Midang Khualna (Altruism)

2 views
Skip to first unread message

Kap Tung

unread,
Oct 25, 2014, 8:31:02 PM10/25/14
to tungzangcenter, tungzangnews, tungza...@yahoogroups.com
Midang Khualna (Altruism)

Minam kalsuanna, biakna kalsuanna, sahkhua khangkhaanna lamsang kalsuanna cihte khempeuh-ah athupi mahmah ziahoih-tonghoih ahihkeileh ahoih zialehtong hi-a, adiak-in lungsim ngaihsutna leh veina lamsang hong tawsawn veina nam tuamtuam' lak-ah amuiibun penpen veina khat-pen midangkhualna ahihi. Hih kammal-pen French philosopher August Comte (one of the founding fathers of Sociology)-in hongpat hi-a, "adang mite., midangte.," cihna ahihi. Hih kammal-tawh akilehbulh, akikeelkii-pen "Angsungtheihna - Selfishness" ahihi.
 
Midangkhualna-pen upna, itna, leh lametna cihte akisuut mahbang-in, midangte' phattuam nading deihsakna-tawh ngaihsutna, genna, leh sepsuahna hi-a, "midangte khualna-tawh kalsuan nading lamkhun ahkl sepsinna (principle or practice of concern for the welfare of others)" ahihi. Hihbang kipattahna-pen adiak-in minam pawlkhatte-in "Minam Ngeina" bang-in midangkhualna kipantah uh-a, amau' tualsung-a athupi leh apha theihneihte (moral values)-in zangh uhhi. Ahuampi-in, midangte' ading khual theihna leh deihsak theihna-in tualsung khangto sak-a, tualpawl (community) ngaatsak, bitsak, thahaatsak ahihman-in minam aneu alian-in ngeina bang-in atawm/atam pattahna neikim-hi.
 
Midangkhualna lungsim neihna leh sepkhiatna maantak leh cingtak anei-pen ZEISU bekmah hi-a, Ama' itna, veina leh thuakna kam-tawh gen zawhloh ahihman-in I-gen nawnkei dinghi. Mihing adiak-in Zomi sung-a biakna, sahkhua, minam, tualsung cih-a kipan kipawlna khatpeuhpeuh-ah I-om ciang-in hih midangkhualna lungtang naakpi-a akisam hi-a, tua lungtang anei mi tawm cihtak-in tawm-hi. Khat mahmahzong omkei cilehang khialhna lian lualo khathei dinghi. Ataangpi-in, midang akhual kineih-a aituam meetna (personal benefit) azong vive, kam-tawhbel "no' ading kong' khualna, kong' veina,...." kicihnawh bilbel cihbang vive Zomite-in hau mahmah laai-hi.
 
Mipi' tungpan-in phatna-hiam, citpiak-hiam, zahtaakna-hiam ngahding ngaihsutna ciang-tawh mipihte' lak-ah, "Ei Zomite,......." ci-in haangsan mahmah, "Zomi" kici-ngam mahmah, a-itpen, akhualpen-a kigen-ngam mahmah, hiteei napi-in, Kawlte' lak-ah, "Ko Chin te., Ko Tiddim Chin te....." ci-thapaai veve, minam daipih ngamlo-maw cilehanglah "No ciangciang khawng-tawh tehding hideklo, minam itlua, naakseplua, no ciangciang' paupih dingte hideklo,......" kici vetse cihbangteng-tawh minam kisongsawlawi laaitak-hi. 'no ciangciang' cihpen 'egoism' akici kiliatsakna' gah masapen hi-a, kipawlna acidamsak 'midangkhualna'-tawh akilehngat, akilehbulh veina khat ahihi.
 
Zomite-pen midangkhualna pan-in angsungtheihna lam-ah hong kikaih, hong kitawsawn ma-in athukhual minamte I-hi ngei khin-hi. Colonist te hongtun ma-in, Kawlmaang-tawh vaaihawmkhop ma-in, Missionary te' hong lumleh ma-in Zomi Pupate naakpi-a thukhual, citak, muanhuai, thumaan mite ahi uhhi. "Hawmsem nungta, nebum puuksi" cih ahizong-in, "Akta duhgawl kilawhkhup/khuh" cih ahizong-in, "Phinciil gualheeu" cih ahizong-in cit nading, midangte khual-theih nading naakpi-in "thuciin leh paunaak" zangh-a akipantah minamte ki-hi ngei khin-hi. Angsungtheihna, huaihamna, phinciilna te asia ahihlam thei-uh ahihman-in tulehtate-in 'apelh' theih nading akipantah siamte ahihi.
 
Tua nunluui Paradise Hun-pen kitot kiseelna, kithahna (Tual Gaal longal) omlo-a, Khuado bawlkhawm, Tual Biakna pia-khawm, Zunung khawm, gaal-ai, sa-ai khawm uhhi. Japan te' ngeina kibuan bang-a kibuan neithei uh-a, azo-alel kihehsuak lo-in, kigaalbawl lo-hi. Zahtaak kipiakna-ah thupi mahmah uh-a, uzaw, nulehpa leh pilehpute itna, neekngaihna naakpi-in lian-hi. Ka' tangvaal khitciang nangawn-in ka' pa-in gawhkhat luupkhat nei le-ung, sasin, salung, sakal akhenkhen-a aki-at sakhai-pen anu (ka' pi)' upa Pu Vungh Za Thang hong kholsak tautau den-hi. Taangtawng-a akinei, akizangh kiphawkna, kikhualna hi-a, ka' pa-in azomlaai kiukiau ahihi. Guuktaak saaklaak, sutkaai baansau, kikheemna - angsung meet nading-a midangte kheem cihdaante om ngeilo-hi.
 
1885 kum-in Kawlte leh Englishte hong kido ciang-in tuilam tawn-a gaalkuante-in Kaltan Guun (kaladan myit) dung-ah hong zauvaak man-in namdang (adiak-in akhangtozaw namdang) kimu ta-a, tua ciang-in "deihtheihna" neih kipan cihtheih ahihi. Leitung Gaalpi-in hongpha leuleu-in, thau-tawh hong thagum-uk uh-a, bawngbang sakolbang-in hong zawhthawh sawlgawpna pan-in "haatzaw, lianzaw, hizaw" akisate-in adangte "simmawh" cihkhat hongnei thei-hi. 1910 pan-in Missionary hongtung leuleu-a, Pupa' thuciinte, ngeina leh Tual Biakna lamsang ngeina-a kipan honpite I-muhdah, I-lipkhap theih nading-in hong pantah leuleu-a, dominant & colonial lungtang-tawh akalsuan mite' ngeina-in asiangtho Pupa' Ngeina hong nelhsiah hiathiat-hi. Hierarchy-tawh biakna hong pattah mahbang-in "alianzaw, aneuzaw" cih kideidanna leh "amau dawi, ko pasian" cih khaici-zong hongpo thei-hi. 1935 kiim pan-in Gen. Aung San' thumuhna-in hong huamkhaak man-in Kawlte' milim biakna pan-a agah yin-kyi-hmu akici ngeina tumdang khat-in hong behlap leuleu-a, hihbangteng-tawh Zomite' Paradise kicimh ta-hi.
 
Missionary leh Colony hunpi hongthen nungsang ciang-in Kawlte' khutnuai-ah sila bang-in minam buppi ki-om ta-a, 1948 kum-in Panglong Treaty-ah Kawlgam' huamsung-ah leitung buppi' theih-in kikia taktak ta-hi. Atung-a namlianzaw te' huihhualpi 3 ziak-in Zomi sung-ah midangkhualna damdam-in kiam-a, 1952 nungsang ciang-in alian masasa-in amipihte hongphawk nawnlo, akhuapihte hongphawk nawnlo, abehpihte hongphawk nawnlo; tuate tualniam vaailua sa-kha-uh, "tui sianna, lo nouna" ci-in atunna-uh amau' leitang sa-kha-uh, apu-apa' kha-tawh akikhih leitang amau' kha-tawh kizopna thahaatsak nawnlo, pawlkhat kitat, tua nungsang-ah, "kuakua si taleh Ngati-bel lem lel-e" cih thuciin anei minamte' vulhnelhna nuai-ah opcip, toncip ahihman-uh'n "midangkhualna" nei nawnlo-in "angsungtheihna" hongnei thei uhhi.
 
Teeknung guainung-ah "Minam" cihkhat hong phawkkiik uh-a, ahizong-in thahaatna nei nawnlo-uh, thuneihna nei nawnlo-uh ahihman-in muiibun tak-in mapang thei tuanlo uhhi. Amau' maaizumna seelpih, humpih ding-in meeltheih tanau honkhat nei-uh ahihman-in, min lala-thei saam uh-a, ahizong-in Pupa' Identity maantak-pen Kawl leh Vaai lak-ah pulaak ngam nawnlo-in, amipihte' lak-ahbel pulaak ngam tasaam uhhi. Phalammanawhna nam-khat hi-a, Zo Tuunnu-in muak den-hi. Ahizong-in, midangkhualna-tawh kalsuanna, mipih sapih-tawh kihualtak, ngaattak-a mapan khopding launa-in pawlkhat khihcip laai veve-hi.
 
Tuhun Zomite-in "mipil" acih ciang-in ataangpi (groups tungtawn-a muhkhiatna)-in Kawlgam adiak-in thunei department khatpeuh-a panmun/dinmun saangpi anei, angahte leh biakna lam-ah makaaipi adiak-in Lai Siangtho siamsinna pan-a PhD angahte hideuh-hi. 
 
Amasa-in Kawlgam-ah independent company omlo-in thuneihna khempeuh gaalkaap pawlpi' khut-ah om-a, department khempeuh amau' khut-ah om ahihziak-in tuabang department khatpeuh-a nasep neite "Kumpi Naseem (Asoyah Wonthaan)" kici-hi. Politics lamsang gualbaan etna pan-in, "kumpi naseemte-in kumpi' na asepleh minam sung-ah suahtaakna, kihualna, khantohna om ngeilo" ding-a, "kumpi naseemte-in mipi' na asepleh minam khangto dinghi" cihthu-tawh encian lehang, kumpi naseem Zomi peuhmah-in kumpi (Gaalkaap Pawlpi ahkl thuneihna leencipmite)' ading citaktak-in hongseem takpi mawk-uh ahihman-in mipi' ading seem manlo uh-a, asawtsawt ciang-in tua kumpite' thunsa "namneu lungsim nusia, nampi lungsim pua" cih-pen "Zomi kici nawnlo-a, Myanmar kicihna"-pen nampi lungpuak sa-ta uhhi. Tua ziak-in midangkhualna cihthadah nampih, khuapih, tuipih khualna mahmah nangawn beita-a, "genthei pi-a tua khamtung gamkeu-ah na-teen' sang-in,....." ci-in Pupate' taksa lamsang leh kha lamsang leitang-tawh kimatna (physical and spiritual attachment to the land) anihtuak-in kitat hiilhial ta-hi. Hih kimatna akitat khit nungsang Zomi-tawh kizom mapanna a-om phial zong-in apuatham, alim, akilawmsakna bekmah hi-a, ahizong-in bangmahlo sang-in hoihzaw-hi.
 
Anihna-ah, biakna lamsang siamsinna pan-a PhD ngahte tuhun Zomi ataangpi-in 'mipil' ci-in ciamteh-a, kizahtaak-hi. Zomite' paizia khat-ah, a-PhD khempeuh 'mipil' ci tuanlo leuleu uh-a, pawlpi mi ahau zawdeuhte bekmah 'mipil' cise-hi. Akicinlahna khatpeuh apulaak kha khatbang omleh khauhtak leh khátak-a athuksuk giapnuam, penglam gaalkaap om phingpheng-hi. Pupa te-in "Mittaw sialmei let" thuciin aneih banglianmah-in, I' pawlpi makaai, I' naaihuai, I' meeltheih khat ahih naakleh 'asihsihna-ah, akiatkiatna-ah,.." cih sila lungsim-pen 1900 nungsang-a hong kivawh tu-in gahpha mahmah cihtheih honghi ta-hi. Sila lungsim lak-ah 'midangkhualna' sepsuahna cihthadah lungsim mahmah om theilo ahihlam kician-hi, banghanghiam cihleh midangkhualna lungtang-pen acidam makaailungtang, to lungtang, maang lungtang uzaw lungtang, lutang lungtang ahihman-in sila lungtang-tawh akikeelkii ahihi. 
 
Hih sila lungtang pan-in to lungtang-ah minam tuihualpi akikheel nading hun akisap mahbang-in khang milip' thusinna leh thumuhna kisam-hi. Khang akisuutna-ah:
 
  • Boomers (Gaalpi 2 huamsung-a suakte)
  • X Khang (1963 - 1980 kaal-a suakte)
  • Y Khang (1981 - 1994 kaal-a suakte)
  • Z Khang (1995 - 2009 kaal-a suakte)
  • Alpha Khang (2010 leh tuhun kikaal)
Zomi-pen kaamsia ahihkeileh hamsia cihlam ahizawdiam, minam alomlom-a thahna, leitang pan-a hawlkhiatna cihte piang lo-a, ahizong-in aneel niknek, azol dikdek khau-tawh kolhbulh athuak minam ahihi. Zol-hi, neem-hi, Pupa' Ngeina kepbit nading-a nuntaakna hong kilaaksak ahkl nuntaakna piak zahdong om ngeilo thamlo-in, Pupa' Ngeina khempeuh dawi muh-a amu zahkhop ding-a lungsim leh ngaihsutna lamsang-tawh hong kithuzawhkhumna-pen sisan buakna sang-in azah tampi-in nazaw-in siahuai zawtham-hi. Taksalam kidona' sang-in kha/lungsim kidona (psychological warfare)-pen adamsak nading zatui leh hun tam kisam zawtham-hi. Brainwash akici-pen amau' honghilhte maan asa-ngiat ding-a hongthuzawh cihna hi-a, Y Khang leh amasiah khempeuh brainwashed (khuaknimsa: sawp cihpen ahoihlam hileh kilawm ahihman-in nim ci-ni) vive ahihi. Akinim khinsa khuak-in aneumuh, a-etkhialh khitsa thuguite asaan kiikding, alawp kiikding naakpi-in haksa-hi.
 
1963 ma-a asuak Zomite Colonist te' khuaknimsa ahihman-in "Zomi leh Kawl minam kikim, haanciam peuhlehang Kawl-tawh tanbang kimlel,.. Zomi cih taaltaal kuullo, Chin zong toilua, Myanmar" cih uplehsaanna nei uhhi. Zomi X Khangte leuleu Ne Win' makaih Revolutionary Council min pan-a Mah Sah Lah-a akheek, thuneihna leencip thahaatte' vaaihawmna nuai-ah khang-a, Boomers hun-a Colonist te' khuaknimsa pate' lungtangpuak themthem leh thuneihpennopna (dictatorial) lungtang-tawh khuaknimna thuak uhhi. Y leh Z Khangte leuleu, tua Boomers leh X Khangte' khutnuai pan-a khangkhia honghi leuleu ahihman-in Mah Sah Lah lungsim-taw, Colonial lungsim-tawh Democracy lungsim-tawh hong gawmkhawm uh-a, Mah Sah Lah lungtang-tawh democracy ameet laak theih nading lampi zongthei mahmah uhhi. Apa, apu, apano cihte Mah Sah Lah hun-a ulian khat ahihleh tua angsung lampi zonna lam-ah Ne Win' pilzia mahbang-in pil uhhi. Ahizong-in, lopa niim diildial lak-mah pan-in unok paakpalh akilat viuviau bangmah-in hih Khangte akhuuituah-nuam, adamsak-nuam, Pupa' Ngeina hoihte leh anunna-uh Leitang a-it, a-ngai taktak hongdawk kiaukiau veve-hi.
 
Milip buppi-a et-in, Boomers, X, leh Y Khangte' sungpan-in midangkhualna lungtang-pen aneutuung-a pat-a ngalliam lungtang apaái, avóm, anei-ngiat longal-in "apilpil, ateiiteii te' lampi hoih" cih lungsim neikim uh-a, lamluui-ah aciahkiik nading naakpi-in haksa-hi. Z leh Alpha Khangte leuleu lungsim siangtho uh-a, democracy gimnam ciamnuam uhhi. Ahizong-in adiak-in X leh Y Khangte-in amau' cih, amau' uplehsaanna, angsungtheihna leh Mah Sah Lah lungtang aguat laailaai uhleh tuabangmah hong hito lelding uhhi. Khang tampi akikhengto zong-in akithun ngei tengmah, akinim ngei tengmah-tawh akinim zopzopleh cikmah hun-in Zomi sung-ah midangkhualna leh to lungtang om ngeilo dinghi. 
 
Amoi, ahoih, adawng mikmek, niin baanglo, asa' tonna om naailo hih Z leh Alpha Khang buppi sung-ah Zomi' maailam ahoih deihmaw, asia deihmaw cih nang leh kei' tung-ah mawkpuak om-in ka-sehhi. Nang leh kei' muhlehsaanna, uplehsaanna "maanpen" I-cih sang-in, "akhial a-omhiam" ci-in khiap akuulleh khiam-a veelcian, lungngaih kiik theihding thupi-hi. Mah Sah Lah hun-a minam neute ngaihsutna lamsang-a vaatmaaina, nuaisiahna hoih I' sakkei naaknaakleh tua Mah Sah Lah lungpuak I' tate' tung-ah gen loding, thun loding, tuh loding hihang. Keibang-in ka-tuh hetkei dinghi. Minam leh pupa' kiphuumna LEITANG naakpi-a kha lamsang, taksa lamsang kimatna aneih kiik nading tuh-theih talaai-a tuhding hoih kasa-hi. 
 
Pupate-in hong paisan uh-a, Zogam Leitang-ah kiphuum uhhi. Leitang suakkhin uhhi. Pupate I' it takpileh tua LEITANG itding ahihi. "Na' pu na' pa honglak in" hong kicihleh Zogam leitang ka-lak dinghi, banghanghiam cihleh amaute leitang suakkhin uhhi. Leitang itlo mite Pupate itlo ahihi. Pupate itlo mi-in midangkhualna lungtang nei ngeilo dinghi. Midangkhualna lungtang neilo mi-in angsungthei, huaiham, thuneihna leencip mi ahihman-in nambei-in maaimang dinghi, banghanghiam cihleh PASIAN-in leitang bawl-a, leitang pan-in mihing bawl-hi, mihing aki-it ding-in deih-a, midangte' phattuamna alunggulh ding-in deih-hi.
 
Midangkhualna cihciang-in "Jerusalem, Samaria, Leitung buppi...." acih mahbang-in ei' minampih it lo-in, kitaangzai sakgawp-a namdangkhawng va-khual cih peuhmah I-gen kei-hi, tua-pen alim-ateel omlo thukhualna ahihi. I' minam itding, khualding, Mah Sah Lah leh Kawl Gaalkaap lungtang paaikhiading, tulehtate' tung-ah Zomi Pupate leh Leitang suutsuut maiding, tua hileh Alpha Khangte hong khangcin ciang-in Zogam-ah Suunni hongtaang kha-mawhlo dinghi.
 
 
By: Zokhai (Australia)
Reply all
Reply to author
Forward
0 new messages