Dva vijeka rusofobije i odbacivanja mira

[Miroslav Antic]

Dva vijeka rusofobije i odbacivanja mira - PCNEN

PCNEN

47–59 minutes

________________________________________

Autor: Džefri D. Saks

Evropa je više puta odbacivala mir s Rusijom u trenucima kada je 

pregovaračko rješenje bilo dostupno, a ta su se odbijanja pokazala 

duboko samoporažavajućima.

Od 19. vijeka do danas, ruske bezbjednosne brige nisu tretirane kao 

legitimni interesi o kojima se treba pregovarati unutar šireg evropskog 

poretka, već kao moralni prestupi kojima se treba oduprijeti, koje  

treba obuzdati ili poništiti.

Ovaj obrazac se nastavio u radikalno različitim ruskim režimima – 

carskom, sovjetskom i postsovjetskom – što sugeriše da problem ne leži 

prvenstveno u ruskoj ideologiji, već u trajnom odbijanju Evrope da 

prizna Rusiju kao legitimnog i ravnopravnog bezbjednosnog aktera.

Moj argument nije da je Rusija bila u potpunosti dobroćudna ili 

pouzdana. Radije tvrdim da je Evropa dosljedno primjenjivala dvostruke 

standarde u tumačenju bezbjednosti.

Evropa vlastitu upotrebu sile, izgradnju saveza i imperijalni ili 

postimperijalni uticaj tretira kao normalne i legitimne, dok uporedivo 

rusko ponašanje – posebno u blizini vlastitih granica – tumači kao 

inherentno destabilizirajuće i nevažeće.

Ova asimetrija suzila je diplomatski prostor, delegitimisala 

kompromis i učinila rat vjerovatnijim. Isto tako, ovaj samoporažavajući 

ciklus ostaje definišuća karakteristika evropsko-ruskih odnosa u 21. 

vijeku.

Ponavljajući neuspjeh kroz cijelu ovu istoriju bila je evropska 

nesposobnost – ili odbijanje – da razlikuje rusku agresiju od ruskog 

ponašanja usmjerenog na bezbjednost. U više razdoblja, akcije koje su se

 u Evropi tumačile kao dokaz inherentnog ruskog ekspanzionizma, iz 

perspektive Moskve, bile su pokušaji smanjenja ranjivosti u okruženju 

koje se doživljavalo kao sve neprijateljskije.

U međuvremenu, Evropa je dosljedno tumačila vlastitu izgradnju 

saveza, vojno raspoređivanje i institucionalno širenje kao dobroćudne i 

odbrambene, čak i kada su te mjere direktno smanjivale rusku stratešku 

dubinu.

Ta asimetrija leži u srži sigurnosne dileme koja je više puta 

eskalirala u sukob: odbrana jedne strane tretira se kao legitimna, dok 

se strah druge strane odbacuje kao paranoja ili loša namjera.

Zapadnu rusofobiju ne treba shvaćati prvenstveno kao emocionalno 

neprijateljstvo prema Rusima ili ruskoj kulturi. Umjesto toga, ona 

djeluje kao strukturna predrasuda ugrađena u evropsko sigurnosno 

razmišljanje: pretpostavka da je Rusija izuzetak od normalnih 

diplomatskih pravila.

Dok se pretpostavlja da druge velike sile imaju legitimne 

bezbjednosne interese koji se moraju uravnotežiti i kojima se mora 

udovoljiti, interesi Rusije smatraju se nelegitimnima, osim ako se ne 

dokaže suprotno.

Ova pretpostavka opstaje uprkos promjenama režima, ideologije i 

vođstva. Pretvara politička neslaganja u moralne apsolute i čini 

kompromis sumnjivim. Kao rezultat toga, rusofobija funkcionira manje kao

 osjećaj, a više kao sistemska deformacija – ono koje opetovano 

potkopava sigurnost same Europe.

Ovaj obrazac pratim kroz četiri glavna istorijska luka. Prvo, 

ispitujem 19. vijek, počevši od središnje uloge Rusije u Evropskom 

sporazumu nakon 1815. i njene kasnije transformacije u određenu 

prijetnju Evropi.

Krimski rat

 pojavljuje se kao temeljna trauma moderne rusofobije: rat po izboru 

koji su vodile Britanija i Francuska uprkos dostupnosti diplomatskog 

kompromisa, podstaknut moraliziranim neprijateljstvom Zapada i 

imperijalnom tjeskobom, a ne neizbježnom nužnošću.

Pogodinov memorandum iz 1853. o dvostrukim standardima Zapada, s 

poznatom marginalnom bilješkom cara Nikole I. – “Ovo je cijela poenta” –

 ne služi samo kao anegdota, već kao analitički ključ za evropske 

dvostruke standarde i razumljive strahove i ogorčenost Rusije.

Drugo, okrećem se revolucionarnim i međuratnim razdobljima, kada su 

Evropa i Sjedinjene Države prešle s rivalstva s Rusijom na direktno 

miješanje u unutrašnje poslove Rusije.

Detaljno ispitujem zapadne vojne intervencije tokom Ruskog građanskog

 rata, odbijanje integracije Sovjetskog Saveza u trajni sistem 

kolektivne bezbjednosti 1920-ih i 1930-ih, te katastrofalan neuspjeh u 

savezništvu protiv fašizma, posebno se oslanjajući na arhivski rad 

Majkla Džaber Karlija.

Rezultat nije bilo obuzdavanje sovjetske moći, već slom evropske 

sigurnosti i razaranje samog kontinenta u Drugom svjetskom ratu.

Treće, rani Hladni rat predstavljao je ono što je trebao biti 

odlučujući korektivni trenutak; no Evropa je ponovno odbacila mir kada 

se on mogao osigurati.

Iako je na Potsdamskoj konferenciji postignut sporazum o njemačkoj 

demilitarizaciji, Zapad je potom odustao. Sedam godina kasnije, Zapad je

 slično odbacio Staljinovu notu, koja je nudila ponovno ujedinjenje 

Njemačke na temelju neutralnosti.

Odbacivanje ponovnog ujedinjenja od strane [zapadnonjemačkog] 

kancelara [Konrada] Adenauera – uprkos jasnim dokazima da je ponuda 

[sovjetskog vođe Josifa] Staljina bila iskrena – učvrstilo je 

poslijeratnu podjelu Njemačke, učvrstilo blokovski sukob i zaključalo 

Europu u decenije militarizacije.

Konačno, analiziram razdoblje nakon Hladnog rata, kada je Evropi 

ponuđena najjasnija prilika da izbjegne ovaj destruktivni ciklus. Vizija

 [sovjetskog vođe Mihaila] Gorbačova o „Zajedničkom europskom domu“ i 

Pariška povelja artikulirali su sigurnosni poredak temeljen na 

uključivosti i nedjeljivosti.

Umjesto toga, Evropa je odabrala širenje NATO-a, institucionalnu 

asimetriju i sigurnosnu arhitekturu izgrađenu oko Rusije, a ne s njom. 

Taj izbor nije bio slučajan. Odražavao je angloameričku veliku 

strategiju – koju je najeksplicitnije artikulisao Zbigniew Brzezinski – 

koja je Evroaziju tretirala kao središnju arenu globalnog nadmetanja, a 

Rusiju kao silu koju treba spriječiti u konsolidaciji sigurnosti ili 

uticaja.

Posljedice ovog dugotrajnog obrasca prezira prema ruskim sigurnosnim 

problemima sada su vidljive s brutalnom jasnoćom. Rat u Ukrajini, slom 

kontrole nuklearnog naoružanja, energetski i industrijski šokovi u 

Evropi, nova trka u naoružanju u Evropi, politička fragmentacija EU i 

gubitak strateške autonomije Europe nisu aberacije.

To su kumulativni troškovi dva vijeka evropskog odbijanja da ozbiljno shvati sigurnosne probleme Rusije.

Moj je zaključak da mir s Rusijom ne zahtijeva naivno povjerenje. 

Zahtijeva priznanje da se trajna evropska sigurnost ne može izgraditi 

nijekanjem legitimnosti ruskih bezbjednosnih interesa.

Dok god Evropa ne napusti taj refleks, ostaće zarobljena u ciklusu 

odbacivanja mira kada je dostupan – i plaćanja sve veće cijene za to.

Porijeklo strukturne rusofobije

Ponavljani evropski neuspjeh u izgradnji mira s Rusijom nije 

prvenstveno proizvod [Vladimira] Putina, komunizma, pa čak ni ideologije

 dvadesetog vijeka. Mnogo je stariji – i strukturne je prirode. Evropa 

je više puta tretirala ruske sigurnosne probleme ne kao legitimne 

interese podložne pregovorima, već kao moralne prestupe.

U tom smislu, priča počinje s transformacijom Rusije u 19. vijeku od 

sugaranta evropske ravnoteže do određene prijetnje kontinentu.

Nakon poraza Napoleona 1815. godine, Rusija nije bila periferna za 

Evropu; bila je središnja. Rusija je podnijela odlučujući dio tereta u 

porazu Napoleona, a car je bio glavni arhitekt postnapoleonskog 

uređenja.

Evropski savez izgrađen je na implicitnoj tvrdnji: mir zahtijeva da 

velike sile prihvate jedna drugu kao legitimne učesnike i da rješavaju 

krize konsultacijama, a ne moraliziranom demonologijom.

Ipak, unutar jedne generacije, protivargument je dobio na snazi ​​u 

britanskoj i francuskoj političkoj kulturi: da Rusija nije normalna 

velika sila već civilizacijska opasnost – ona čiji se zahtjevi, čak i 

kada su lokalni i odbrambeni, trebaju tretirati kao inherentno 

ekspanzionistički i stoga neprihvatljivi.

Ta promjena je s izvanrednom jasnoćom zabilježena u dokumentu koji je

 Orlando Figes istakao u djelu Krimski rat: Istorija (2010.) kao 

dokument napisan na prekretnici između diplomatije i rata: memorandum 

Mihaila Pogodina caru Nikoli I. iz 1853.

Pogodin navodi epizode zapadne prisile i imperijalnog nasilja – 

daleka osvajanja i ratove po izboru – i upoređuje ih s evropskim 

ogorčenjem zbog ruskih postupaka u susjednim regijama:

„Francuska uzima Alžir od Turske, a gotovo svake 

godine Engleska anektira još jednu indijsku kneževinu: ništa od toga ne 

remeti ravnotežu snaga; ali kada Rusija okupira Moldaviju i Vlašku, 

makar i samo privremeno, to remeti ravnotežu snaga.“

Francuska okupira Rim i ostaje tamo nekoliko godina tokom 

mirnodopskog vremena: to nije ništa; ali Rusija samo razmišlja o 

okupaciji Carigrada, a mir u Evropi je ugrožen. Englezi objavljuju rat 

Kinezima, koji su ih, čini se, uvrijedili: niko nema pravo da 

interveniše; ali Rusija je dužna da tražiti dopuštenje od Evrope ako se 

svađa sa svojim susjedom.

Engleska prijeti Grčkoj da će podržati  lažne tvrdnje siromašnog 

Jevreja i spaliti joj flotu: to je zakonita radnja; ali Rusija zahtijeva

 ugovor kojim će zaštititi milione hršćana, a to se smatra jačanjem 

njenog položaja na Istoku na štetu ravnoteže snaga.

Pogodin zaključuje: „Od Zapada ne možemo očekivati ​​ništa osim 

slijepe mržnje i zlobe“, na što je Nikolaj na margini slavno napisao: „U

 tome je cijela poenta.“

Razgovor Pogodina i Nikolaja važan je jer uokviruje ponavljajuću 

patologiju koja se vraća u svakoj većoj epizodi koja slijedi. Evropa bi 

ponovno insistirala na univerzalnoj legitimnosti vlastitih sigurnosnih 

tvrdnji, dok bi ruske sigurnosne tvrdnje tretirala kao lažne ili 

sumnjive.

Ovakav stav stvara posebnu vrstu nestabilnosti: kompromis čini 

politički nelegitimnim u zapadnim prestonicama, uzrokujući kolaps 

diplomatije ne zato što je dogovor nemoguć, već zato što se priznavanje 

ruskih interesa tretira kao moralna pogreška.

Krimski rat je prva odlučujuća manifestacija ove dinamike. Dok je 

neposredna kriza uključivala pad Osmanskog Carstva i sporove oko 

vjerskih mjesta, dublje pitanje bilo je hoće li Rusiji biti dopušteno ds

 osigura priznat položaj u crnomorsko-balkanskoj sferi bez da se prema 

njoj postupa kao prema predatoru.

Savremene diplomatske rekonstrukcije naglašavaju da se krimska kriza 

razlikovala od ranijih „istočnih kriza“ jer su kooperativne navike 

Saveza već slabile, a britansko javno mnjenje okrenulo se prema 

ekstremnom antiruskom stavu koji je suzio prostor za rješavanje.

Ono što ovu epizodu čini toliko značajnom jeste činjenica da je 

pregovarački ishod bio moguć. Bečka nota trebala je pomiriti ruske 

probleme s osmanskim suverenitetom i očuvati mir. Međutim, propala je 

usred nepovjerenja i političkih podsticaja za eskalaciju.

Uslijedio je Krimski rat. Nije bio „nužan“ u strogom strateškom 

smislu; učinjen je vjerovatnim jer je britanski i francuski kompromis s 

Rusijom postao politički toksičan.

Posljedice su bile samoporažavajuće za Evropu: ogromne žrtve, 

nedostatak trajne sigurnosne arhitekture i učvršćivanje ideološkog 

refleksa koji je Rusiju tretirao kao izuzetak od normalnog pregovaranja 

velikih sila.

Drugim riječima, Evropa nije postigla sigurnost odbacivanjem ruskih 

sigurnosnih problema. Umjesto toga, stvorila je duži ciklus 

neprijateljstva koji je kasnije otežao upravljanje krizama.

Zapadna vojna kampanja protiv boljševizma

Ovaj ciklus nastavio se i u revolucionarnom raspadu 1917. Kada se 

promijenio tip ruskog režima, Zapad nije prešao s rivalstva na 

neutralnost; umjesto toga, krenuo je prema aktivnoj intervenciji, 

tretirajući postojanje suverene ruske države izvan zapadnog tutorstva 

kao nepodnošljivo.

Boljševička revolucija i kasniji građanski rat stvorili su složen 

sukob u kojem su učestvovali crveni, bijeli, nacionalistički pokreti i 

strane vojske. Ključno je da zapadne sile nisu samo “gledale” ishod.

Vojno su intervenisali u Rusiji na ogromnim prostorima – sjevernoj 

Rusiji, prilazima Baltiku, Crnom moru, Sibiru i Dalekom istoku – pod 

opravdanjima koja su se brzo prebacila s ratne logistike na promjenu 

režima.

Može se priznati standardno „službeno“ obrazloženje za početnu 

intervenciju: strah da će ratne zalihe pasti u njemačke ruke nakon 

izlaska Rusije iz Prvog svjetskog rata i želja za ponovnim otvaranjem 

Istočnog fronta.

Ipak, nakon što se Njemačka predala u novembru 1918., intervencija 

nije prestala; mutirala je. Ova transformacija objašnjava zašto je ova 

epizoda toliko važna: otkriva spremnost, čak i usred razaranja Prvog 

svjetskog rata, da se upotrijebi sila kako bi se oblikovala unutrašnja 

politička budućnost Rusije.

Knjiga Dejvida Foglesonga pod nazivom America's Secret War against 

Bolshevism (Amerika's Secret War protiv Bolshevizma ) (1995.) – koju je 

objavio UNC Press i koja je još uvijek standardna naučna referenca za 

američku politiku – to precizno opisuje. Foglesong američku intervenciju

 ne prikazuje kao zbunjujuću sporednu predstavu, već kao kontinuirani 

napor usmjeren na sprječavanje boljševizma da konsoliduje vlast.

Nedavna visokokvalitetna narativna istorija dodatno je vratila ovu 

epizodu u javnost; posebno, Ana Reid u romanu “Mali gadni rat ” (2024.) 

opisuje zapadnu intervenciju kao loše izvedenu, ali namjeran pokušaj 

preokreta Boljševičke revolucije iz 1917.

Sam geografski opseg je poučan, jer potkopava kasnije zapadne tvrdnje

 da su ruski strahovi bili samo paranoja. Savezničke snage su se 

iskrcale u Arhangelsku i Murmansku kako bi djelovale u sjevernoj Rusiji;

 u Sibir su ušle preko Vladivostoka i duž željezničkih koridora; 

japanske snage su se masovno rasporedile na Dalekom istoku; a na jugu su

 se iskrcavale i operisale oko Odese i Sevastopolja.

Čak i osnovni pregled datuma i područja intervencije – od novembra 

1917. do ranih 1920-ih – pokazuje upornost strane prisutnosti i veličinu

 njenog dosega.

Niti je to bio samo „savjet“ ili simbolična prisutnost. Zapadne snage

 su opskrbljivale, naoružavale i u nekim slučajevima efikasno nadzirale 

bijele formacije. Intervencionističke sile su se uplele u moralnu i 

političku ružnoću bijele politike, uključujući reakcionarne programe i 

nasilne zločine.

Ova stvarnost čini epizodu posebno nagrizajućom za zapadne moralne 

narative: Zapad se nije samo protivio boljševizmu; često je to činio 

slažući se sa snagama čija su brutalnost i ratni ciljevi bili u 

nelagodnom skladu s kasnijim zapadnim tvrdnjama o liberalnoj 

legitimnosti.

Iz perspektive Moskve, ova intervencija potvrdila je upozorenje koje 

je Pogodin dao decenijama ranije: Evropa i Sjedinjene Države bile su 

spremne upotrijebiti silu kako bi utvrdile hoće li Rusiji biti dopušteno

 postojanje kao autonomne sile.

Ova epizoda postala je temeljna za sovjetsko sjećanje, učvršćujući 

uvjerenje da su zapadne sile pokušale zadaviti revoluciju u kolijevci. 

Pokazala je da zapadna moralna retorika o miru i redu može besprijekorno

 koegzistirati s prisilnim kampanjama kada je ruski suverenitet bio u 

pitanju.

Intervencija je takođe proizvela odlučujuću posljedicu drugog reda. 

Ulaskom u ruski građanski rat, Zapad je nenamjerno ojačao boljševičku 

legitimnost na domaćem terenu.

Prisutnost stranih vojski i bijelih snaga koje su podržavale strane 

zemlje omogućila je boljševicima da tvrde da brane rusku neovisnost od 

carskog okruženja.

Istorijski zapisi dosljedno bilježe koliko su boljševici efikasno 

iskorištavali savezničku prisutnost za propagandu i legitimnost. Drugim 

riječima, pokušaj “sloma” boljševizma pomogao je da se učvrsti upravo 

onaj režim koji se nastojao uništiti.

Ova dinamika otkriva precizan ciklus istorije: rusofobija se pokazuje

 strateški kontraproduktivnom za Evropu. Ona tjera zapadne sile prema 

prisilnim politikama koje ne rješavaju izazov, već ga pogoršavaju. Ona 

stvara rusko nezadovoljstvo i sigurnosne strahove koje će kasniji 

zapadni čelnici odbaciti kao iracionalnu paranoju.

Nadalje, sužava budući diplomatski prostor učeći Rusiju – bez obzira 

na njezin režim – da zapadna obećanja o nagodbi mogu biti neiskrena.

Početkom 1920-ih, kako su se strane snage povlačile i sovjetska 

država konsolidovala, Evropa je već donijela dva sudbonosna izbora koja 

će odjeknuti sljedeće stoljeće.

Prvo, pomogla je u njegovanju političke kulture koja je pretvorila 

upravljive sporove – poput krimske krize – u velike ratove odbijajući 

tretirati ruske interese kao legitimne.

Drugo, vojnom intervencijom pokazala je spremnost na upotrebu sile ne

 samo za suprotstavljanje ruskoj ekspanziji, već i za oblikovanje ruskog

 suvereniteta i izbora režima.

Ti izbori nisu stabilizovali Evropu; naprotiv, posijali su sjeme za 

kasnije katastrofe: međuratni slom kolektivne sigurnosti, trajnu 

militarizaciju Hladnog rata i povratak eskalaciji nakon Hladnog rata.

Kolektivna sigurnost i izbor protiv Rusije

Do sredine 1920-ih, Evropa se suočila s Rusijom koja je preživjela 

svaki pokušaj da bude uništena – revoluciju, građanski rat, glad i 

direktnu stranu vojnu intervenciju.

Sovjetska država koja je nastala bila je siromašna, traumatizovana i 

duboko sumnjičava – ali i nepogrešivo suverena. Upravo u tom trenutku, 

Evropa se suočila s izborom koji će se ponavljati više puta: hoće li ovu

 Rusiju tretirati kao legitimnog sigurnosnog aktera čiji se interesi 

moraju uključiti u evropski poredak ili kao stalnog autsajdera čije se 

brige mogu ignorisati, odgoditi ili nadjačati. Evropa je odabrala ovo 

drugo, a troškovi su se pokazali ogromnim.

Nasljeđe savezničkih intervencija tokom Ruskog građanskog rata bacilo

 je dugu sjenku na svu kasniju diplomatiju. Iz moskovske perspektive, 

Evropa se nije samo protivila boljševičkoj ideologiji; pokušala je silom

 odlučiti o unutrašnjoj političkoj budućnosti Rusije.

Ovo iskustvo je bilo od velike važnosti. Oblikovalo je sovjetske 

pretpostavke o zapadnim namjerama i stvorilo dubok skepticizam prema 

zapadnim garancijama. Umjesto da prizna ovu istoriju i traži pomirenje, 

evropska diplomatija se često ponašala kao da je sovjetsko nepovjerenje 

iracionalno – obrazac koji će se nastaviti i tokom Hladnog rata i nakon 

njega.

Tokom 1920-ih, Evropa je oscilirala između taktičkog angažmana i 

strateškog isključenja. Ugovori poput Rapalskog (1922.) pokazali su da 

Njemačka, koja je i sama bila izopštenica nakon Versaja, može 

pragmatično sarađivati ​​sa Sovjetskom Rusijom. Pa ipak, za Britaniju i 

Francusku, angažman s Moskvom ostao je privremen i instrumentalan.

SSSR je tolerisan kada je služio britanskim i francuskim interesima,

 a marginalizovan kada to nije činio. Nije uložen ozbiljan napor da se 

Rusija integriše u trajnu evropsku bezbjednosnu arhitekturu kao 

ravnopravan subjekt.

Ta se ambivalentnost učvrstila u nešto daleko opasnije i 

samodestruktivnije u 1930-ima. Dok je uspon Hitlera predstavljao 

egzistencijalnu prijetnju Evropi, vodeće sile kontinenta više su puta 

tretirale boljševizam kao veću opasnost. To nije bilo samo retoričko; 

oblikovalo je konkretne političke izbore – savezništva su propuštena, 

jemstva odgođena, a odvraćanje potkopano.

Važno je naglasiti da ovo nije bio samo angloamerički neuspjeh, niti 

priča u kojoj je Evropa pasivno bila ponesena ideološkim strujama. 

Evropske vlade su iskoristile svoju moć, i to odlučno – i katastrofalno.

Francuska, Velika Britanija i Poljska više su puta donosile strateške

 odluke koje su isključivale Sovjetski Savez iz evropskih sigurnosnih 

aranžmana, čak i kada bi sovjetsko  učešće ojačalo odvraćanje Hitlerove 

Njemačke. Francuski su čelnici preferirali sistem bilateralnih jemstava u

 istočnoj Evropi koji je očuvao francuski uticaj, ali izbjegavao 

sigurnosnu integraciju s Moskvom.

Poljska je, uz prećutnu podršku Londona i Pariza, odbila tranzitna 

prava sovjetskim snagama čak i za odbranu Čehoslovačke, dajući prednost 

strahu od sovjetske prisutnosti nad neposrednom opasnošću od njemačke 

agresije. To nisu bile male odluke.

Odražavale su evropsku sklonost upravljanju hitlerovskim 

revizionizmom umjesto uključivanja sovjetske moći te reskiranju 

nacističke ekspanzije umjesto legitimiziranja Rusije kao sigurnosnog 

partnera. U tom smislu, Evropa nije samo propustila izgraditi kolektivnu

 sigurnost s Rusijom; aktivno je odabrala alternativnu sigurnosnu logiku

 koja je isključivala Rusiju i na kraju se urušila pod vlastitim 

protivrječjima.

Ovdje je arhivski rad Michaela Jabare Carleyja odlučujući. Njegovo 

naučno istraživanje pokazuje da je Sovjetski Savez, posebno pod vodstvom

 komesara vanjskih poslova Maksima Litvinova, ulagao trajne, eksplicitne

 i dobro dokumentovane napore u izgradnji sistema kolektivne sigurnosti 

protiv nacističke Njemačke.

To nisu bili nejasni gestovi. Uključivali su predloge za ugovore o 

uzajamnoj pomoći, vojnu koordinaciju i eksplicitna jemstva za države 

poput Čehoslovačke. Carley pokazuje da je sovjetski ulazak u Ligu naroda

 1934. bio popraćen istinskim ruskim pokušajima operacionalizacije 

kolektivnog odvraćanja, a ne samo traženjem legitimnosti.

Međutim, ti su se napori sudarili sa zapadnom ideološkom hijerarhijom

 u kojoj je antikomunizam nadjačavao antifašizam. U Londonu i Parizu 

političke elite bojale su se da bi savez s Moskvom legitimisao 

boljševizam na domaćem i međunarodnom planu.

Kako Carley dokumentuje, britanski i francuski kreatori politike više

 su puta manje brinuli o Hitlerovim prijetnjama nego o političkim 

posljedicama saradnje sa SSSR-om. Sovjetski Savez nije se tretirao kao 

nužan partner protiv zajedničke prijetnje, već kao obaveza čije bi 

uključivanje „kontaminiralo“ evropsku politiku.

Ova hijerarhija imala je duboke strateške posljedice. Politika 

popuštanja Njemačkoj nije bila samo pogrešno tumačenje Hitlera; bila je 

proizvod svjetonazora koji je nacistički revizionizam tretirao kao 

potencijalno upravljiv, dok je sovjetsku moć tretirao kao inherentno 

subverzivnu.

Poljsko odbijanje da dopusti sovjetskim trupama tranzitna prava za 

obranu Čehoslovačke – održavana uz prešutnu podršku Zapada – je 

simbolično. Evropske države su preferirale rizik njemačke agresije nego 

sigurnost sovjetskog učešća, čak i kada je sovjetsko učešće bilo 

izričito odbrambeno.

Kulminacija ovog neuspjeha dogodila se 1939. godine. Anglo-francuski 

pregovori sa Sovjetskim Savezom u Moskvi nisu sabotirani sovjetskom 

dvoličnošću, suprotno kasnijoj mitologiji. Propali su jer Britanija i 

Francuska nisu bile voljne preuzeti obaveze ili priznati SSSR kao 

ravnopravnog vojnog partnera.

Karlijeva rekonstrukcija pokazuje da su zapadne delegacije u Moskvu 

stigle bez ovlašćenja za pregovore, bez hitnosti i bez političke podrške

 za sklapanje pravog saveza. Kada su Sovjeti više puta postavljali 

ključno pitanje svakog saveza – Jeste li spremni djelovati? – odgovor je

 u praksi bio ne.

Pakt Molotov-Ribentrop koji je uslijedio od tada se koristi kao 

retroaktivno opravdanje za nepovjerenje Zapada. Carleyjev rad obrće tu 

logiku. Pakt nije bio uzrok evropskog neuspjeha; bio je posljedica.

Pojavila se nakon godina odbijanja Zapada da izgradi kolektivnu 

sigurnost s Rusijom. Bila je to brutalna, cinična i tragična odluka – 

ali donesena u kontekstu u kojem su Britanija, Francuska i Poljska već 

odbacile mir s Rusijom u jedinom obliku koji je mogao zaustaviti 

Hitlera.

Rezultat je bio katastrofalan. Evropa je platila cijenu ne samo u 

krvi i uništenju, već i u gubitku moći. Rat koji Evropa nije uspjela 

spriječiti uništio je njenu moć, iscrpio njezina društva i sveo 

kontinent na glavno bojno polje suparništva supersila.

Još jednom, odbijanje mira s Rusijom nije donijelo sigurnost; proizvelo je daleko gori rat pod daleko gorim uslovima.

Moglo bi se očekivati ​​da će sami razmjeri ove katastrofe natjerati 

Evropu da preispita svoj pristup Rusiji nakon 1945. Nije se to dogodilo.

Od Potsdama do NATO-a: Arhitektura isključenosti

Neposredne poslijeratne godine obilježio je brz prelaz iz savezništva

 u sukob. Čak i prije nego što se Njemačka predala, Čerčil je šokantno 

uputio britanske ratne planere da razmotre neposredni sukob sa 

Sovjetskim Savezom.

„Operacija Nezamislivo“, osmišljena 1945., predviđala je korištenje 

angloameričke moći – pa čak i naoružavanje njemačkih jedinica – kako bi 

se Rusiji nametnula zapadna volja 1945. ili ubrzo nakon toga.

Iako je plan smatran vojno nerealnim i na kraju je odbačen, samo 

njegovo postojanje otkriva koliko je duboko ukorijenjena bila 

pretpostavka da je ruska moć nelegitimna i da se po potrebi mora 

ograničiti silom.

Zapadna diplomatija sa Sovjetskim Savezom slično je propala. Evropa 

je trebala priznati da je Sovjetski Savez podnio najveći teret poraza 

Hitlera – ponijevši 27 miliona žrtava – i da su ruske sigurnosne 

zabrinutosti u vezi s njemačkim naoružavanjem bile sasvim stvarne.

Evropa je trebala internalizirati lekciju da trajni mir zahtijeva 

eksplicitno rješavanje ključnih sigurnosnih problema Rusije, prije svega

 sprječavanje remilitarizirane Njemačke koja bi ponovno mogla ugroziti 

istočne ravnice Europe.

U formalnom diplomatskom smislu, ta je lekcija isprva prihvaćena. Na 

Jalti i, odlučnije, u Potsdamu ljeta 1945., pobjednički Saveznici su 

postigli jasan konsenzus o osnovnim načelima koja su upravljala 

poslijeratnom Njemačkom: demilitarizacija, denacifikacija, 

demokratizacija, dekartelizacija i reparacije.

Njemačka se trebala tretirati kao jedinstvena ekonomska jedinica; 

njene oružane snage trebale su biti raspuštene; a njena buduća politička

 orijentacija trebala se odrediti bez ponovnog naoružavanja ili 

savezničkih obveza.

Za Sovjetski Savez, ta načela nisu bila apstraktna; bila su 

egzistencijalna. Njemačka je dva puta u trideset godina napala Rusiju, 

nanoseći razaranja u razmjerima bez premca u evropskoj istoriji.

Sovjetski gubici u Drugom svjetskom ratu dali su Moskvi sigurnosnu 

perspektivu koju nije moguće razumjeti bez priznavanja te traume. 

Neutralnost i trajna demilitarizacija Njemačke nisu bili pregovarački 

aduti; sa sovjetskog gledišta, to su bili minimalni uslovi za stabilan 

poslijeratni poredak.

Na Potsdamskoj konferenciji u julu 1945. te su zabrinutosti formalno 

priznate. Saveznici su se složili da Njemačkoj neće biti dopušteno 

ponovno uspostaviti vojnu moć. Jezik konferencije bio je eksplicitan: 

Njemačku je trebalo spriječiti da “ikada više prijeti svojim susjedima 

ili miru u svijetu”.

Sovjetski Savez je prihvatio privremenu podjelu Njemačke na 

okupacione zone upravo zato što je ta podjela bila uokvirena kao 

administrativna nužnost, a ne trajno geopolitičko rješenje.

Ipak, gotovo odmah, zapadne sile su počele reinterpretirati – a zatim

 tiho ukidati – te obveze. Do promjene je došlo jer su se promijenili 

strateški prioriteti SAD-a i Velike Britanije. Kao što Melvyn Leffler 

pokazuje u knjizi Premoć moći (1992.), američki planeri su brzo počeli 

smatrati njemački ekonomski oporavak i političko usklađivanje sa Zapadom

 važnijima od održavanja demilitarizovane Njemačke prihvatljive Moskvi.

Sovjetski Savez, nekada nezamjenjiv saveznik, preoblikovan je u 

potencijalnog protivnika čiji je uticaj u Evropi trebalo obuzdati.

Ovo preusmjeravanje prethodilo je bilo kakvoj formalnoj vojnoj krizi 

Hladnog rata. Mnogo prije berlinske blokade, zapadna politika počela je 

konsolidovati zapadne zone ekonomski i politički. Stvaranje Bizone 

1947., a zatim i Trizone, direktno je protivrječilo Potsdamskom načelu 

da će se Njemačka tretirati kao jedinstvena ekonomska jedinica.

Uvođenje zasebne valute u zapadnim zonama 1948. nije bila tehnička 

prilagodba; bio je to odlučan politički čin koji je njemačku podjelu 

učinio funkcionalno nepovratnom. Iz perspektive Moskve, ovi koraci bili 

su jednostrane revizije poslijeratnog sporazuma.

Sovjetski odgovor – blokada Berlina – često je prikazivan kao početni

 udarac agresije Hladnog rata. Ipak, u kontekstu, čini se manje kao 

pokušaj zauzimanja Zapadnog Berlina, a više kao napor da se prisili na 

povratak vladavini četiriju sila i spriječi konsolidacija zasebne 

zapadnonjemačke države.

Bez obzira na to prosuđuje li se blokada s gledišta drugih, njena 

logika bila je ukorijenjena u strahu da Zapad bez pregovora ukida 

Potsdamski okvir. Iako je vazdušni most riješio neposrednu krizu, nije 

se pozabavio temeljnim problemom: napuštanjem ujedinjene, 

demilitarizovane Njemačke.

Odlučujući prekid dogodio se izbijanjem Korejskog rata 1950. godine. 

Sukob je u Vašingtonu protumačen ne kao regionalni rat sa specifičnim 

uzrocima, već kao dokaz monolitne globalne komunističke ofanzive. Ovo 

redukcionističko tumačenje imalo je duboke posljedice za Evropu.

To je pružilo snažno političko opravdanje za ponovno naoružavanje 

Zapadne Njemačke – nešto što je bilo izričito isključeno samo nekoliko 

godina ranije. Logika je sada bila jasno definisana: bez njemačkog 

vojnog učešća, Zapadna Europa se ne bi mogla braniti.

Ovaj trenutak bio je prekretnica. Remilitarizacija Zapadne Njemačke 

nije bila prisiljena sovjetskim djelovanjem u Evropi; to je bio 

strateški izbor koji su donijele Sjedinjene Države i njihovi saveznici 

kao odgovor na globalizovani okvir Hladnog rata koji su SAD izgradile.

Britanija i Francuska, uprkos dubokim istorijskim strahovima zbog 

njemačke moći, popustile su pod američkim pritiskom. Kada je predložena 

Evropska odbrambena zajednica – sredstvo kontrole njemačkog naoružavanja

 – propala, usvojeno rješenje bilo je još značajnije: pristupanje 

Zapadne Njemačke NATO-u 1955. godine.

Iz sovjetske perspektive, to je predstavljalo konačni slom 

Potsdamskog sporazuma. Njemačka više nije bila neutralna. Više nije bila

 demilitarizovana. Sada je bila dio vojnog saveza eksplicitno usmjerenog

 protiv SSSR-a.

To je bio upravo ishod koji su sovjetski čelnici nastojali spriječiti od 1945., a koji je Potsdamski sporazum trebao spriječiti.

Bitno je naglasiti slijed, jer se često krivo shvaća ili invertira. 

Podjela i remilitarizacija Njemačke nisu bile rezultat ruskih akcija. Do

 trenutka kada je Staljin 1952. godine ponudio ponovno ujedinjenje 

Njemačke na temelju neutralnosti, zapadne sile su već postavile Njemačku

 na put prema integraciji u savez i ponovnog naoružavanja.

Staljinova nota nije bila pokušaj da se sruši neutralna Njemačka; bio

 je to ozbiljan, dokumentovan i na kraju odbačen pokušaj preokretanja 

procesa koji je već bio u toku.

Posmatrano u tom svjetlu, rano hladnoratovsko rješenje ne čini se 

neizbježnim odgovorom na sovjetsku nepopustljivost, već još jednim 

primjerom u kojem su Evropa i SAD odlučili podrediti ruske sigurnosne 

probleme arhitekturi NATO saveza.

Njemačka neutralnost nije odbačena zato što je bila neizvediva; 

odbačena je jer je bila u sukobu sa zapadnom strateškom vizijom koja je 

davala prioritet koheziji bloka i američkom vođstvu nad inkluzivnim 

evropskim bezbjednosnim poretkom.

Cijena ovog izbora bila je ogromna i trajna. Podjela Njemačke postala

 je središnja crta rasjeda Hladnog rata. Evropa je bila trajno 

militarizovana, a nuklearno oružje raspoređeno je diljem kontinenta.

Evropska sigurnost eksternalizirana je Vašingtonu, sa svom zavisnošću

 i gubitkom strateške autonomije koji je to podrazumijevalo. Nadalje, 

sovjetsko uvjerenje da će Zapad reinterpretirati sporazume kada mu to 

bude odgovaralo još je jednom ojačano.

Ovaj kontekst je neophodan za razumijevanje Staljinove note iz 1952. 

Nije to bio „grom iz vedra neba“, niti ciničan manevar odvojen od 

prethodne istorije. Bio je to hitan odgovor na poslijeratni dogovor koji

 je već bio narušen – još jedan pokušaj, kao i mnogi prije i poslije, da

 se osigura mir neutralnošću, samo da bi Zapad tu ponudu odbio.

1952.: Odbacivanje ponovnog ujedinjenja Njemačke

Vrijedi detaljnije analizirarti Staljinovu notu. Staljinov poziv na 

ponovno ujedinjenje i neutralnu Njemačku nije bio ni dvosmislen, ni 

neodlučan, ni neiskren. Kao što je Rolf Steininger uvjerljivo pokazao u 

djelu Njemačko pitanje: Staljinova nota iz 1952. i problem ponovnog 

ujedinjenja (1990.), Staljin je predložio ponovno ujedinjenje Njemačke 

pod uslovima trajne neutralnosti, slobodnih izbora, povlačenja 

okupacijskih snaga i mirovnog sporazuma koji jamče velike sile.

To nije bila propagandna gesta; bila je to strateška ponuda 

utemeljena na istinskom sovjetskom strahu od njemačkog naoružavanja i 

širenja NATO-a.

Steiningerovo arhivsko istraživanje pogubno je za standardnu 

​​zapadnjačku naraciju. Posebno je odlučujući tajni memorandum Sir 

Ivonea Kirkpatricka iz 1955., u kojem izvještava o priznanju njemačkog 

ambasadora da je kancelar Adenauer znao da je Staljinova nota 

autentična. Adenauer ju je odbacio, uprkos tome.

Nije se bojao sovjetske zle namjere, već njemačke demokratiije. 

Brinuo se da bi buduća njemačka vlada mogla odabrati neutralnost i 

pomirenje s Moskvom, potkopavajući integraciju Zapadne Njemačke u 

zapadni blok.

U biti, mir i ponovno ujedinjenje Zapad je odbacio ne zato što su 

bili nemogući, već zato što su bili politički nezgodni za zapadni savez.

 Budući da je neutralnost prijetila novonastaloj arhitekturi NATO-a, 

morala je biti odbačena kao „zamka“.

Evropske elite nisu bile samo prisiljene na atlantsko savezništvo; 

one su ga aktivno prihvatile. Odbacivanje njemačke neutralnosti od 

strane kancelara Adenauera nije bio izolovan čin poštovanja prema 

Vašingtonu, već je odražavao širi konsenzus među zapadnoeuropskim 

elitama koje su preferirale američko tutorsko vođstvo u odnosu na 

stratešku autonomiju i ujedinjenu Evropu.

Neutralnost je prijetila ne samo NATO-ovoj arhitekturi već i 

poslijeratnom političkom poretku u kojem su te elite crpile sigurnost, 

legitimnost i ekonomsku obnovu kroz američko vođstvo. Neutralna Njemačka

 bi zahtijevala od evropskih država da direktno pregovaraju s Moskvom 

kao ravnopravni učesnici, umjesto da djeluju unutar okvira pod vođstvom 

SAD-a koji bi ih izolovao od takvog angažmana.

U tom smislu, evropsko odbacivanje neutralnosti bilo je i odbacivanje

 odgovornosti: atlantizam je nudio sigurnost bez tereta diplomatske 

koegzistencije s Rusijom, čak i po cijenu trajne podjele Evrope i 

militarizacije kontinenta.

U martu 1954. Sovjetski Savez je podnio zahtjev za pridruživanje 

NATO-u, tvrdeći da bi NATO time postao institucija za evropsku 

kolektivnu sigurnost. SAD i njihovi saveznici odmah su odbili zahtjev uz

 obrazloženje da bi to oslabilo savez i spriječilo njemačko 

pridruživanje NATO-u.

SAD i njihovi saveznici, uključujući i samu Zapadnu Njemačku, još su 

jednom odbacili ideju neutralne, demilitarizovane Njemačke i evropskog 

sigurnosnog sistema izgrađenog na kolektivnoj sigurnosti, a ne na vojnim

 blokovima.

Austrijski državni ugovor iz 1955. dodatno je razotkrio cinizam ove 

logike. Austrija je prihvatila neutralnost, sovjetske trupe su se 

povukle, a zemlja je postala stabilna i prosperitetna. Predviđene 

geopolitičke „domine“ nisu pale. Austrijski model pokazuje da se ono što

 je tamo postignuto moglo postići i u Njemačkoj, potencijalno 

okončavajući Hladni rat decenijama ranije.

Razlika između Austrije i Njemačke nije bila u izvodljivosti, već u 

strateškim preferencijama. Evropa je prihvatila neutralnost u Austriji, 

gdje nije ugrozila hegemonijski poredak predvođen SAD-om, ali ju je 

odbacila u Njemačkoj, gdje jest.

Posljedice tih odluka bile su goleme i trajne. Njemačka je ostala 

podijeljena gotovo četiri decenije. Kontinent je bio militarizovan duž 

rasjeda koji je prolazio kroz njegovo središte, a nuklearno oružje 

raspoređeno je po cijelom evropskom tlu.

Evropska sigurnost postala je zavisna od američke moći i američkih 

strateških prioriteta, što je kontinent ponovo učinilo primarnim 

poprištem sukoba velikih sila.

Do 1955. godine obrazac je bio čvrsto uspostavljen. Evropa bi 

prihvatila mir s Rusijom samo kada bi se besprijekorno uskladila sa 

zapadnom strateškom arhitekturom koju su predvodile SAD. Kada je mir 

zahtijevao istinsko prilagođavanje ruskim sigurnosnim interesima – 

njemačku neutralnost, nesvrstanost, demilitarizaciju ili zajednička 

jemstva – sistemski je odbijan. Posljedice tog odbijanja odvijale bi se 

tokom sljedećih decenija.

30 godina odbijanja ruskih sigurnosnih zabrinutosti

Ako je ikada postojao trenutak kada je Evropa mogla odlučno prekinuti

 svoju dugu tradiciju odbacivanja mira s Rusijom, to je bio kraj Hladnog

 rata. Za razliku od 1815., 1919. ili 1945., ovo nije bio trenutak 

nametnut samo vojnim porazom; bio je to trenutak oblikovan izborom.

Sovjetski Savez nije se raspao pod kišom artiljerijske vatre; povukao

 se i jednostrano razoružao. Pod Mihailom Gorbačovom, Sovjetski Savez se

 odrekao sile kao organizacijskog načela evropskog poretka.

I Sovjetski Savez, a potom i Rusija pod Borisom Jeljcinom, prihvatili

 su gubitak vojne kontrole nad srednjom i istočnom Evropom te predložili

 novi sigurnosni okvir temeljen na uključivosti, a ne na konkurentskim 

blokovima. Ono što je uslijedilo nije bio neuspjeh ruske mašte, već 

neuspjeh Evrope i atlantskog sistema predvođenog SAD-om da tu ponudu 

shvate ozbiljno.

Gorbačovljev koncept „Zajedničkog evropskog doma“ nije bio puki 

retorički ukras. Bila je to strateška doktrina utemeljena na spoznaji da

 je nuklearno oružje učinilo tradicionalnu politiku ravnoteže snaga 

samoubilačkom.

Gorbačov je zamišljao Evropu u kojoj je sigurnost nedjeljiva, gdje 

nijedna država ne poboljšava svoju sigurnost na štetu druge i gdje bi 

strukture saveza iz Hladnog rata postupno ustupile mjesto panevropskom 

okviru.

Njegov govor Savjetu Evrope 1989. u Strazburu eksplicitno je izrazio 

tu viziju, naglašavajući saradnju, međusobna jemstva sigurnosti i 

napuštanje sile kao političkog instrumenta. Pariška povelja za novu 

Evropu, potpisana u novembru 1990., kodifikovala je ta načela, 

obavezavši Evropu na demokratiju, ljudska prava i novo doba kooperativne

 sigurnosti.

U tom trenutku, Evropa se suočila s temeljnim izborom. Mogla je 

ozbiljno shvatiti te obveze i izgraditi sigurnosnu arhitekturu 

usredotočenu na OESS [Organizaciju za sigurnost i saradnju u Evropi], u 

kojoj je Rusija bila ravnopravni učesnik – jemac mira, a ne objekt 

ograničavanja.

Alternativno, mogla bi očuvati institucionalnu hijerarhiju Hladnog 

rata, a istovremeno retorički prihvatiti posthladnoratovske ideale. 

Evropa je odabrala ovo drugo.

NATO se nije raspustio, transformisao u politički forum niti se 

podredio paneuropskoj sigurnosnoj instituciji. Naprotiv, proširio se. 

Javno ponuđena logika bila je odbrambena: proširenje NATO-a 

stabilizovalo bi Istočnu Europu, učvrstilo demokratiju i spriječilo 

sigurnosni vakuum.

Ipak, ovo objašnjenje ignorisalo je ključnu činjenicu koju je Rusija 

više puta izrekla, a koju su zapadni kreatori politike privatno 

priznali: širenje NATO-a direktno je impliciralo ključne sigurnosne 

probleme Rusije – ne apstraktno, već geografski, istorijski i 

psihološki.

Kontroverza oko jemstava koje su dali SAD i Njemačka tokom pregovora o

 ponovnom ujedinjenju Njemačke ilustruje dublji problem. Zapadni čelnici

 su kasnije insistirali da nisu data nikakva pravno obvezujuća obećanja u

 vezi sa širenjem NATO-a jer nijedan sporazum nije bio kodifikovan u 

pisanom obliku.

Međutim, diplomatija ne djeluje samo kroz potpisane ugovore, već i 

kroz očekivanja, razumijevanja i dobru vjeru. Deklasificirani dokumenti i

 savremeni izvještaji potvrđuju da je sovjetskim čelnicima više puta 

rečeno da se NATO neće kretati na istok izvan Njemačke. Ta su 

uvjeravanja oblikovala sovjetski pristanak na ponovno ujedinjenje 

Njemačke – ustupak od golemog strateškog značaja.

Kad se NATO proširio bez obzira na to, isprva na zahtjev SAD, Rusija

 to nije doživjela kao tehničko-pravno prilagođavanje, već kao duboku 

izdaju sporazuma koji je olakšao ponovno ujedinjenje Njemačke.

S vremenom su evropske vlade sve više internalizirale širenje NATO-a 

kao evropski projekt, a ne samo američki. Ponovno ujedinjenje Njemačke 

unutar NATO-a postalo je predložak, a ne izuzetak.

Proširenje EU i proširenje NATO-a išli su paralelno, međusobno se 

pojačavajući i istiskujući alternativne sigurnosne aranžmane poput 

neutralnosti ili nesvrstanosti. Čak je i Njemačka, sa svojom tradicijom 

istočne politike i produbljivanjem ekonomskih veza s Rusijom, 

progresivno podređivala svoje politike favoriziranja prilagođavanju 

logici saveza.

Evropski čelnici su širenje uokvirili kao moralni imperativ, a ne kao

 strateški izbor, čime su ga izolovali od nadzora i učinili ruske 

prigovore nelegitimnim. Time se Evropa odrekla velikog dijela svoje 

sposobnosti da djeluje kao nezavisni bezbjednosni akter, još čvršće 

vežući svoju sudbinu za atlantsku strategiju koja je širenju davala 

prednost nad stabilnošću.

Tu evropski neuspjeh postaje najočitiji. Umjesto da priznaju da je 

širenje NATO-a protivrječilo logici nedjeljive sigurnosti artikulisane u

 Pariškoj povelji, evropski čelnici su ruske prigovore tretirali kao 

nelegitimne – kao ostatke imperijalne nostalgije, a ne kao izraze 

istinske sigurnosne tjeskobe.

Rusija je pozvana na konsultacije, ali ne i na donošenje odluka. 

Osnivački akt NATO-a i Rusije iz 1997. institucionalizirao je tu 

asimetriju: dijalog bez ruskog veta, partnerstvo bez ruskog pariteta. 

Arhitektura evropske sigurnosti gradila se oko Rusije i uprkos Rusiji, a

 ne s Rusijom.

Džordž Kenanovo upozorenje iz 1997. da će širenje NATO-a biti 

„sudbonosna pogreška“ s izvanrednom jasnoćom je uhvatilo strateški 

rizik. Kenan nije tvrdio da je Rusija čestita; tvrdio je da će 

ponižavanje i marginalizacija velike sile u trenutku slabosti izazvati 

ogorčenost, revanšizam i militarizaciju. Njegovo upozorenje je odbačeno 

kao zastarjeli realizam, no kasnija istorija je gotovo tačku po tačku 

potvrdila njegovu logiku.

Ideološka podloga ovog odbacivanja može se eksplicitno pronaći u 

spisima Zbignjeva Bžežinskog. U knjizi Velika šahovska ploča (1997.) i u

 svom eseju o vanjskim poslovima „Geostrategija za Euroaziju“ (1997.) 

Bžežinski je artikulisao viziju američkog primata utemeljenog na 

kontroli nad Euroazijom.

Tvrdio je da je Euroazija „aksijalni superkontinent“ i da globalna 

dominacija SAD-a zavisi od sprječavanja pojave bilo koje sile sposobne 

da njome dominira. U tom okviru, Ukrajina nije bila samo suverena država

 s vlastitom putanjom; bila je geopolitička osovina. „Bez Ukrajine“, 

Bžežinjski je napisao, „Rusija prestaje biti carstvo.“

Ovo nije bila akademska digresija; to je bila programska izjava 

američke imperijalne velike strategije. U takvom svjetonazoru, ruske 

sigurnosne brige nisu legitimni interesi kojima treba udovoljiti u ime 

mira; to su prepreke koje treba prevladati u ime američke prevlasti.

Evropa, duboko ukorijenjena u atlantski sistem i zavisna od američkih

 bezbjednosnih garancija, internalizirala je tu logiku – često bez 

priznavanja njenih punih implikacija. Rezultat je bila evropska 

sigurnosna politika koja je dosljedno favorizirala širenje saveza nad 

stabilnošću i moralne signale nad trajnim rješenjem.

Posljedice su postale nedvojbene 2008. Na samitu NATO-a u Bukureštu, 

savez je izjavio da će Ukrajina i Gruzija „postati članice NATO-a“. Ovu 

izjavu nije pratio jasan vremenski okvir, ali njeno političko značenje 

bilo je nedvosmisleno.

Prešlo se ono što su ruski zvaničnici širom političkog spektra dugo 

opisivali kao crvenu liniju. Neosporno je da se to unaprijed shvatilo.

Vilijam Berns, tadašnji američki ambasador u Moskvi, u telegramu pod 

naslovom „NJET ZNAČI NJET“ izvijestio je da se ukrajinsko članstvo u 

NATO-u u Rusiji doživljava kao egzistencijalna prijetnja, ujedinjujući 

liberale, nacionaliste i tvrdolinijaše. Upozorenje je bilo eksplicitno. 

IgnoriSano je.

Iz ruske perspektive, obrazac je sada bio nepogrešiv. Evropa i 

Sjedinjene Države su se pozivale na jezik pravila i suvereniteta kada im

 je to odgovaralo, ali su odbacivale ključne sigurnosne probleme Rusije 

kao nelegitimne.

Izvlačenje istih lekcija

Pouka koju je Rusija izvukla bila je ista lekcija koju je izvukla 

nakon Krimskog rata, nakon savezničkih intervencija, nakon neuspjeha 

kolektivne sigurnosti i nakon odbacivanja Staljinove note: mir će biti 

ponuđen samo pod uslovima koji čuvaju zapadnu stratešku dominaciju.

Kriza koja je izbila u Ukrajini 2014. godine stoga nije bila 

aberacija već kulminacija. Ustanak na Majdanu, slom vlade [ukrajinskog 

predsjednika Viktora] Janukoviča, ruska aneksija Krima i rat u Donbasu 

odvijali su se unutar sigurnosne arhitekture koja je već bila napeta do 

točke pucanja.

SAD su aktivno podsticale državni udar kojim je svrgnut Janukovič, 

čak su u pozadini kovale zavjeru u vezi sa sastavom nove vlade. Kada je 

regija Donbasa ustala u znak otpora državnom udaru na Majdanu, Evropa je

 odgovorila sankcijama i diplomatskom osudom, predstavljajući sukob kao 

jednostavnu moralnu igru.

Pa ipak, čak i u ovoj fazi, dogovoreno rješenje bilo je moguće. 

Sporazumi iz Minska, posebno Minsk II iz 2015., pružili su okvir za 

deeskalaciju sukoba, autonomiju Donbasa i reintegraciju Ukrajine i 

Rusije unutar proširenog evropskog ekonomskog poretka.

Minsk II predstavljao je priznanje – koliko god nevoljno – da mir 

zahtijeva kompromis i da stabilnost Ukrajine zavisi od rješavanja 

unutrašnjih podjela i vanjskih sigurnosnih problema. Ono što je na kraju

 uništilo Minsk II bio je otpor Zapada.

Kad su zapadni čelnici kasnije sugerisali da je Minsk II prvenstveno 

funkcionisao kako bi se “kupilo vrijeme” za vojno jačanje Ukrajine, 

strateška šteta bila je ozbiljna. Iz perspektive Moskve, to je potvrdilo

 sumnju da je zapadna diplomatija bila cinična i instrumentalna, a ne 

iskrena – da sporazumi nisu bili namijenjeni sprovođenju, već samo 

upravljanju prividom.

Do 2021. godine evropska sigurnosna arhitektura postala je 

neodrživa. Rusija je predstavila nacrte predloga kojima se poziva na 

pregovore o širenju NATO-a, razmještaju projektila i vojnim vježbama – 

upravo o pitanjima na koja je upozoravala decenijama.

SAD i NATO su odmah odbacili ove predloge. Proširenje NATO-a 

proglašeno je nepregovaračkim. Evropa i Sjedinjene Države još su jednom 

odbile uključiti ključne sigurnosne probleme Rusije kao legitimne teme 

pregovora. Uslijedio je rat.

Kad su ruske snage ušle u Ukrajinu u februaru 2022., Evropa je 

invaziju opisala kao “neizazvanu”. Iako ovaj apsurdni opis može služiti 

propagandnoj naraciji, on potpuno zamagljuje istoriju. Ruska akcija 

teško da je nastala iz vakuuma.

Proizašao je iz sigurnosnog poretka koji je sistemski odbijao 

uključiti zabrinutosti Rusije i iz diplomatskog procesa koji je 

isključio pregovore o upravo onim pitanjima koja su Rusiji bila 

najvažnija.

Čak ni tada mir nije bio nemoguć. U martu i aprilu 2022. Rusija i 

Ukrajina su započele pregovore u Istanbulu koji su rezultirali detaljnim

 nacrtom okvira. Ukrajina je predložila trajnu neutralnost s 

međunarodnim sigurnosnim jemstvima; Rusija je prihvatila taj princip.

Okvir se odnosio na ograničenja snaga, jemstva i duži proces 

rješavanja teritorijalnih pitanja. To nisu bili izmišljeni dokumenti. 

Bili su to ozbiljni nacrti koji su odražavali stvarnost bojišta i 

strukturna ograničenja geografije.

Ipak, istanbulski pregovori su propali kada su se SAD i Ujedinjeno 

Kraljevstvo umiješali i rekli Ukrajini da ne potpisuje. Kako je Boris 

Džonson kasnije objasnio, na kocki nije bila ništa manje od zapadne 

hegemonije.

Propali Istanbulski proces konkretno pokazuje da je mir u Ukrajini 

bio moguć ubrzo nakon početka ruske specijalne vojne operacije. Sporazum

 je bio sastavljen i gotovo dovršen, samo da bi bio napušten na zahtjev 

SAD-a i Ujedinjenog Kraljevstva.

Do 2025. godine, sumorna ironija postala je jasna. Isti istanbulski 

okvir ponovo se pojavio kao referentna tačka u obnovljenim diplomatskim 

naporima. Nakon ogromnog krvoprolića, diplomatija se vratila uvjerljivom

 kompromisu.

To je poznati obrazac u ratovima oblikovanim sigurnosnim dilemama: 

rani sporazumi koji se odbacuju kao preuranjeni kasnije se ponovo 

pojavljuju kao tragične nužnosti. Pa, ipak, čak i sada, Evropa se opire 

pregovaračkom miru.

Za Evropu su troškovi ovog dugotrajnog odbijanja ozbiljnog shvatanja 

sigurnosnih problema Rusije sada neizbježni i ogromni. Evropa je 

pretrpjela teške ekonomske gubitke zbog poremećaja u energetskom sektoru

 i pritisaka deindustrijalizacije.

Obavezala se na dugoročno ponovno naoružavanje s dubokim fiskalnim, 

socijalnim i političkim posljedicama. Politička kohezija unutar 

evropskih društava ozbiljno je narušena pod pritiskom inflacije, 

migracijskih pritisaka, ratnog umora i različitih stajališta među 

europskim vladama.

Strateška autonomija Evrope se smanjila jer Evropa ponovo postaje glavno poprište sukoba velikih sila, a ne nezavisni pol.

Možda najopasnije, nuklearni rizik se vratio u središte europskih 

sigurnosnih kalkulacija. Po prvi put od Hladnog rata, evropska javnost 

ponovno živi u sjeni potencijalne eskalacije između nuklearno naoružanih

 sila.

To nije samo rezultat moralnog neuspjeha. To je rezultat strukturnog 

odbijanja Zapada, koje seže još do Pogodinova vremena, da prizna da se 

mir u Europi ne može izgraditi nijekanjem ruskih sigurnosnih problema. 

Mir se može izgraditi samo pregovaranjem o njima.

Tragedija evropskog poricanja ruskih sigurnosnih problema je u tome 

što ono postaje samopotvrđujuće. Kada se ruski sigurnosni problemi 

odbace kao nelegitimni, ruski čelnici imaju manje podsticaja za 

diplomaciju, a više za promjenu činjenica na terenu.

Evropski kreatori politike tada te akcije tumače kao potvrdu svojih 

izvornih sumnji, a ne kao potpuno predvidljiv ishod sigurnosne dileme 

koju su sami stvorili, a zatim i porekli.

S vremenom, ta dinamika sužava diplomatski prostor sve dok rat 

mnogima ne postane nečiji izbor već neizbježnost. Pa ipak, neizbježnost 

je proizvod. Ne proizlazi iz nepromjenjivog neprijateljstva, već iz 

upornog evropskog odbijanja da prepozna da trajni mir zahtijeva 

priznavanje strahova druge strane kao stvarnih, čak i kada su ti 

strahovi nezgodni.

Tragedija je u tome što je Evropa više puta teško platila za ovo 

odbijanje. Platila je u Krimskom ratu i njegovim posljedicama, u 

katastrofama prve polovine 20. vijeka i u decenijama podjela Hladnog 

rata. I sada ponovno plaća. Rusofobija nije učinila Evropu sigurnijom. 

Učinila ju je siromašnijom, podijeljenijom, militariziranij i zavisnijom

 od vanjske sile.

Dodatna ironija je u tome što, iako ova strukturna rusofobija 

dugoročno nije oslabila Rusiju, više je puta oslabila Evropu. Odbijajući

 tretirati Rusiju kao normalnog sigurnosnog aktera, Evropa je pomogla 

stvoriti upravo onu nestabilnost koje se boji, a istovremeno je snosila 

sve veće troškove u krvi, novcu, autonomiji i koheziji.

Svaki ciklus završava na isti način: zakašnjelim priznanjem da mir 

zahtijeva pregovore nakon što je već učinjena ogromna šteta. Lekcija 

koju Evropa još nije usvojila jest da prepoznavanje ruskih sigurnosnih 

problema nije ustupak moći, već preduslov za sprječavanje njene 

destruktivne upotrebe.

Pouka, ispisana krvlju kroz dva stoljeća, nije da se Rusiji ili bilo 

kojoj drugoj zemlji mora vjerovati u svakom pogledu. Pouka je da se 

Rusiju i njene sigurnosne interese treba shvatiti ozbiljno.

Evropa je više puta odbacila mir s Rusijom, ne zato što nije bio 

dostupan, već zato što je priznavanje ruskih sigurnosnih zabrinutosti 

pogrešno tretirano kao nelegitimno.

Dok god Evropa ne napusti taj refleks, ostaće zarobljena u ciklusu 

samoporažavajuće konfrontacije – odbacujući mir kada je moguć i snoseći 

cijenu dugo nakon toga.

Džefri D. Saks je univerzitetki profesor i direktor Centra za održivi

 razvoj na Univerzitetu Kolumbija, gdje je vodio Institut za Zemlju od 

2002. do 2016. Takođe je predsjednik Mreže UN za rješenja za održivi 

razvoj i povjerenik Komisije UN za širokopojasni pristup internetu.

Prevod: AI/PCNEN

Jeffery Sachs:  Two Centuries of Russophobia & Rejection of Peace

www.antic.org