Groups
Sign in
Groups
[TUNGZANG NEWS │TUNGZANG WOLRD NEWS GROUP]
Conversations
About
Send feedback
Help
Midang Khualna (Altruism)
2 views
Skip to first unread message
Kap Tung
unread,
Oct 25, 2014, 8:31:02 PM
10/25/14
Reply to author
Sign in to reply to author
Forward
Sign in to forward
Delete
You do not have permission to delete messages in this group
Copy link
Report message
Show original message
Either email addresses are anonymous for this group or you need the view member email addresses permission to view the original message
to tungzangcenter, tungzangnews, tungza...@yahoogroups.com
Midang Khualna (Altruism)
Minam kalsuanna, biakna kalsuanna, sahkhua khangkhaanna lamsang kalsuanna cihte khempeuh-ah athupi mahmah ziahoih-tonghoih ahihkeileh ahoih zialehtong hi-a, adiak-in lungsim ngaihsutna leh veina lamsang hong tawsawn veina nam tuamtuam' lak-ah amuiibun penpen veina khat-pen
midangkhualna
ahihi. Hih kammal-pen French philosopher August Comte (
one of the founding fathers of Sociology
)-in hongpat hi-a, "adang mite., midangte.," cihna ahihi. Hih kammal-tawh akilehbulh, akikeelkii-pen "
Angsungtheihna
- Selfishness" ahihi.
Midangkhualna
-pen upna, itna, leh lametna cihte akisuut mahbang-in, midangte' phattuam nading deihsakna-tawh ngaihsutna, genna, leh sepsuahna hi-a, "
midangte khualna-tawh kalsuan nading lamkhun ahkl sepsinna
(
principle or practice of concern for the welfare of others
)" ahihi. Hihbang kipattahna-pen adiak-in minam pawlkhatte-in "Minam Ngeina" bang-in midangkhualna kipantah uh-a, amau' tualsung-a athupi leh apha theihneihte (
moral values
)-in zangh uhhi. Ahuampi-in, midangte' ading khual theihna leh deihsak theihna-in tualsung khangto sak-a, tualpawl (
community
) ngaatsak, bitsak, thahaatsak ahihman-in minam aneu alian-in ngeina bang-in atawm/atam pattahna neikim-hi.
Midangkhualna
lungsim neihna leh sepkhiatna maantak leh cingtak anei-pen ZEISU bekmah hi-a, Ama' itna, veina leh thuakna kam-tawh gen zawhloh ahihman-in I-gen nawnkei dinghi. Mihing adiak-in Zomi sung-a biakna, sahkhua, minam, tualsung cih-a kipan kipawlna khatpeuhpeuh-ah I-om ciang-in hih midangkhualna lungtang naakpi-a akisam hi-a, tua lungtang anei mi tawm cihtak-in tawm-hi. Khat mahmahzong omkei cilehang khialhna lian lualo khathei dinghi. Ataangpi-in, midang akhual kineih-a
aituam meetna
(
personal benefit
) azong vive, kam-tawhbel "no' ading kong' khualna, kong' veina,...." kicihnawh bilbel cihbang vive Zomite-in hau mahmah laai-hi.
Mipi' tungpan-in phatna-hiam, citpiak-hiam, zahtaakna-hiam ngahding ngaihsutna ciang-tawh mipihte' lak-ah, "Ei
Zomite
,......." ci-in haangsan mahmah, "Zomi" kici-ngam mahmah, a-itpen, akhualpen-a kigen-ngam mahmah, hiteei napi-in, Kawlte' lak-ah, "Ko
Chin te
., Ko
Tiddim Chin
te....." ci-thapaai veve, minam daipih ngamlo-maw cilehanglah "No ciangciang khawng-tawh tehding hideklo, minam itlua, naakseplua, no ciangciang' paupih dingte hideklo,......" kici vetse cihbangteng-tawh minam kisongsawlawi laaitak-hi. 'no ciangciang' cihpen 'egoism' akici
kiliatsakna
' gah masapen hi-a, kipawlna acidamsak '
midangkhualna
'-tawh akilehngat, akilehbulh veina khat ahihi.
Zomite-pen
midangkhualna
pan-in
angsungtheihna
lam-ah hong kikaih, hong kitawsawn ma-in athukhual minamte I-hi ngei khin-hi. Colonist te hongtun ma-in, Kawlmaang-tawh vaaihawmkhop ma-in, Missionary te' hong lumleh ma-in Zomi Pupate naakpi-a thukhual, citak, muanhuai, thumaan mite ahi uhhi. "
Hawmsem nungta, nebum puuksi
" cih ahizong-in, "
Akta duhgawl kilawhkhup/khuh
" cih ahizong-in, "
Phinciil gualheeu
" cih ahizong-in cit nading, midangte khual-theih nading naakpi-in "thuciin leh paunaak" zangh-a akipantah minamte ki-hi ngei khin-hi. Angsungtheihna, huaihamna, phinciilna te asia ahihlam thei-uh ahihman-in tulehtate-in '
apelh
' theih nading akipantah siamte ahihi.
Tua nunluui Paradise Hun-pen kitot kiseelna, kithahna (
T
ual Gaal longal
) omlo-a, Khuado bawlkhawm, Tual Biakna pia-khawm, Zunung khawm, gaal-ai, sa-ai khawm uhhi. Japan te' ngeina kibuan bang-a kibuan neithei uh-a, azo-alel kihehsuak lo-in, kigaalbawl lo-hi. Zahtaak kipiakna-ah thupi mahmah uh-a, uzaw, nulehpa leh pilehpute itna, neekngaihna naakpi-in lian-hi. Ka' tangvaal khitciang nangawn-in ka' pa-in gawhkhat luupkhat nei le-ung, sasin, salung, sakal akhenkhen-a aki-at sakhai-pen anu (ka' pi)' upa Pu Vungh Za Thang hong kholsak tautau den-hi. Taangtawng-a akinei, akizangh kiphawkna, kikhualna hi-a, ka' pa-in azomlaai kiukiau ahihi. Guuktaak saaklaak, sutkaai baansau, kikheemna - angsung meet nading-a midangte kheem cihdaante om ngeilo-hi.
1885 kum-in Kawlte leh Englishte hong kido ciang-in tuilam tawn-a gaalkuante-in Kaltan Guun (kaladan myit) dung-ah hong zauvaak man-in namdang (adiak-in akhangtozaw namdang) kimu ta-a, tua ciang-in "deihtheihna" neih kipan cihtheih ahihi. Leitung Gaalpi-in hongpha leuleu-in, thau-tawh hong thagum-uk uh-a, bawngbang sakolbang-in hong zawhthawh sawlgawpna pan-in "haatzaw, lianzaw, hizaw" akisate-in adangte "simmawh" cihkhat hongnei thei-hi. 1910 pan-in Missionary hongtung leuleu-a, Pupa' thuciinte, ngeina leh Tual Biakna lamsang ngeina-a kipan honpite I-muhdah, I-lipkhap theih nading-in hong pantah leuleu-a, dominant & colonial lungtang-tawh akalsuan mite' ngeina-in asiangtho Pupa' Ngeina hong nelhsiah hiathiat-hi. Hierarchy-tawh biakna hong pattah mahbang-in "
alianzaw, aneuzaw
" cih kideidanna leh "
amau dawi, ko pasian
" cih khaici-zong hongpo thei-hi. 1935 kiim pan-in Gen. Aung San' thumuhna-in hong huamkhaak man-in Kawlte' milim biakna pan-a agah yin-kyi-hmu akici ngeina tumdang khat-in hong behlap leuleu-a, hihbangteng-tawh Zomite' Paradise kicimh ta-hi.
Missionary leh Colony hunpi hongthen nungsang ciang-in Kawlte' khutnuai-ah sila bang-in minam buppi ki-om ta-a, 1948 kum-in Panglong Treaty-ah Kawlgam' huamsung-ah leitung buppi' theih-in kikia taktak ta-hi. Atung-a namlianzaw te' huihhualpi 3 ziak-in Zomi sung-ah
midangkhualna
damdam-in kiam-a, 1952 nungsang ciang-in alian masasa-in amipihte hongphawk nawnlo, akhuapihte hongphawk nawnlo, abehpihte hongphawk nawnlo; tuate tualniam vaailua sa-kha-uh, "tui sianna, lo nouna" ci-in atunna-uh amau' leitang sa-kha-uh, apu-apa' kha-tawh akikhih leitang amau' kha-tawh kizopna thahaatsak nawnlo, pawlkhat kitat, tua nungsang-ah, "kuakua si taleh Ngati-bel lem lel-e" cih thuciin anei minamte' vulhnelhna nuai-ah opcip, toncip ahihman-uh'n "
midangkhualna
" nei nawnlo-in "
angsungtheihna
" hongnei thei uhhi.
Teeknung guainung-ah "Minam" cihkhat hong phawkkiik uh-a, ahizong-in thahaatna nei nawnlo-uh, thuneihna nei nawnlo-uh ahihman-in muiibun tak-in mapang thei tuanlo uhhi. Amau' maaizumna seelpih, humpih ding-in meeltheih tanau honkhat nei-uh ahihman-in, min lala-thei saam uh-a, ahizong-in Pupa' Identity maantak-pen Kawl leh Vaai lak-ah pulaak ngam nawnlo-in, amipihte' lak-ahbel pulaak ngam tasaam uhhi. Phalammanawhna nam-khat hi-a, Zo Tuunnu-in muak den-hi. Ahizong-in,
midangkhualna
-tawh kalsuanna, mipih sapih-tawh kihualtak, ngaattak-a mapan khopding launa-in pawlkhat khihcip laai veve-hi.
Tuhun Zomite-in "
mipil
" acih ciang-in ataangpi (
groups tungtawn-a muhkhiatna
)-in Kawlgam adiak-in thunei department khatpeuh-a panmun/dinmun saangpi anei, angahte leh biakna lam-ah makaaipi adiak-in Lai Siangtho siamsinna pan-a PhD angahte hideuh-hi.
Amasa-in Kawlgam-ah independent company omlo-in thuneihna khempeuh gaalkaap pawlpi' khut-ah om-a, department khempeuh amau' khut-ah om ahihziak-in tuabang department khatpeuh-a nasep neite "
Kumpi Naseem
(
Asoyah Wonthaan
)" kici-hi. Politics lamsang gualbaan etna pan-in, "
kumpi naseemte-in kumpi' na asepleh
minam sung-ah suahtaakna, kihualna, khantohna om ngeilo" ding-a, "
kumpi naseemte-in mipi' na asepleh
minam khangto dinghi" cihthu-tawh encian lehang, kumpi naseem Zomi peuhmah-in kumpi (
Gaalkaap Pawlpi ahkl thuneihna leencipmite
)' ading citaktak-in hongseem takpi mawk-uh ahihman-in mipi' ading seem manlo uh-a, asawtsawt ciang-in tua kumpite' thunsa "
namneu lungsim nusia, nampi lungsim pua
" cih-pen "
Zomi kici nawnlo-a, Myanmar kicihna
"-pen nampi lungpuak sa-ta uhhi. Tua ziak-in midangkhualna cihthadah nampih, khuapih, tuipih khualna mahmah nangawn beita-a, "genthei pi-a tua khamtung gamkeu-ah na-teen' sang-in,....." ci-in Pupate' taksa lamsang leh kha lamsang leitang-tawh kimatna (
physical and spiritual attachment to the land
) anihtuak-in kitat hiilhial ta-hi. Hih kimatna akitat khit nungsang Zomi-tawh kizom mapanna a-om phial zong-in apuatham, alim, akilawmsakna bekmah hi-a, ahizong-in bangmahlo sang-in hoihzaw-hi.
Anihna-ah, biakna lamsang siamsinna pan-a PhD ngahte tuhun Zomi ataangpi-in '
mipil
' ci-in ciamteh-a, kizahtaak-hi. Zomite' paizia khat-ah, a-PhD khempeuh '
mipil
' ci tuanlo leuleu uh-a, pawlpi mi ahau zawdeuhte bekmah '
mipil
' cise-hi. Akicinlahna khatpeuh apulaak kha khatbang omleh khauhtak leh khátak-a athuksuk giapnuam, penglam gaalkaap om phingpheng-hi. Pupa te-in "Mittaw sialmei let" thuciin aneih banglianmah-in, I' pawlpi makaai, I' naaihuai, I' meeltheih khat ahih naakleh 'asihsihna-ah, akiatkiatna-ah,.." cih sila lungsim-pen 1900 nungsang-a hong kivawh tu-in gahpha mahmah cihtheih honghi ta-hi. Sila lungsim lak-ah '
midangkhualna
' sepsuahna cihthadah lungsim mahmah om theilo ahihlam kician-hi, banghanghiam cihleh
midangkhualna
lungtang-pen acidam
makaai
lungtang,
to
lungtang,
maang
lungtang
uzaw
lungtang,
lutang
lungtang ahihman-in sila lungtang-tawh akikeelkii ahihi.
Hih sila lungtang pan-in to lungtang-ah minam tuihualpi akikheel nading hun akisap mahbang-in khang milip' thusinna leh thumuhna kisam-hi. Khang akisuutna-ah:
Boomers (Gaalpi 2 huamsung-a suakte)
X Khang (1963 - 1980 kaal-a suakte)
Y Khang (1981 - 1994 kaal-a suakte)
Z Khang (1995 - 2009 kaal-a suakte)
Alpha Khang (2010 leh tuhun kikaal)
Zomi-pen kaamsia ahihkeileh hamsia cihlam ahizawdiam, minam alomlom-a thahna, leitang pan-a hawlkhiatna cihte piang lo-a, ahizong-in aneel niknek, azol dikdek khau-tawh kolhbulh athuak minam ahihi. Zol-hi, neem-hi, Pupa' Ngeina kepbit nading-a nuntaakna hong kilaaksak ahkl nuntaakna piak zahdong om ngeilo thamlo-in, Pupa' Ngeina khempeuh dawi muh-a amu zahkhop ding-a lungsim leh ngaihsutna lamsang-tawh hong kithuzawhkhumna-pen sisan buakna sang-in azah tampi-in nazaw-in siahuai zawtham-hi. Taksalam kidona' sang-in kha/lungsim kidona (psychological warfare)-pen adamsak nading zatui leh hun tam kisam zawtham-hi. Brainwash akici-pen amau' honghilhte maan asa-ngiat ding-a hongthuzawh cihna hi-a, Y Khang leh amasiah khempeuh brainwashed (khuaknimsa: sawp cihpen ahoihlam hileh kilawm ahihman-in
nim
ci-ni) vive ahihi. Akinim khinsa khuak-in aneumuh, a-etkhialh khitsa thuguite asaan kiikding, alawp kiikding naakpi-in haksa-hi.
1963 ma-a asuak Zomite Colonist te' khuaknimsa ahihman-in "Zomi leh Kawl minam kikim, haanciam peuhlehang Kawl-tawh tanbang kimlel,.. Zomi cih taaltaal kuullo, Chin zong toilua, Myanmar" cih uplehsaanna nei uhhi. Zomi X Khangte leuleu Ne Win' makaih Revolutionary Council min pan-a Mah Sah Lah-a akheek, thuneihna leencip thahaatte' vaaihawmna nuai-ah khang-a, Boomers hun-a Colonist te' khuaknimsa pate' lungtangpuak themthem leh thuneihpennopna (dictatorial) lungtang-tawh khuaknimna thuak uhhi. Y leh Z Khangte leuleu, tua Boomers leh X Khangte' khutnuai pan-a khangkhia honghi leuleu ahihman-in Mah Sah Lah lungsim-taw, Colonial lungsim-tawh Democracy lungsim-tawh hong gawmkhawm uh-a, Mah Sah Lah lungtang-tawh democracy ameet laak theih nading lampi zongthei mahmah uhhi. Apa, apu, apano cihte Mah Sah Lah hun-a ulian khat ahihleh tua angsung lampi zonna lam-ah Ne Win' pilzia mahbang-in pil uhhi. Ahizong-in, lopa niim diildial lak-mah pan-in unok paakpalh akilat viuviau bangmah-in hih Khangte akhuuituah-nuam, adamsak-nuam, Pupa' Ngeina hoihte leh anunna-uh Leitang a-it, a-ngai taktak hongdawk kiaukiau veve-hi.
Milip buppi-a et-in, Boomers, X, leh Y Khangte' sungpan-in
midangkhualna
lungtang-pen aneutuung-a pat-a ngalliam lungtang apaái, avóm, anei-ngiat longal-in "apilpil, ateiiteii te' lampi hoih" cih lungsim neikim uh-a, lamluui-ah aciahkiik nading naakpi-in haksa-hi. Z leh Alpha Khangte leuleu lungsim siangtho uh-a, democracy gimnam ciamnuam uhhi. Ahizong-in adiak-in X leh Y Khangte-in amau' cih, amau' uplehsaanna, angsungtheihna leh Mah Sah Lah lungtang aguat laailaai uhleh tuabangmah hong hito lelding uhhi. Khang tampi akikhengto zong-in akithun ngei tengmah, akinim ngei tengmah-tawh akinim zopzopleh cikmah hun-in Zomi sung-ah
midangkhualna
leh
to
lungtang
om ngeilo dinghi.
Amoi, ahoih, adawng mikmek, niin baanglo, asa' tonna om naailo hih Z leh Alpha Khang buppi sung-ah Zomi' maailam ahoih deihmaw, asia deihmaw cih nang leh kei' tung-ah mawkpuak om-in ka-sehhi. Nang leh kei' muhlehsaanna, uplehsaanna "maanpen" I-cih sang-in, "akhial a-omhiam" ci-in khiap akuulleh khiam-a veelcian, lungngaih kiik theihding thupi-hi. Mah Sah Lah hun-a minam neute ngaihsutna lamsang-a vaatmaaina, nuaisiahna hoih I' sakkei naaknaakleh tua Mah Sah Lah lungpuak I' tate' tung-ah gen loding, thun loding, tuh loding hihang. Keibang-in ka-tuh hetkei dinghi. Minam leh pupa' kiphuumna LEITANG naakpi-a kha lamsang, taksa lamsang kimatna aneih kiik nading tuh-theih talaai-a tuhding hoih kasa-hi.
Pupate-in hong paisan uh-a, Zogam Leitang-ah kiphuum uhhi. Leitang suakkhin uhhi. Pupate I' it takpileh tua LEITANG itding ahihi. "Na' pu na' pa honglak in" hong kicihleh Zogam leitang ka-lak dinghi, banghanghiam cihleh amaute leitang suakkhin uhhi. Leitang itlo mite Pupate itlo ahihi. Pupate itlo mi-in midangkhualna lungtang nei ngeilo dinghi. Midangkhualna lungtang neilo mi-in angsungthei, huaiham, thuneihna leencip mi ahihman-in nambei-in maaimang dinghi, banghanghiam cihleh PASIAN-in leitang bawl-a, leitang pan-in mihing bawl-hi, mihing aki-it ding-in deih-a, midangte' phattuamna alunggulh ding-in deih-hi.
Midangkhualna cihciang-in "Jerusalem, Samaria, Leitung buppi...." acih mahbang-in ei' minampih it lo-in, kitaangzai sakgawp-a namdangkhawng va-khual cih peuhmah I-gen kei-hi, tua-pen alim-ateel omlo thukhualna ahihi. I' minam itding, khualding, Mah Sah Lah leh Kawl Gaalkaap lungtang paaikhiading, tulehtate' tung-ah Zomi Pupate leh Leitang suutsuut maiding, tua hileh Alpha Khangte hong khangcin ciang-in Zogam-ah Suunni hongtaang kha-mawhlo dinghi.
By: Zokhai (Australia)
Reply all
Reply to author
Forward
0 new messages