Tatarstan üzendə latin həm ğərəp əlifbasın qullanu mɵmkinlege tudıruçı
kanun qabul itərgə cıyına. "Tatar telen dəwlət tele bularaq qullanu
turında" dip atalğan bu kanun ɵlgese 21 noyabr'də Dəwlət şurasınıñ
məğərif, fən, mədəniət həm milli məs'ələlər komitetında qaraldı.
Dəwlət şurasınıñ məğərif, fən, mədəniət həm milli məs'ələlər komitetı
citəkçese Razil Wəliyev Azatlıqqa komitet əğzalarınıñ barısınıñ da bu
qanunnı xuplawın belderde. Kanun 29 noyabr'də Dəwlət şurası sessiəsendə
berençe uqılışta qabul iteler dip kɵtelə.
"1999 yılnıñ 15 sent'abrendə Tatarstan dəwlət şurasında tatar yazuwın
latin əlifbasına kire qaytaru turında kanun qabul itelgən ide. Əmma
Rusiya dumasında tellər turındağı qanunğa üzgəreşlər kertelde həm barı
tik kirillitsa ğına qullanılışta bulırğa tieş digən taləp quyıldı. Bu
taləp berençe çiratta üzləreneñ milli telləren dəwlət tele dip iğlan
itkən respublikalarga qağıldı. Şunnan soñ Tatarstan prokuraturası bezgə
protest belderde, əmma bez aña qolaq salmadıq. Alar məxkəməgə mɵrəcəğət
itte. Tatarstan yuğarı məxkəməse qararı belən latin yazuwına qaytu
turındağı kanun ğəməldən çığarıldı. Bügen isə bez dəwlət tele bularaq
kirilldan qala ber genə başqa imlanı da qullana almıybız.
Ni genə bulmasın, latin yazuwı tatar xalqına kirək, bu xaqta bez gel
əytep kiləbez. Ber genə misal kiterəsem kilə, tatarlarnıñ küpçelege
Tatarstannan çittə yəşi, şul isəptən ber ɵleşe Urta Aziə
respublikalarında. Bügen alarnıñ kübesendə latin imlası qullanılışta.
Tatarlar Tɵrkiədə, Finl'andiədə həm başqa çit illərdə də yəşi. Anda da
şul uq latin yazuwı. Alar Tatarstan dəwlət şurasına yəisə bütən dəwlət
oyışmalarına mɵrəcəğət itə ikən, üzara yazışa ikən, latin imlasında
yazaçaqlar.
Bez Tatarstan Konstitutsiəseneñ 14-nçe maddəsendə Tatarstannan çittə
yəşəwçe tatarlarğa yərdəm itü turında yazıp quydıq. Alarnıñ imlaların
añlamağaç, bez telləren, mədəniətləren üsterergə niçek yərdəm itə
alaçaqbız soñ? Bolarnıñ barısı da isəpkə alındı həm yaña kanun ɵlgese
əzerlənde. Tatarstanda latin həm ğərəp əlifbasın ğomumən niçek qullanu,
yə bulmasa fənni, icadi maqsatlarda, keşelər üzara aralaşqanda niçek
qullanu turında bu kanun. Bu kanun ɵlgese beraz kiñəytelgən. Monda latin
yazuwın ğına tügel, ə ğərəp yazuwın qullanu turında da süz bara.
Ğalimnərgə niçek itep latin həm ğərəp yazuwın faydalanu mɵmkinlekləre
turında da bu qanunda bik təfsilləp yazılğan.
Əgər bu kanun qabul itelə qalsa, başqa tɵrle xoquqıy aktları da
çığarılır, xɵkümətneñ qararları da bulır, Fənnər aqədemiəse də bu eştə
üzeneñ ɵleşen kerter dip uylıym min. Bu kanun bezgə bügen bik tə kirək.
Küpme genə qarşılıqlar bulsa da, bez bu ɵlgegə artıq qul tidermiçə qabul
itərgə tırışaçaqbız", dide Wəliyev.
Tatarstan Fənnər aqədemiəseneñ ğilmi sərqatibe, filologiya fənnəre
doktorı, professor Daniə Zahidullina fikerençə, bu kanun qabul itelsə,
dɵnya fəne Tatarstan, tatarlar turında kübrək xəbərdar bulaçaq,
respublika fənenə də tayanaçaq. Bu dokument fən üseşenə də yaña etərgeç
birəçək.
"Tatarstannıñ dəwlət tele bularaq tatar telen qullanu turındağı bu
kanun ɵlgese fən ɵlkəsendə eşləwçelər, tɵrki-tatar humanitar fənnəre
belən şɵğellənüçelər ɵçen bigrək tə kirək dip sanıym min. Bu qanunğa
quşımta itep tatar telendəge kirill xərefləre belən birelgən awazlarnıñ
latin həm ğərəp əlifbasındağı variantları da kertelgən.
Alar ni ɵçen kirək soñ? Əgər bez Tatarstanda soñğı 20 yıl eçendə basılıp
çıqqan fənni xezmətlərgə iğtibar itsək, ozaq waqıtlar ğomumən bilgesez
bulğan, yə bulmasa kiñ qatlam uquçılarğa qaytarıla, fənni əyləneşkə
kertelə almağan xezmətlər, çığanaqlar qabat bastırıldı. Alar eçendə
ğərəp grafikası irken qullanıla. Bigrək tə qayber məçetlər qarşındağı
nəşriyatlarda, ayırım ber şəxsi keşelər əzerləgən kitaplarda ğərəp
grafikasınıñ ğərəp illərendə, yə bulmasa XIX ğasırda eşləngən
variantların qullanu yış kürenə. Mondıy tekstlarda xatalar da bik küp.
Bu variantlar tatar teleneñ fonetik üzençəlekləren isəpkə alıp
tɵzelməgən. Şuña kürə tatar zıyalıları XX ğasır başında tatar teleneñ
fonetik üzençəleklərenə turı kilgən ğərəp xərefləreneñ iske tatar yazuwı
variantın eşləgənnər.
Elekke qanunğa Tatarstan fənnər aqədemiəseneñ Ğalimcan İbrahimov
isemendəge Tel, ədəbiət həm sənğət institutı ğalimnəre eşləgən variant
menə şuşı XX ğasır başı tatar zıyalıları variantına nigezlənde. Bu fənni
xezmətlərdə berdəmlekkə, unifikatsiəgə kiterer dip kɵtelə. Əgər bez
Tatarstanda ğərəp imlasın qullanıp kitaplar bastırabız ikən, ul şul uq
imla belən eşləwçelər ɵçen añlayışlı bulırğa tieş. Yış qına ğərəp
grafikasın yaxşı belən keşelər də əlege kitaplarnı añlamıy utıralar. Bu
kanun - 20 yıl eçendə qaytarılğan miras küzlegennən qarağanda kɵn taləbe
dip qarıym min.
Tatarlar ɵç əlifba kiçergən xalıq
Bezneñ tarixi, mədəni, icadi mirasıbıznıñ ayırım ber ɵleşe latin
grafikasında saqlanğan. Latin grafikasın Yevropa ğalimnəre belən fənni
bağlanışlar urnaştırğanda da irken faydalanabız. Latin grafikasın
qullanu humanitar fənnərdə məcbüri bulğan xəl də bar.
Bez XX ğasırda fol'klor tekstların transkriptsiədə çığanaq bularaq birü
məs'ələse belən oçraştıq həm oçraşa kiləbez. Bezneñ fol'klor ürnəkləre
cıyılğan kitaplarıbıznı qarağannan soñ Yevropa ğalimnəre: "Əgər latinda
transkriptsiə yasalmağan ikən, bu tekst informattan yazıp alınğan
variantta birelgən bulsa da, çığanaq bulıp sanala almıy, çɵnki bɵten
Yevropada şulay qabul itelgən", dip əytə. Əgər şulay ikən, dimək, bez
irtəgə, yə bulmasa 10 yıl ütkənnən soñ əlege fol'klor ürnəkləren
Yevropada qabul itelgən standartlar buyınça təqdim itərgə tieş
bulaçaqbız.
Latin grafikası da fən tele bularaq Tatarstanda ğalimnərgə kirək dip
sanıym min. Bu kanun yəşlərgə yɵz totıp qabul itelə. Fənneñ kiləçəge,
anıñ üseşe, anıñ nindi dərəcədə, nindi sıyfatta buluwı - ul yəşlər belən
bəyləngən. Ləkin şul uq waqıtta alarğa fənne üsterü ɵçen şartlar da
tudırırğa tieş. Min bu qanunnıñ əhəmiəten nəq şuşı yassılıqta da kürəm.
Fən yulına basqan yəşlərgə tɵrle grafikalarnı qullanu ul ber yaqtan
çığanaqlarnı qaytaru, alarnı ɵyrənü, alarnı saqlaw həm popul'arlaştıru
ɵçen kirək bulsa, ikençe yaqtan, şəxsi bəyləneşlərdə, xətta ğadi genə
xat alışqan waqıtta da bik mɵhim", dide Zahidullina.
Zahidullina süzlərençə, tatar ahəñenə, tatarça əyteleşkə
yaraqlaştırılğan latin grafikası Yevropa həm başqa çit il ğalimnərenə
uqığanda qıyınlıq tudırmayaçaq, kiresençə, tɵrle illərdə yəşəwçe
ğalimnər tatar çığanaqlarına kübrək iğtibar itəçək.