितं इतो भयमिति यत्राहं अबोधं तस्मान्नाहं विद्धः। अपि तु यत्र नो भयमिति अबुध्ये तदैव दिशा मे निधनं जातम्।” इति।

नीतिः– निर्भयाः वयमिति न मन्तव्यम्। सभया इति मत्वा निर्भयत्वसम्पादने नात्यर्थं यतितव्यम्। निर्भयत्वं नास्मास्वधीनम्॥

Kamini Soni

unread,

Sep 11, 2015, 9:50:32 AM9/11/15

to संस्कृते संवदेम, kamini....@gmail.com

29. निपुणमतेः गर्दभस्य कथा

कस्मिंश्चित् स्थविरे स्वरासभं चारयति सति, तस्य परिपन्थीतमभियातः। अतः सः गर्दभः त्वरयति स्म। तस्मिन् काले सः चक्रीवान् तं वृद्धं पृच्छति स्म, “स्वामिन्, सः ते अरातिः मम पृष्ठे भारं निक्षिपेत् न वा?” इति। तदा तेन प्रवयसा प्रत्युक्तम्- “सः भारं त्वया वाहयिष्यत्येव। नात्र विसंवादः”। इति। ततः खरः पुनः तं जरठं पृच्छति स्म- “प्रभो, त्वं मया भारवाहनं करिष्यसि न वा?” इति। वृद्धेन पुनः क्तं- “अहं करिष्याम्येव। भारोद्वहनं तव कर्म खलु।” इति। बालेयः पुनः गदति स्म। “यद्येवं तर्हि अहं अङ्गुलमात्रमपि न प्रचलेयम्। यदिअहं भारोद्वहनक्रियायाः स मुच्ये तर्हि कोऽपि मे स्वामी भवतु। किं मे हर्षप्रदं किं वा शोकस्थानम्?” इति।

समीचीना कथा।

तधा > तदा

महत्तरी इति पदस्यार्थः - महत्तरः, पुं, स्त्री, (अयमनयोरतिशयेन महान् । महत् + तरप् ।) शूद्रः । यथा, --
“शूद्रः स्यात् पादजो दासो ग्रामकूटो मह-त्तरः ।” इति त्रिकाण्डशेषः ॥

---------

आशय- इति अश् धातोः णिज्-सहित-मध्यमपुरुष-लोट्-रूपम्।

अश ग (क्र्यादिं-परं-सकं-सेट् ।) भोजने । अश्नात्यन्नं

बुभुक्षितः । इति दुर्गादासः ।

अश्-धातुना एव- आशः इति शब्दः निष्पद्यते।

आश¦ पु० अश--भोजने घञ् । भोजने । प्रातराशः, भायमाशः,
कर्मणि उपपदे कर्त्तरि अणे उपपदस० । तत्तद्वस्तुभक्षके

अस्य आशा इति शब्देन न कोपि सम्बन्धः। आशा तु एवमर्थकं पदं-

आशा, स्त्री, (आ समन्तात् अश्नुते व्याप्नोतीति ।
आङ् + अशू + पचाद्यच् + टाप् ।) दीर्घाकाङ्क्षा ।
आयता तृष्णा ।

उषा सङ्का

unread,

Sep 15, 2015, 2:46:22 AM9/15/15

to संस्कृते संवदेम

अस्यां कथायां या नीतिरुक्ता सा समीचीना।

किन्तु- महावेगकर-वातवाह-समयात् भिन्नसमये का तयोः भिन्न-प्रमाणयोः वृक्षयोः स्थितरिति अवश्यं द्रष्टव्यम्। महावातप्रभावेण यद्घटितं, केवलं तन्मात्रेणैव तयोः औन्नत्यं, अल्पत्वं वा न निश्चेतुं शक्यते। महोन्नतस्य वृक्षस्य उपयोगाः, समस्याः चापि बह्व्यः सन्ति।

कस्मिश्चन सुभाषिते उक्तं यथा-

सम्पदा महतामेव महतामेव चापदाः। क्षीयते वर्धते चन्द्रः न तु तारागणाः क्वचित्।।

-तथा एव, महोन्नतवृक्षस्यापि समस्याः सन्ति। सः निम्नवृक्षः इव सर्वदा आत्मानं अवनमयितुं न पारयति। यदि पारयेत्, तर्हि उन्नतः, दृढश्च भूत्वा को वा उपयोगः भवेत्?

अपि च- कस्य पुरतः अवनंतुं वरं, कस्य न - इत्यपि विचारणीयो विषयः। केचन वदन्ति- दुष्टस्य पुरतः शिरोवनमनात् वरं शिरच्छेद इति। अस्मभ्यः शक्तिशाली यः अस्ति, स साधुः असाधुः वेत्यपि चिन्तितव्यम्। यदि असाधोः पुरतः, केवलं तस्य शक्तिं मनसि ध्यात्वा, झटिति शिरः अवनमामः, तदा लोकः किं वा चिन्तयेत्? इति भयमपि गणितव्यम्।

अत्र एवं प्रतिभाति- अवसरे प्राप्ते उपायेन महावातादिभिः उत्पद्यमानेभ्यः कष्टेभ्यः स्वस्य रक्षाकरणार्थमपि व्यवस्था कर्तव्या। वृक्षः उन्नतः भूत्वा अपि नम्यः भवेत् चेत्, महावातः तं कामपि हानिं न कर्तुं पारयेत्।

अस्तु- एषा तु कथामात्रा एव। वृक्षः स्वस्य निर्माणपदार्थं परिवर्तयितुं न पारयेत्। किन्तु मनुष्याय अत्र महती नीतिरस्ति। सः यदि महावृक्ष इव उन्नतो भूत्वा, निम्नवृक्ष इव नम्यः भवेत्, तदा महावातसदृशैः कष्टैः अपि स्वं सौलभ्येन रक्षेत्।

उषा सङ्का

unread,

Sep 15, 2015, 4:02:26 AM9/15/15

to संस्कृते संवदेम

कथा एषा महतीं नीतिं बोधयति।

भारतवर्षोपि ते वृषभा इव शक्तिमान् आसीत्। कथायां तु चत्वारः वृषभाः। देशस्तु एक एव। किन्तु विदेशिनः छलबुद्धिः सिंह इव आचरन्।

ते दुष्टस्वभावाः ऐकमत्यशक्त्यानया असूयां प्राप्य एकेपि अनेकबुद्धिं संस्थाप्य अमुं देशं खण्डोपखण्डेषु विच्छिद्य विभिद्य विदार्य च ऐकमत्यं अपवार्य सर्वसम्पदं अत्तुं प्रक्रमन्ते। अद्यापि तैः प्रवर्तितं विच्छेदनं प्रचलति। शीघ्रमेव देशोयं जागरूकः भवेत्। नो चेत् बलीवर्दा इव स अपि विनश्येत्।

उषा सङ्का

unread,

Sep 15, 2015, 4:34:20 AM9/15/15

to संस्कृते संवदेम

नमांसि

हहह। एतत् तु सम्भवमेव। स्वभावजमपि। वेतनवृत्तिः, अथवा भाटके वृत्तिग्रहणं इव स्थितिरत्र। सिंहः स्वस्य प्रयोजनार्थं बिडालं भाटके अथवा वेतनवृत्तौ नियुक्तवान्। प्रयोजने अवसिते सति बिडालाय द्रव्यव्ययः व्यर्थः एव। सिंहसमीपे वृत्तिप्राप्तेः पूर्वं बिडालः कुत्र नियुक्तः आसीत्? तदनन्तरमपि तत्रैव तेन गन्तव्यमासीत्। सिंहेन किमपि खादितुं न दीयते, स्वस्य भरणपोषणाय सिंहसदने अनवकाश इति ज्ञात्वापि बिडालः किमर्थं तत्रैव स्थितः?

प्रयोजनमनुद्दिश्य न मन्दोपि प्रवर्तते। सत्यमेव किल। प्रयोजने अवसिते सति को वा मन्दः वेतनं वा भाटकं व दद्यात्? सिंहेन यदाचरितं तत्र अन्याय्यं किमपि नास्ति इति भाति। स्वप्रयोजनानन्तरं "त्वं कुत्रचित् गत्वा स्वोदरपोषणं कुरु" इति वक्तव्यमासीत्। नावदत् सः। बिडालेनैव अवगन्तव्यमासीत्। एकस्य मूषकस्य हननार्थं एतावान् उपकारः तेन बिडालं प्रति कृतः। यदा मूषकहननानन्तरं सिंहेन स्वस्य पोषणविषये अलक्ष्यता दृष्टा, तथैव तस्मात् स्थानात् तेन गन्तव्यमासीत्। किमर्थं मृतः सः वराकः?

अनन्तरं सः मूषिकः बिलात् न निर्गतः। इति भवेत्।

उषा सङ्का

unread,

Sep 15, 2015, 7:15:55 AM9/15/15

to संस्कृते संवदेम, kamini....@gmail.com

कियान् सद्बुद्धिः स दुष्टः पुत्रः!! सकृदेव उपदेशेन स सर्वमवगतावन्। दुष्टस्वभावं च त्यक्तवान्। किन्तु दुष्टस्वभाविकः कोपि पुरुषः किमर्थं अन्यान् पीडयति? अन्यपीडनेन सः स्वस्य मनसि औन्नत्यातिरेकमनुभवति। परिहासैः पीडाभिः च अन्येषां मनःसु अनुभूयमानं दुःखं दृष्ट्वा सः मनसि आनन्दितः भवति। एवं तस्य अभ्यासः जायते। एवं दुष्टाचरणेन स्वस्य हानिं तु साक्षात् द्रष्टुं न शक्नोति कोपि दुष्टः । अत्र कथायां पित्रा उपदिष्टः दुष्टपुत्रः, स्वस्याचरणेन स्वस्यापि हानिर्घटते इति आलोच्य दौष्ट्यं त्यक्तवान्। तथा अन्यपीडया आनन्दः यः मनसि प्राप्यते, तदानन्दस्य अन्यस्मात् स्थानात् प्राप्त्यर्थं तेन प्रयतनीयम्। यथा- सङ्गीतसाहित्यादिकम्।

unread,

Sep 17, 2015, 7:00:36 AM9/17/15

to संस्कृते संवदेम, kamini....@gmail.com

On Tuesday, September 15, 2015 at 11:51:29 AM UTC+5:30, उषा सङ्का wrote:

नमस्ते
समीचीना कथा।

महत्तरी इति पदस्यार्थः - महत्तरः, पुं, स्त्री, (अयमनयोरतिशयेन महान् । महत् + तरप् ।) शूद्रः । यथा, --

“शूद्रः स्यात् पादजो दासो ग्रामकूटो मह-त्तरः ।” इति त्रिकाण्डशेषः ॥

महत्तरः शब्दस्य अर्थः एवम्- ग्रामणी, अथवा ग्रामे सर्वेभ्यः ज्येष्ठः, सम्माननीयः पुरुषः। महत्तरी नाम तादृशा स्त्री

Kamini Soni

unread,

Sep 17, 2015, 9:26:47 AM9/17/15

to संस्कृते संवदेम

36. भुजंगमस्य ग्राम्य पुरुषस्य च कथा

एकः ग्राम्यः पुरुषः हेमन्ते निष्कुटे कर्म कुर्वाणः अवर्तत। तत्र प्राचीरस्य अभ्यासे हिमोद्वेजितं विकलाङ्गं मुहूर्तेन मुहूर्तार्धेनवा मरिष्यन्तं एकं भुजङ्गमं अपश्यत्। तमीक्षित्वा सः पुरुषः दयार्द्रचेताः भूत्वा तं गृहमनयत्। नीत्वा च सः तं भुजङ्गं अधिश्रयणीसविधे व्यक्षिपत्। तत्र वर्तमानः सः उरगोऽपि तापयोगेन लब्धसंज्ञः सञ्जातः। अथ सः पापः तस्य ग्राम्यपुरुषस्य पुत्रदारानुद्दिश्य सफूत्कारमधावत्। ततः महान् कोलाहलः समभवत्। कलकले प्रवृत्ते सति सः पुरुषः कुठारहस्तः तूर्णमेत्य एकैकेन प्रहारेण तं चक्षुःश्रवसं द्विधा कृतवान्। प्रहरन्नयमिदमवदत्- “रे पापाशय, निधनोन्मुखे त्वयि यः तुभ्यमसून् अयच्छत् तस्मै किमयं प्रत्युपकारः? तव मरणं युक्तमेव। अपि चमरणादप्यधिकं दम्डं त्वमर्हसि।” इति।

नीतिः– यः हितकर्तारं अन्नदातारं च अपकर्तुं यतते, स कृतघ्नः पापः। तस्य मुखावलोकनमपि न श्रेयः।

Shrivathsa B

unread,

Sep 17, 2015, 9:37:36 AM9/17/15

to samskrte-...@googlegroups.com

Minor typos.
अभ्यासे -> अभ्याशे

मुहूर्तार्धेनवा -> मुहूर्तार्धेन वा

चमरणादप्यधिकं -> च मरणादप्यधिकं

दम्डं -> दण्डं

--
You received this message because you are subscribed to the Google Groups "संस्कृते संवदेम" group.
To unsubscribe from this group and stop receiving emails from it, send an email to samskrte-samvad...@googlegroups.com.
To post to this group, send email to samskrte-...@googlegroups.com.
Visit this group at http://groups.google.com/group/samskrte-samvadema.
For more options, visit https://groups.google.com/d/optout.

उषा सङ्का

unread,

Sep 22, 2015, 2:38:04 AM9/22/15

to संस्कृते संवदेम

कथा रोचका। पञ्चतन्त्रस्थकथायाः छाया।

Kamini Soni

unread,

Sep 22, 2015, 4:33:56 AM9/22/15

to संस्कृते संवदेम

41. चटकायाः शशकस्य च कथा

कोऽपि गरुडः एकं शशं कृकाटिकाग्रहणेन रुद्धवान्। तदा तदभ्याशवर्तिनि कस्मिंश्चित् शाखिनि समासीना काचित् चटका तं शशकं अभणत्- “रे त्वमतीव विचारमूढः। धिक् ते जीवितम्। रे, त्वं निष्क्रियः सन् किमात्मानं व्यर्थं घातयसि? तिष्ठ, धाव च। यदि यतसे, तर्हि चपलजातिः त्वं अरेः हस्तात् मुच्येथाः इति मे मतिः” इति। इत्थं सनिकारं तस्यां वदन्त्यामेव कश्चित् शशादनः अवपत्य तां नखैः उदनयत्। तस्मिन् क्षणे सा अतिमात्रं प्रलपति स्म। परं तस्मिन् अधत्तावधानः श्येनः तां गृहीत्वा अचलत्। तत् दृष्ट्वा शशः मृतिकाले समाहितचित्तः तां अवदत्- “अये आत्मानं सुस्थां मन्यमाना भवती मां अध्यक्षिपत्। सा त्वं तेनैव भयहेतुना आक्रान्ता। पश्यानि कथमेतर्हि वर्तसे”। इति।

नीतिः– ये परोपदेशे पण्डिताः ये च आत्मनः समापतिते व्यसने बुद्धिभ्रंशं अधिगच्छन्ति, ते लोके उपहस्यन्ते।

Kamini Soni

unread,

Sep 23, 2015, 10:39:59 AM9/23/15

to संस्कृते संवदेम

मधुरायां कश्चित् विप्रः आसीत्। तस्य द्वे भार्ये अवर्तेताम्। तयोः आद्या कंचन सुतं प्रसूतवती। तस्य सूनोः सप्तमः मासः सम्पूर्णः। तदा सः विप्रः तं बालम् आदाय पत्नीभ्यां सह काशईं प्रति प्रस्थितः। दैवदुर्विपाकात् सः द्विजः मार्गमध्ये पञ्चत्वं गतः। ततः ते भार्ये बालेन साकं एकं अग्रहारं प्रविश्य तत्र तं कुमारं समानीय प्रीत्या पोषयन्त्यौ आस्ताम्। कदाचित् दौर्भाग्यवशात् तयोः तं अर्भकं अधिकृत्य परस्परं विवादः समजायत। तदा द्वितीया भार्या, “अयं बालः मम प्रसूतः” इति उक्त्वा तेन बालेन समं गन्तुं प्रारभत। तद् दृष्ट्वा प्रथमा तु “मदीयं सूनुं मा स्पृश।” इति तं न्यवारयत्। एवं विववदमाने ते प्राड्विवाकस्य सन्निधिं अगचछताम्। प्राड्विवाकोऽपि तयोः कलहं आकर्ण्य “तं बालं द्वेधा विदार्य अमूभ्यां द्वाभ्यां प्रयच्छ” इति निजं सेकं समाज्ञापयत्। तदा ज्यायसी भार्या तं प्राड्विवाकं सविनयं एवं विज्ञापयति स्म- “स्वामिन् एषः तस्याः एव कुमारः। मा तं विदारितं कुरु। तस्यै तं दापय।” इति। तां करुणां विज्ञापनां श्रुत्वा प्राड्विवाकोऽपि “अहो, इयमेव एतस्य बालस्य जननी। तत एव एषा दीनं प्रलपति”। इति निश्चितं तं बालं तस्यै अदापयत्।

नीतिः– माता सर्वथा वात्सल्यं दर्शयति॥

Usha Sanka

unread,

Oct 7, 2015, 3:15:39 AM10/7/15

to samskrte-...@googlegroups.com

समीचीना कथा एषा। मातुः वात्सल्यस्य सीमा नास्ति । तस्याः वात्सलस्य नास्त्युपमा च भुवि कुत्रापि।

पूर्वस्मिन् काले न्यायव्यवस्थायां अधिकारिणः ये आसन्, ते सर्वथा मानवहृदयसंवेदनां जानन्ति स्म। मानवव्यवहारस्य अन्तर्ज्ञानं, शीलपरिचयोपि तेषामासीत्। तद्विधा एव अधिकारित्वं भजन्ते स्म।

साम्प्रतं तु "सत्यं साक्ष्याधारमपेक्ष्यते" इति नियमेन न्यायस्य भूमिकां सम्पाद्य, यत्र प्रत्यक्षसाक्षिणः आधारो न नितरां सम्भवः, तत्रापि साक्ष्यस्य अपेक्षां कृत्वा, तदभावे न्याय्यं कर्तुं असम्भवमिति उद्घुष्य अन्याय्यं आचरन्ति। एषा कथा तेभ्यः नीतिबोधका।

अत्र- कश्चन दोष आचरितः टङ्कणे-

काशईं > काशीं

--

You received this message because you are subscribed to the Google Groups "संस्कृते संवदेम" group.
To unsubscribe from this group and stop receiving emails from it, send an email to samskrte-samvad...@googlegroups.com.
To post to this group, send email to samskrte-...@googlegroups.com.
Visit this group at http://groups.google.com/group/samskrte-samvadema.
For more options, visit https://groups.google.com/d/optout.

--

"-यद्गत्वा न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम"

Kamini Soni

unread,

Oct 10, 2015, 10:50:05 AM10/10/15

to संस्कृते संवदेम

48. वृद्धस्य कुक्कुरस्य च कथा

कश्चित् कुक्कुरः तारुण्ये मृगयायां सेवादक्षो भूत्वा स्वामिनं बहु अतोषयत्। तदा स्वामी अपि तं सादरं चुम्बति स्म। तं संवाहयति स्म। स्वादु खाद्यं च यच्छति स्म। गताचित् कासुचित् समासु , जीर्णः तं यथापूर्वं सेवितुं शक्तः नासीत्। एवं स्थितेऽपि एकदा स्वामिनं मृगयादरेण अनुसरन् तत्कालागतानां मृगदंशकानां अग्रेसरः भूत्वा मृगमेकं पदे अधर्षत्। परं दन्तानां विरलत्वात् स्खलितशिष्टानां दन्तानां चलत्वाच्च तं मृगं दृढं गृहीतुं न शक्तः। अत्रान्तरे मृगः स्वमोचनाय यतित्वा पलायत। तद् दृष्ट्वा तस्य स्वामी क्रुधा रक्तापाङ्गः लगुडमुद्यम्य तं प्रहर्तुं अभ्यसरत्। तं रमेयः अभाषत- “रे अधम, क्षणं तावत् उद्यतं लगुडं प्रतिसंहर। अहं तव चिरन्तनं भृत्यः इति बुध्यस्व। मृगः गतश्चेत् नायं मम दोषः। मया नोपेक्षितं तस्य ग्रहणे यथाशक्ति यतितम्। परं यत्र मे नास्ति उपायः तत्र किमहं कुर्याम्? इदानीं वृद्धः अहं पूर्ववत् सेवितुं असमर्थः। यदि एषः ते क्रोधहेतुः तर्हि पूर्वसेवां स्मृत्वा तं कोपं अपनय।” इति।

उषा सङ्का

unread,

Oct 10, 2015, 2:38:56 PM10/10/15

to संस्कृते संवदेम

समीचीना एषा कथा।

सर्वदा स्वामी सेवकं वस्तु इव पश्यति चेत् एषैव स्थितिः जायते। अत्र यदि कुक्कुरः स्वामिनः क्रोधं स्वस्योपरि आरोप्य, स्वं क्रोधपात्रमेव मत्वा च -दुःखयति, तदा न कोपि तस्य साहाय्यं कर्तुमशक्नुयात्। परं सः स्वामिनमेव उपदिश्यतीति सम्यक् आचरितं तेन। यदि काचिद्वा धीः विचारणशक्तिर्वा तदन्तः वर्तेत, तर्हि चिन्तयेत् सः स्वामी।

शरीरधर्माः भवन्ति केचन। ते अवश्यं मनसि ध्यातव्या एव- सेवकानामपि भवन्तीति।

ह्यः एव वार्तासु श्रुतं - इस्लाममतीये देशे कस्याश्चित् सेविकायाः दक्षिणहस्तः स्वामिन्या क्रोधवशात् विच्छिन्नः इति। कियत् क्रूराचरणमिदम्। स्वल्पाय दोषाय एवं महान् दण्डः विधीयते। तत्र केवलं सेवावृत्त्यवलम्बिनं प्रति अवहेलना, एव कारणं नास्ति। अन्यधर्मावलम्बिनः सेवकाः इत्यपि तत्र कारणम्। तदन्यत्।

अत्र कथायां या दर्शिता, सेवकानां प्रति हीनदृष्टिः, कृतघ्नता च... सैव स्थितिः तत्रापि इति साम्यम्। कुक्कुरेण स्वामिनं प्रति यदुक्तं तत् सर्वदा स्वामिभिः सेवकान् प्रति स्मर्तव्यमेव।

----------

अत्र कथायाः नाम, वृद्श्य कुक्कुरस्य कथा- अथवा वृद्धकुक्कुरस्य कथा इति भवेत्। चकारः अनावश्यकः इति मन्ये।

उषा सङ्का

unread,

Oct 10, 2015, 2:49:36 PM10/10/15

to संस्कृते संवदेम

एषा कथा मया बाल्येपि श्रुता। तदापि मह्यं नारोचत। अद्यापि न रोचते।

अत्र अश्वस्य को दोषः.. मनुष्यं साहाय्यं याचते इतिमात्रम्?

शृङ्गास्तस्य न सन्तीति सारङ्गस्य प्रतीकारं नाकरोत् सः। अनेन मनुष्यसाहाय्यापेक्षा आपतिता। एतन्मात्रेण अश्वः मनुष्यस्य आजन्मसेवकः अभूदिति निष्कर्षः कियान् न्याय्यः? येषां पशूनां शृङ्गादिकं न सन्ति, ते प्रतीकारं, अथवा कलहशान्तिं कथं कुर्यात्? स्वस्य शक्तिं कथं प्रदर्शयेत्?

अन्येषां साहाय्यं यदि स्वीक्रियते, किं सर्वदा तत्र एषा एव हानिः पूर्वोहया ध्यातव्या? तर्हि लोके को वा अन्यं साहाय्यं याचेत?

साहाय्यं तु यदाकदाचित् अन्येभ्यः अपेक्ष्यते एव। लोके परिशीलयामः, सर्वे बद्धाः परस्परसाहाय्यार्थम्।

अश्वविषये एव अहं सर्वदा एवं कथाः अशृण्वम्। किमत्र अश्वस्य कोपि विशेषः दुर्गुणः कारणम् ?

अथवा ऋजुमार्गेण वर्तमानोपि सः यदि साहाय्यमपेक्षेत, (प्रतीकारभिन्नं यत्किमपि) तदापि किं एष एव परिणामः घटेत?

किं वा भवन्तः चिन्तयन्ति अस्मिन् विषये..?

उषा सङ्का

unread,

Oct 10, 2015, 3:07:35 PM10/10/15

to संस्कृते संवदेम

साधु कथा। अहो, अतिविश्वासः जम्बुकस्य, स्वस्मिन्। अत्र जम्बुकेन मार्जारस्य अवज्ञापि कृता। तन्न समीचीनम्। को जानीयात्, कस्य कुत्र शक्तिरित, युक्तिरिति वा।

कदाचित् एकापि विद्या सम्यज्ज्ञायेत, समये रक्षेत्।

अत्र व्यसनः व्याधानां श्वानरूपेण, आपतितः इति कारणेन मार्जालः रक्षितः। यदि व्यसनः चित्रकरूपेण आपतेत्, तर्हि किमभविष्यत्..? चित्रकस्तु वृक्षारोहणमपि जानाति। के वा सहस्रप्राकाः व्यसनरक्षायां जम्बुकस्य भवेयुः.. इति कुतूहलं मम। अपि चित्रकः मार्जारं खादयतीत्यपि सन्देहः। अहह।

उषा सङ्का

unread,

Oct 10, 2015, 3:19:42 PM10/10/15

to संस्कृते संवदेम

कियती सुन्दरा एषा कथा।

सर्वदा तन्मूषिकोपरि मम आदरः जागर्ति। सः कियान् धैर्यशाली..! जिघांसुना सिंहेन कियता साहसेन सम्भाषते सः...! दूरात् सिंहं दृष्ट्वैव जनाः पलायन्ते। एषः लघुमूषकः कातरो न भूत्वा, किञ्चिदपि अविचाल्य तेन सप्रश्रयं सँल्लपते, मित्रेण इव। एषः धैर्यः आपत्समये अवलम्ब्यः। अवकाशोस्ति चेत् उपयोज्यः। "सिंहस्तु राजा। महान् प्राणी। कथमपि मामल्पं खादिष्यति एव। दयावचनानि उक्त्वा किं वा प्रयोजनमि"ति चिन्तयित्वा स तूष्णी नातिष्ठत्। स्वस्य प्रयतनमकरोत्। सफलश्चाभूत्। सिंहस्य कारुण्यमपि अत्र कारणम् मूषकरक्षणायाम्। तत्फलमपि सिंहेनानुभूतम्। तदन्यत्। आपदि पतिते तस्मिन् मूषक एव रक्षामकरोदिति महान् प्रत्युपकारः प्राप्तः।

सम्यगाचरितः मूषकेन। अभिनन्दनानि तं प्रति मम।

उषा सङ्का

unread,

Oct 10, 2015, 3:27:12 PM10/10/15

to संस्कृते संवदेम

कथा एषा केवलं उपदेशाय लिखिता इति भातीति श्रुतं गुरुजनैः। युक्तिस्तु विफला द्वयोरपि। द्वावपि हानिमलभेतामिति नीतिस्तत्र।

तथापि उपदेशः अवधेयांश एव। क्रोधाविष्टाः, मात्सर्याविष्टाः जनाः अवश्यं तथैव प्रवर्तन्ते। तेषां विचक्षणाशक्तिः, वस्तुदृष्टिश्च नितरां विलुप्यते।

दुर्योधनोपि तथैवाचरितवान्। पाण्डवानां हानिं चिकीर्षुः स्वस्य कुलस्य नाशं कृतवान्। स्वपुत्रस्य प्रियमाचरितुं, पाण्डुपुत्राणां प्रति मात्सर्यं प्रदर्शयता धृतराष्ट्रेणापि स्वपुत्रस्यैव अहितमेवाचरितम्। इतिहासो न विस्मर्तव्यः अस्माभिः।

Message has been deleted

उषा सङ्का

unread,

Oct 10, 2015, 3:45:38 PM10/10/15

to संस्कृते संवदेम

अत्र नीतिभागस्य योजनं विस्मृतम्।

नीतिः– निर्धनेन स्वसामर्थ्यं सम्यक् परिच्छिद्य व्ययः कार्यः, श्रीमता सार्धं स्पर्धां कर्तुं उद्यतः चेत् सः दुर्दुरीव नश्येत्॥

उषा सङ्का

unread,

Oct 10, 2015, 3:53:42 PM10/10/15

to संस्कृते संवदेम

समीचीना कथा।

अत्रापि पुनः एषा चटका स्वस्य मानसिकीं प्रवृत्तिं दर्शयति, सा पञ्चतन्त्रस्थस्य चटकया साम्यं भजते। पञ्चतन्त्रस्थचटकः वातवृष्टिसमये वृक्षच्छायायां उपविष्टं वानरं प्रति एवमेव वचनानि वदति- त्वं मूढः, स्वस्य गृहं न निर्माति। आवां पश्य। कथं अल्पाः अपि भूत्वा नीडं निर्मितवन्तौ। इत्यादि। तेन कुपितः वानरः तस्य नीडेन सह तावपि विच्छिन्नं करोति, नाशयति च।

तथैव, एषा चटका अत्र व्यसने पतितं शशकं दृष्ट्वा निकरोति।

मानवः एतान् जन्तून् पक्षीन् च परिशील्य स्वभावादिकान् ज्ञात्वा किमेताः कथाः लिलेख.. इति मम सन्देहः।

उषा सङ्का

unread,

Oct 10, 2015, 4:02:44 PM10/10/15

to संस्कृते संवदेम

सम्यगुक्तम् कथायाम्। सज्जनाः दुर्जनैः सह समानमेवानुभवं प्राप्नुवन्ति।

दुर्जनाः प्रथमं पारितोषिकं ददामीत्यादीनि असत्यवचनानि वदन्ति, पुनः स्वस्य उपकृति-कार्यसमाप्त्यनन्तरं दत्तं वचनं नाचरन्ति। अरे, त्वया स्ववचनं नाचरितमिति ज्ञापिते सति- हानिं नाचरं स एव प्रत्युपकार इत्यादि वचनानि वदन्ति।

किन्तु लोके पश्यामः - दुर्जनता नाधिकं दूरं नयते मनुष्यम्। यदाकदाचित् जनाः तस्य प्रवृत्तिं ज्ञात्वा कदापि साहाय्यं नाचरेयुः। तेन कस्य नष्ट आपद्यते?

उषा सङ्का

unread,

Oct 10, 2015, 4:07:04 PM10/10/15

to संस्कृते संवदेम

(this post got deleted in the groups.. by mistake.. so posting again)

जन्तूनां पशुपक्षीणां कथासु भूयः मानसिकशास्त्रं व्यज्यते। कथैषा काचिदन्या च भेकानां मूर्खतां ज्ञापयतः।

समुद्रादागत्य कूपे पतितस्य भेकस्य कथायामपि स मूर्खः इवि चित्रितः। समुद्रस्य विस्तृतिमजानन्, कूपाद्बहिः लोकं अजानन् स भेकः इदमेव गुणं प्रदर्शयति।

मूर्ख इति न, स्वस्य औन्नत्यं दर्शयितुं लालसा दृश्यते तेषु।

किं वस्तुस्थित्यामपि भेकाः मूर्खाः भवन्ति..? यल्लक्षणं द्वयोः कथयोः साम्यं भजते तदेवाहं चिन्तयामि। भेकानां शक्तिराहित्येपि अहं महान् इति धीर्भवति किम्? अथवा तेषां विशालं मुखं दृष्ट्वा जनाः एवं कल्पयन्ति? कदाचित् दृष्ट्वा एव वक्तुं शक्यते तेषां स्वभावः।

Kamini Soni

unread,

Oct 11, 2015, 12:52:04 PM10/11/15

to संस्कृते संवदेम

49.कदर्यस्य कथा

कश्चित् मितंपचः बहुधनं सञ्चित्य श्वभ्रे न्यखनत्। सः तमुद्देशं एकवारं वा द्विवारं वा दिने अश्रान्तं गत्वा निखातद्रव्यां तां गर्तां दृष्ट्वा ह्लादते स्म। तत् तस्य कृत्यं तस्य दासेरः विलोक्य शङ्कते स्म- “अयं मम स्वामी इमं देशं आगत्य अविरतं पश्यति। तस्मात् कोऽपि विशेषः अत्र विद्यते” इति। अथ सः क्षणदायां तत्र गत्वा खनित्वा अपश्यत्। तदानीं निधिमधिगम्य तं गृहीत्वा अपाक्रामत्। उत्तरेद्युः सः किम्पचानः, नित्यक्रमेणागत्य यदा पश्यति तदा निधिः तत्र न दृष्टः। एवं निधिनाशे प्राप्ते स रजोरूषितमूर्धजः सोरस्ताडनं ‘कष्टं हा हन्त’ इति मुक्तकण्ठं आक्रन्दत्। गृहात् न न्यवर्तत। अन्ते तस्य प्रातिवेश्यः, तमुपेत्य शोकहेतुं अपृच्छत्। क्षुद्रः तस्मै प्रवृत्तिं आख्यातवान्। तत्श्रुत्वाप्रातिवेशिकःतं व्याहरत्- “भद्र, न किमपि ते नष्टं इति अवगच्छामि। मम द्रव्यनाशः समुत्पन्न इति चित्ते मा कुरु। यथापूर्वं चैनं अवटं अनिशं प्रेक्षस्व। एवं अनुष्ठिते सिद्धं ते समीहितम्।” इति।

नीतिः– ये कृपणाः ते सत्यपि धने दरिद्रा एव। यतः तैः तत् नोपभुज्यते॥

Kamini Soni

unread,

Oct 11, 2015, 12:55:12 PM10/11/15

to संस्कृते संवदेम

50.पिकस्य श्येनस्य च कथा

कश्चित् कोकिलः कदाचित् उत्सेधवन्तं चूतवृक्षमधिष्ठाय सुस्वरं कूजति स्म। तस्य कूजनेन सा अटवी निबद्धप्रतिशब्दा आसीत्। तदा बुभुक्षापीडितः कश्चन श्येनः नातिदूरे परिभ्रमन्नासीत्। सः तस्य परभृतस्य मधुरं स्वनेन कृष्टः सन् सत्वरमागत्य सरभसं तमाक्रम्य खरनखैः तमकृषत्। यावच्च सः तं जिघत्सति तावत् सः पिकः तं श्येनं करुणं अवदत्- “भोः मयि दयस्व। नेदं निष्ठुरं कर्म तवोचितम्। पश्य। नाहमागस्कृत्। भक्षितेन मया ते ग्रासोऽपि न भविता। तर्हि कमप्यन्यं महाकायं विहंगमं संहर। एवं कृते यशो लभसे; उदरपूर्तिश्च ते भविष्यति। मुञ्च मां तावदनाथं” इति। श्येनः तं प्रतिभाषते स्म- “आम्, ज्ञायते। अवितथं वदति भवान्। भाषस्व त्वं येन कण्ठशोषं त्वमयसे। परं अहं त्वां न मुञ्चेयम्। पश्य। अहं प्रभातमारभ्य निरशनेन म्रिये। त्वं च दिष्ट्या मम हस्ते पतितः। ‘मां उत्सृज अन्यं स्थूलकायं अण्डजं हिंस’ इति त्वं भणसि।यदि त्वयोक्तं अनुष्ठितं तर्हिमूढशब्दभाक् को भवेत्। त्वमेवालोचय”।

Kamini Soni

unread,

Oct 12, 2015, 2:16:15 AM10/12/15

to संस्कृते संवदेम

51. मयूरपत्राणि तनौ आरोहयतः काकस्य कथा

गर्वितः कश्चन काकः “आत्मीयाः नीचाः समागमानहान् च” इति अमन्यत; महत् पदं प्राप्तुं च अभ्यलषत्। तदर्थं स कानिचित् मयूरपिञ्छानि समापादयत्। तानि च स्वपक्षे समारोप्य मयूरबृन्दं अविशत्। बर्हिणस्तु तं वीक्ष्य “अयं काकः” इति ज्ञात्वा तं समन्ततः पर्यवारयन्। प्रथमं ते तं चञ्चुप्रहारैः जर्जरीकृत्य तानि पिञ्छानि अपहृत्य स्वबृन्दात् तं निरवासयन्। ईदृशीं कष्टां दशां अनुभूय सः काकः परं निर्वेदमापन्नः। ततः सः स्वबृन्दं प्रवेष्टुकामः आसीत्। काकास्तु तं न स्वीकुर्वन्ति स्म। तदानीं एकः काकः तं धिक्कुर्वन् अवदत- “रे मूढ, यस्यां जातौ भगवान् त्वां असृजत्, तां त्वं यदि न परित्यजेः तर्हि ईदृशमपमानं लभेथाः किं?” इति।

नीतिः– स्वजातिहीनां मत्वापरस्य महत्तवमभिलिप्.रेवं विपदः भाजनं भवति।

उषा सङ्का

unread,

Oct 12, 2015, 9:33:03 AM10/12/15

to संस्कृते संवदेम

नमांसि भूयांसि

अद्य अस्याः कथायाः पद्यरूपकं दृष्टम्। तस्मिन् मम सन्देहनिवृत्तिर्जाता। अतः समूहसदस्येभ्यः तदुच्यते।

बह्वीः विद्याः जानन् अपि जम्बुकः कुतः व्याधेन प्राप्तः इत्युक्ते, सः निश्चेतुं नाशक्नोत्- का विद्या अत्र प्रयोगार्हा इति।

----------------

लुब्धको जम्बुकं दृष्ट्वा तस्यान्तिकमभिद्रुतः।

इतिकर्तव्यतामूढः क्रोष्टा व्यामोहमव्रजत्॥

शते युक्तिषु का योज्या कतमा श्रेयसी भवेत्।

किं नु धावामि किं युध्ये जङ्गम्ये किमुत्प्लवे॥

किं शये मृतवद्भूमौ किं नु वृक्षं समाश्रये।

इत्थं विकल्पयन् क्रोष्टा तस्थौ तत्रैव मोहितः॥

लुब्धको द्रुतमभ्येत्य धनुषाहत्य जम्बुकम्।

गृहीत्वा हर्षभरितो न्यवर्तत गृहं प्रति॥

यवनदेशे अतिलुब्धः महालुब्धश्च इति द्वौपुरुषौआस्ताम्। अतिलुब्धः परस्य अन्नेनैव जीवतिस्म। सः जातु महालुब्धस्य गृहं भोजनार्थं अगच्छत्। महालुब्धस्तु आगतं अतिथिं मधुरैः वचनैः संल्लप्य शुष्कैरेवोपचारैः अप्रीणयत्। ततः सः महालुब्धेन सहविपणिं गत्वा--“आपि समीचीनाः अपूपाः सन्ति?” इति अपृच्छत्। ततः स आपणिकः प्रत्यवदत्--“स्वामिन् , नवनीतवत्, मृदुलाः आपूपाः सन्ति।” इति। तत् श्रुत्वा महालुब्धः अतिथिमेवं अभाषत--“भोः अतिथे, नवनीतमेववरं दृश्यते तर्हि तदेव गृहयताम्” इति। अथ नवनीतस्य निषद्यां आसाद्य महालुब्धः--“भोः श्रेष्ठिन्, समीचीनं नवनीतमस्ति किम्?”इति पृच्छतिस्म। सः वणिगपि-- “आर्य, तैलवत् सस्नेहं नवनीतं वर्तते।” इति भणतिस्म। तदाकर्ण्य सः महालुब्धः अतिथिना साकं तैलस्य आपणं गत्वा--“भोः श्रेष्ठिन्, अपि तव निकटे तैलमस्ति?” इत्यपृच्छत्। सोऽपि श्रेष्ठी, “स्वामिन्, जलमिव स्वच्छं तैलं मन्निकटे आस्ति।” इति उत्तरं दत्तवान्।ततः सः महालुब्धः-- “आतिथे, तर्हि जलमेव सर्वेषु उत्तमं दृश्यते।” इत्युक्वा आतिथिना समं गृहं प्रत्यागच्छत्। तत्र आगत्य सः महालुब्धः--“आतिथे, इदमेव सर्वोत्तमम्।तस्मत् एतत् स्वीकर्तुमर्हसि।” इति निगद्य जलमेव तस्मै आतिलुब्धाय प्रयच्छतिस्म॥

नीतिः–कृपणाः येनकेनाप्युपायेन लाभस्य मार्गमेव चिन्तयन्ति॥

Reply all

Reply to author

Forward

अभिनवनीतिकथासप्ततिः

Kamini Soni

Kamini Soni

2. तस्करस्य कवेः च कथा

Kamini Soni

3. शूद्रस्य हंसस्य च कथा

Kamini Soni

4. रत्नस्य कुक्कुटस्य च कथा

Kamini Soni

Kamini Soni

5. काष्ठविक्रयिणः तिन्त्रिणीवृक्षस्य च कथा

Kamini Soni

6. वानरस्य तस्य प्रतिबिम्बस्य च कथा

Usha

Usha

Usha

Usha

Kamini Soni

7. बकस्य मयूरस्य च कथा

Kamini Soni

8. अजस्य सिंहस्य च कथा

Kamini Soni

9. दशनशीलस्य श्वानस्य कथा

Kamini Soni

10. मृत्पात्रस्य पित्तलपात्रस्य च कथा

Usha

Usha

Usha

Kamini Soni

11. सगदस्य चिल्लस्य कथा

Usha

Kamini Soni

12. दशनशीलस्य श्वानस्य कथा

उषा सङ्का

Kamini Soni

15. शृगालस्य द्राक्षाफलानां च कथा

उषा सङ्का

Kamini Soni

16. ऋक्षस्य पान्थयोश्च कथा

उषा सङ्का

Kamini Soni

17. ईश्वरस्य उष्ट्रस्य च कथा

उषा सङ्का

Kamini Soni

18. सारमेयेन दष्टस्य पुरुषस्य कथा

Kamini Soni

19. समुच्छ्रितवृक्षस्य निम्नवृक्षस्य च कथा

Kamini Soni

20. सिंहस्य चतुर्णां बलीवर्दानां च कथा

Kamini Soni

21. सिंहस्य बिडालस्य च कथा

Kamini Soni

22. राज्ञः तस्य पुत्रस्य च कथा

Kamini Soni

23. देवस्य शकटवाहस्य च कथा

Kamini Soni

24. मूषकस्य सिंहकन्यायाश्च कथा

Kamini Soni

25. रजकस्य तस्य गर्दभस्य च कथा

Kamini Soni

26. भेकानां बालकानां च कथा

Kamini Soni

27. रासभशिशोः वन्यसूकरस्य च कथा

Kamini Soni

28. एकाक्षिविकलस्य हरिणस्य कथा

Kamini Soni

29. निपुणमतेः गर्दभस्य कथा

Kamini Soni

31. व्याघ्रस्य इतरेषां मृगाणां च कथा

Kamini Soni

32. काकस्य हंसस्य च कथा

Kamini Soni

33. मृषाभाषिणः बालस्य कथा

उषा सङ्का

उषा सङ्का

उषा सङ्का

उषा सङ्का

उषा सङ्का

उषा सङ्का

Kamini Soni