"Tatarstanga latin həm ğərəp əlifbası – kɵn taləbe"

[Säğit Xäyri]

"Tatarstanga latin həm ğərəp əlifbası – kɵn taləbe"

http://www.azatliq.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/content/article/24777645.html


 nail alan

Tatarstan üzendə latin həm ğərəp əlifbasın qullanu mɵmkinlege tudıruçı kanun qabul itərgə cıyına. "Tatar telen dəwlət tele bularaq qullanu turında" dip atalğan bu kanun ɵlgese 21 noyabr'də Dəwlət şurasınıñ məğərif, fən, mədəniət həm milli məs'ələlər komitetında qaraldı.

Dəwlət şurasınıñ məğərif, fən, mədəniət həm milli məs'ələlər komitetı citəkçese Razil Wəliyev Azatlıqqa komitet əğzalarınıñ barısınıñ da bu qanunnı xuplawın belderde. Kanun 29 noyabr'də Dəwlət şurası sessiəsendə berençe uqılışta qabul iteler dip kɵtelə.

"1999 yılnıñ 15 sent'abrendə Tatarstan dəwlət şurasında tatar yazuwın latin əlifbasına kire qaytaru turında kanun qabul itelgən ide. Əmma Rusiya dumasında tellər turındağı qanunğa üzgəreşlər kertelde həm barı tik kirillitsa ğına qullanılışta bulırğa tieş digən taləp quyıldı. Bu taləp berençe çiratta üzləreneñ milli telləren dəwlət tele dip iğlan itkən respublikalarga qağıldı. Şunnan soñ Tatarstan prokuraturası bezgə protest belderde, əmma bez aña qolaq salmadıq. Alar məxkəməgə mɵrəcəğət itte. Tatarstan yuğarı məxkəməse qararı belən latin yazuwına qaytu turındağı kanun ğəməldən çığarıldı. Bügen isə bez dəwlət tele bularaq kirilldan qala ber genə başqa imlanı da qullana almıybız.

​​Ni genə bulmasın, latin yazuwı tatar xalqına kirək, bu xaqta bez gel əytep kiləbez. Ber genə misal kiterəsem kilə, tatarlarnıñ küpçelege Tatarstannan çittə yəşi, şul isəptən ber ɵleşe Urta Aziə respublikalarında. Bügen alarnıñ kübesendə latin imlası qullanılışta. Tatarlar Tɵrkiədə, Finl'andiədə həm başqa çit illərdə də yəşi. Anda da şul uq latin yazuwı. Alar Tatarstan dəwlət şurasına yəisə bütən dəwlət oyışmalarına mɵrəcəğət itə ikən, üzara yazışa ikən, latin imlasında yazaçaqlar.

Bez Tatarstan Konstitutsiəseneñ 14-nçe maddəsendə Tatarstannan çittə yəşəwçe tatarlarğa yərdəm itü turında yazıp quydıq. Alarnıñ imlaların añlamağaç, bez telləren, mədəniətləren üsterergə niçek yərdəm itə alaçaqbız soñ? Bolarnıñ barısı da isəpkə alındı həm yaña kanun ɵlgese əzerlənde. Tatarstanda latin həm ğərəp əlifbasın ğomumən niçek qullanu, yə bulmasa fənni, icadi maqsatlarda, keşelər üzara aralaşqanda niçek qullanu turında bu kanun. Bu kanun ɵlgese beraz kiñəytelgən. Monda latin yazuwın ğına tügel, ə ğərəp yazuwın qullanu turında da süz bara. Ğalimnərgə niçek itep latin həm ğərəp yazuwın faydalanu mɵmkinlekləre turında da bu qanunda bik təfsilləp yazılğan.

Əgər bu kanun qabul itelə qalsa, başqa tɵrle xoquqıy aktları da çığarılır, xɵkümətneñ qararları da bulır, Fənnər aqədemiəse də bu eştə üzeneñ ɵleşen kerter dip uylıym min. Bu kanun bezgə bügen bik tə kirək. Küpme genə qarşılıqlar bulsa da, bez bu ɵlgegə artıq qul tidermiçə qabul itərgə tırışaçaqbız", dide Wəliyev. 

Tatarstan Fənnər aqədemiəseneñ ğilmi sərqatibe, filologiya fənnəre doktorı, professor Daniə Zahidullina fikerençə, bu kanun qabul itelsə, dɵnya fəne Tatarstan, tatarlar turında kübrək xəbərdar bulaçaq, respublika fənenə də tayanaçaq. Bu dokument fən üseşenə də yaña etərgeç birəçək.

​​"Tatarstannıñ dəwlət tele bularaq tatar telen qullanu turındağı bu kanun ɵlgese fən ɵlkəsendə eşləwçelər, tɵrki-tatar humanitar fənnəre belən şɵğellənüçelər ɵçen bigrək tə kirək dip sanıym min. Bu qanunğa quşımta itep tatar telendəge kirill xərefləre belən birelgən awazlarnıñ latin həm ğərəp əlifbasındağı variantları da kertelgən.

Alar ni ɵçen kirək soñ? Əgər bez Tatarstanda soñğı 20 yıl eçendə basılıp çıqqan fənni xezmətlərgə iğtibar itsək, ozaq waqıtlar ğomumən bilgesez bulğan, yə bulmasa kiñ qatlam uquçılarğa qaytarıla, fənni əyləneşkə kertelə almağan xezmətlər, çığanaqlar qabat bastırıldı. Alar eçendə ğərəp grafikası irken qullanıla. Bigrək tə qayber məçetlər qarşındağı nəşriyatlarda, ayırım ber şəxsi keşelər əzerləgən kitaplarda ğərəp grafikasınıñ ğərəp illərendə, yə bulmasa XIX ğasırda eşləngən variantların qullanu yış kürenə. Mondıy tekstlarda xatalar da bik küp. Bu variantlar tatar teleneñ fonetik üzençəlekləren isəpkə alıp tɵzelməgən. Şuña kürə tatar zıyalıları XX ğasır başında tatar teleneñ fonetik üzençəleklərenə turı kilgən ğərəp xərefləreneñ iske tatar yazuwı variantın eşləgənnər.

Elekke qanunğa Tatarstan fənnər aqədemiəseneñ Ğalimcan İbrahimov isemendəge Tel, ədəbiət həm sənğət institutı ğalimnəre eşləgən variant menə şuşı XX ğasır başı tatar zıyalıları variantına nigezlənde. Bu fənni xezmətlərdə berdəmlekkə, unifikatsiəgə kiterer dip kɵtelə. Əgər bez Tatarstanda ğərəp imlasın qullanıp kitaplar bastırabız ikən, ul şul uq imla belən eşləwçelər ɵçen añlayışlı bulırğa tieş. Yış qına ğərəp grafikasın yaxşı belən keşelər də əlege kitaplarnı añlamıy utıralar. Bu kanun - 20 yıl eçendə qaytarılğan miras küzlegennən qarağanda kɵn taləbe dip qarıym min.

Tatarlar ɵç əlifba kiçergən xalıq

Bezneñ tarixi, mədəni, icadi mirasıbıznıñ ayırım ber ɵleşe latin grafikasında saqlanğan. Latin grafikasın Yevropa ğalimnəre belən fənni bağlanışlar urnaştırğanda da irken faydalanabız. Latin grafikasın qullanu humanitar fənnərdə məcbüri bulğan xəl də bar.

Bez XX ğasırda fol'klor tekstların transkriptsiədə çığanaq bularaq birü məs'ələse belən oçraştıq həm oçraşa kiləbez. Bezneñ fol'klor ürnəkləre cıyılğan kitaplarıbıznı qarağannan soñ Yevropa ğalimnəre: "Əgər latinda transkriptsiə yasalmağan ikən, bu tekst informattan yazıp alınğan variantta birelgən bulsa da, çığanaq bulıp sanala almıy, çɵnki bɵten Yevropada şulay qabul itelgən", dip əytə. Əgər şulay ikən, dimək, bez irtəgə, yə bulmasa 10 yıl ütkənnən soñ əlege fol'klor ürnəkləren Yevropada qabul itelgən standartlar buyınça təqdim itərgə tieş bulaçaqbız.

Latin grafikası da fən tele bularaq Tatarstanda ğalimnərgə kirək dip sanıym min. Bu kanun yəşlərgə yɵz totıp qabul itelə. Fənneñ kiləçəge, anıñ üseşe, anıñ nindi dərəcədə, nindi sıyfatta buluwı - ul yəşlər belən bəyləngən. Ləkin şul uq waqıtta alarğa fənne üsterü ɵçen şartlar da tudırırğa tieş. Min bu qanunnıñ əhəmiəten nəq şuşı yassılıqta da kürəm. Fən yulına basqan yəşlərgə tɵrle grafikalarnı qullanu ul ber yaqtan çığanaqlarnı qaytaru, alarnı ɵyrənü, alarnı saqlaw həm popul'arlaştıru ɵçen kirək bulsa, ikençe yaqtan, şəxsi bəyləneşlərdə, xətta ğadi genə xat alışqan waqıtta da bik mɵhim", dide Zahidullina.

Zahidullina süzlərençə, tatar ahəñenə, tatarça əyteleşkə yaraqlaştırılğan latin grafikası Yevropa həm başqa çit il ğalimnərenə uqığanda qıyınlıq tudırmayaçaq, kiresençə, tɵrle illərdə yəşəwçe ğalimnər tatar çığanaqlarına kübrək iğtibar itəçək.

---

Azatlıq Radiosı © 2012 RFE/RL, Inc. | Bar xoquqlar saqlanğan

http://www.azatliq.org/content/article/24777645.html

--
Tatar Press
Sagit Hayri