राधिका
चांगला विषय उपस्थित केला आहेस. पण हे अध्यात्मशास्त्र नाही, यातुविद्या आहे.
द्वारकानाथ, आपले म्हणणे योग्य आहे. ज्ञानेश्वरांचे मत सांगतो. अतिशय सुंदर विवेचन आहे. ज्ञानेश्वरी अध्याय ९, ओव्या ३०७- ३३४.
गीतेतल्या ९ व्या अध्यायातील २० आणि २१ व्या श्लोकावर भाष्य आहे. ते एकूण तीन भागात आहे.
पहिल्या भागात ओव्या ३०७ - ३१७ मध्ये यज्ञ करून मिळालेले स्वर्गसुख हे नरकासमान असून परमात्म्याची प्राप्ती हे शुद्ध सुख असे सांगितले आहे.
त्रैविद्या मां सोमपाः पूतपापा यज्ञैरिष्ट्वा स्वर्गतिं प्रार्थयंते ।
ते पुण्यमासाद्य सुरेन्द्रलोकमश्नन्ति दिव्यान् देवभोगान् ॥ २० ॥
देख पां गा किरीटी । आश्रमधर्माचिया राहाटी ।
विधीमार्गा कसवटी । आपणचि होती ॥ ३०७ ॥
ज्यांच्या आचरणावरून वागण्याचा विधी कळतो.
यजन करता कौतुकें । तिहीं वेदांचा माथा तुके ।
क्रिया फळेसी उभी ठाके । पुढां जाया ॥ ३०८ ॥
ऐसे दीक्षित जे सोमप । जे आपणचि यज्ञाचे स्वरूप ।
तिहीं तया पुण्याचेनि नांवें पाप । जोडिले देखें ॥ ३०९ ॥
सोमप- सोमरसपान करणारे
जे श्रुतित्रयातें जाणोनि । शतवरी यज्ञ करूनि ।
यजिलिया मातें चुकोनि । स्वर्गु वरिती ॥ ३१० ॥
मातें - मला (श्रीकृष्णाला, परमात्म्याला), चुकोनि- सोडून
जैसें कल्पतरुतळवटीं । बैसोनि झोळिये पाडी गांठी ।
मग निदैव निघे किरीटी । दैन्यचि करूं ॥ ३११ ॥
झोळिये- भीक मागण्याच्या झोळीला, निदैव - दुर्दैवी
तैसें शतक्रतूं यजिले मातें । की ईप्सिताति स्वर्गसुखांतें ।
आता पुण्य की हें निरुतें । पाप नोहे ॥ ३१२ ॥
निरुतें- खरोखर
म्हणोनि मजवीण पाविजे स्वर्गु । तो अज्ञानाचा पुण्यमार्गु ।
ज्ञानिये तयाते उपसर्गु । हानि म्हणती ॥ ३१३ ॥
एऱ्हवीं तरी नरकींचे दुःख । पावोनि स्वर्गा मान कीं सुख ।
वांचूनि नित्यानंद गा निर्दोष । तें स्वरूप माझें ॥ ३१४ ॥
मज येता पैं सुभटा । या द्विविध गा अव्हांटा ।
स्वर्गु नरकु या वाटा । चोरांचिया ॥ ३१५ ॥
सुभटा- अर्जुना, अव्हांटा- आडवाटा
स्वर्गा पुण्यात्मकें पापें येईजे । पापात्मकें पापें नरका जाईजे ।
मग मातें जेणें पाविजे । ते शुद्ध पुण्य ॥ ३१६ ॥
आणि मजचिमाजीं असतां । जेणे मी दूरी होय पांडुसुता ।
तें पुण्य ऐसे म्हणता । जीभ न तुटे काई ॥ ३१७ ॥
दुसऱ्या भागात ओव्या ३१८ - ३२७ मध्ये स्वर्गाचे वर्णन आहे.
परि हें असो आतां अप्रस्तुत । ऐकें यापरी ते दीक्षित ।
यजुनि मातें याचित । स्वर्गभोगु ॥ ३१८ ॥
मग मी न पविजे ऐसें । जें पापरूप पुण्य असे ।
तेणें लाधलेनि सौरसें । स्वर्गा येती ॥३१९ ॥
लाधलेनि- लाभलेल्या, सौरसें - योग्यतेने
जेथ अमरत्व हेंचि सिंहासन । ऐरावतासारिखे वाहन ।
राजधानीभुवन । अमरावती ॥ ३२० ॥
जेथ महासिद्धींची भांडारें । अमृताची कोठारें ।
जियें गांवीं खिल्लारें । कामधेनूंची ॥ ३२१ ॥
जेथ वोळगे देव पाइका । सैंघ चिंतामणिचिया भूमिका ।
विनोदवनवाटिका । सुरतरूंचिया ॥ ३२२ ॥
वोळगे देव पाइका - देवांचे समुदाय चाकर होऊन सेवा करतात, सैंघ- जिकडेतिकडे, भूमिका- जमिनी, विनोदवनवाटिका । सुरतरूंचिया - करमणुकीकरता कल्पवृक्षांचे बगीचे आहेत
गंघर्वगान गाणीं । जेथ रंभेऐशिया नाचणिया ।
उर्वशी मुख्य विलासिनी । अंतौरिया ॥ ३२३ ॥
नाचणिया- नर्तकी, अंतौरिया- (विलासासाठीच्या) स्त्रियांमधील (मुख्य)
मदन वोळगे शेजारें । जेथ चंद्र शिंपे सांबरें ।
पवना ऐसें म्हाणयारें । धावणे जेथ ॥ ३२४ ॥
वोळगे- सेवा करतो, शेजारें - शय्यागृहात, शिंपे सांबरें - अमृतकिरणांनी सडासंमार्जन, पवना ऐसें म्हाणयारें । धावणे जेथ - वाऱ्यासारखा चपळ जासूद म्हटलेले काम करावयास तयार असतो
पैं बृहस्पती आपण । ऐसे स्वस्तिश्रियेचे ब्राह्मण ।
ताटियेचे सुरगण । विकार जेथ ॥३२५ ॥
स्वस्तिश्रियेचे- अशीर्वाद देणारे आणि कल्याण करणारे, ताटियेचे - पंगतीला
लोकपाळरांगेचे । राऊत जिये पदींचे ।
उचैःश्रवा खांचे । खोलणिये ॥ ३२६ ॥
(जिथले) राऊत - घोडेस्वार, लोकपाळरांगेचे- पूर्वादि दिशांच्याइंद्रादिक स्वामीच्या (बरोबरीचे आहेत), उचैःश्रवा - इंद्राच्या घोड्यचे नाव, खांचे- चालतो, खोलणिये - पुढे
हें बहु असो जे ऐसे । भोग इंद्रसुखासरिसे ।
ते भोगिजति जंव असे । पुण्यलेशु ॥ ३२७ ॥
तिसरा आणि climax भाग म्हणजे ओव्या ३२८-३३४. यात पुण्य संपल्यावर हे लोक पृथ्वीवर येतात ते सांगितले आहे.
ते तं भुक्त्वा स्वर्गलोकं विशालं क्षीणे पुण्ये मर्त्यलोकं विशन्ति ।
एवं त्रयीधर्ममनुप्रपन्ना गतागतं कामकामा लभन्ते ॥ २१ ॥
मग तया पुण्याची पाउटी सरे । सवेचि इंद्रपणाची उटी उतरे ।
येऊं लागती माघारें । मृत्युलोका ॥ ३२८ ॥
पाउटी - साठा
जैसा वेश्याभोगी कवडा वेचें । आणि दारही न चेपूं न ये तियेचें ।
तैसे लाजिरवाणे दीक्षितांचे । काय सांगों ॥ ३२९ ॥
कवडा- पैसे, संपत्ती, वेचें- संपवतो
एवं थितिया माते चुकले । जिहीं पुण्ये स्वर्ग कामिले ।
तया अमरपण तें वावों जालें । आतां मृत्युलोकु ॥ ३३० ॥
वावों- व्यर्थ
मातेचिया उदरकुहरीं । पचुनि विष्ठेचां दाथरीं ।
उकडुनि नवमासवरी । जन्मजन्मोनि मरती ॥ ३३१ ॥
अगा स्वप्नी निधान फावे । परि चेइलिया हारपे ।
तैसें स्वर्गसुख जाणावें । वेदज्ञाचें ॥ ३३२ ॥
निधान - खजिना, फावे- प्राप्त होतो, चेइलिया हारपे - जाग आल्यावर नाहीसा होतो
अर्जुना वेदु जऱ्ही जाहला । तरी मातें नेणतां वायां गेला ।
कणु सांडुनि उपणिला । कोंडा जैसा ॥ ३३३ ॥
म्हणऊनि मज एकेंविण । हे त्रयीधर्म कारण ।
आतां मातें जाणोन कांही नेण । तूं सुखिया होसी ॥ ३३४ ॥
विनायक