Срђа Трифковић: Ustaštvo i fašizam: Privid identiteta
ANTIC.org-SNN
Ustaštvo i fašizam: Privid identiteta
Срђа Трифковић
24–30 minutes
Pitanja koja poteže fenomen ustaškog pokreta uporediva su sa fenomenom nacizma i utopijskog nihilizma Trećeg Rajha, nikako ne italijanskog ili ma kog drugog fašizma. Razlika je, konačno, i u činjenici da je ustaško nasleđe danas daleko življe od fašizma
Ova tema neminovno pokreće vazda otvorena pitanja kako i zašto se ustaštvo dogodilo, koje su njegove istorijske, emotivne i idejne odrednice, kao i koje mesto zauzima u kontekstu drugih nasilju sklonih evropskih pokreta prve polovine HH veka.
Prva polovina HH veka videla je, u ponašanju evropskih država, raskid sa principima prirodnog morala koji su u većoj ili manjoj meri ograničavali njihove postupke pre evropske katastrofe 1914, ili najkasnije pre boljševičke revolucije 1917. Nije puka svrsishodnost sprečavala donosioce odluka u kabinetima evropskih prestonica da pribegnu masovnom istrebljivanju etničkih, verskih ili klasnih grupa kao državnom cilju. Ograničenja ponašanja proizilazila su iz temeljnog konsenzusa pripadnika vladajućih elita da već i sam državni razlog podrazumeva neprekinuto pripadništvo njihove države zajednici civilizovanih nacija.
Za boljševike takve stege naravno nisu postojale. Traumatizovana ratom, Evropa je bila dodatno brutalizovana prizorima užasa u Rusiji koji su čak i jakobinski teror zasenili svojim razmerama i sredstvima. Konačni raskid usledio je nakon napada Nemačke na SSSR i odluke vođstva Rajha, koja je ubrzo usledila, da se krene u „konačno rešenje“ jevrejskog pitanja.
Od septembra 1939. do juna 1941. Nemačka je još vodila jedan manje-više tradicionalni evropski rat (ein europäischer Normalkrieg), koji je tek sa Barbarosom postao razuzdano istrebljivački. Do juna 1941. principi ratovanja nisu bili suštinski drukčiji od ranijih posezanja za kontinentalnom hegemonijom Luja XIV, Napoleona ili kajzerovog Rajha. Protiv SSSR-a – koji je tretiran i kao ideološki i kao rasni neprijatelj – nisu primenjivani zakoni. Rat je težio da uništi ne samo sovjetsku vlast, već ruski narod kao takav i vladavinu prava kao takvu.
Krvavi pandemonijum
Postojao je kutak Evrope, međutim, gde je rat prestao da bude „normalan“ daleko pre nego što je borba na Istoku dostigla svoj egzistencijalni vrhunac. Nezavisna Država Hrvatska bila je prva pripadnica „novog evropskog poretka“ koja je odbacila sve ostatke tradicionalnih stega. U ustaškom diskursu, preuzimanje vlasti 10. aprila 1941. mistifikovano je kao početak sveobuhvatne nacionalne revolucije.
Taj datum je označio ne samo kraj „velikosrpskog“ ugnjetavanja, već i početak nove ere u kojoj će hrvatski narod izgraditi nacionalnu državu očišćenu od zlokobnih uljeza, Srba i Jevreja, zajednicu oslobođenu moralne, jezičke i biološke kontaminacije koju su im oni doneli. Ustaška utopijska vizija podrazumevala je uklanjanje neželjenih elemenata genocidom. Veličanje rasno čistog hrvatskog seljaka i njegove socijal-darvinističke „prirodne pravde“ proizvela je kult neobuzdanog nasilja i mržnje. Ovo je Hrvatsku, kako je konstatovao Ernst Nolte, pretvorilo u krvavi pandemonijum.
Istorijski koreni tog zla nalaze se u vekovnim težnjama hrvatsko-mađarske feudalne i klerikalne elite da Srbima nametne versku homogenost i pravno-političku pokornost. Vojna krajina, izuzeta od političkog, pravnog i upravnog sistema civilne Hrvatske, bila je trn u oku hrvatsko-ugarskom plemstvu jer su Srbi carskim poveljama ostali van njegove jurisdikcije i zadržali svoju veru.
Netrpeljivost hrvatsko-ugarskih magnata prema grencerskim povlasticama prenošena je sa generacije na generaciju, da bi se demokratizovala posle kraha feudalizma 1848. godine. U istom periodu ilirske reforme su Hrvatima pružile jezičku osnovu za sopstvenu kulturnu integraciju koja nije bila moguća sve dok primorski čakavci, dinarski štokavci i zagorski kajkavci nisu mogli da se međusobno razumeju pa stoga ni da dele osećaj zajedničkog identiteta i sudbine. U kasnijim decenijama ovo je bio temelj za hrvatske nacionaliste da istupe sa smelim teritorijalnim i etničkim pretenzijama.
Najradikalniji od njih je bio ustaški pokret, osnovan početkom 1930-tih na ideologiji hrvatskog državnog prava i na utopijskoj viziji etnički homogene i kulturno integrisane hrvatske nacionalne zajednice. Tu viziju, međutim, artikulisao je već 1860-tih Ante Starčević, sa Srbinom kao definišućim “drugim” u svom temelju.
Hrvatski političar i ideolog srbofobije, Ante Starčević (Foto: Wikimedia commons/Public domain)
Starčević je suštinu hrvatstva smatrao utkanom u sveukupnost istorijskog iskustva, tla i krvi nacije, bića koje ima karakter „ličnosti sa biografijom“. Njeni pripadnici bili su dužni da sebe poimaju kao integralni deo tog korporativnog tela, dok je sam Svevišnji voditelj hrvatske nacije na putu koji joj je on zacrtao: Bog i Hrvati!
Srbi, “dvostruko ropska” (slavoserbska, slavus-servus), podljudska, vlaško-ciganska pasmina, pripadnici “nakota” koji zlo čine i koji su za zlo rođeni, vazda su Hrvatima neprijatelj broj jedan. Negirajući Srbima ne samo identitet i pravo na ime nego i samu ljudskost, Starčević je artikulisao ključno načelo hrvatskog nacionalizma HH veka. Srbi su remetilački opstruktivni faktor, „smeće naroda… po svojoj naravi bez uma i poštenja, proti slobodi i proti svakom dobru”. Njih „treba staviti van zakona… ta pasmina treba da bude iz naroda istrebljena” jer nema ljudsko dostojanstvo.
Starčevićev rasni determinizam imao je preteče u diskursu kaptolske elite prethodnih stoleća, ali je bio bez presedana po tonu, emotivnom naboju i otvoreno genocidnim namerama. Njegov je jezik bio uistinu “moderan” u svojim dehumanizujućim implikacijama. Reč “genocid” nastala je preko sedam decenija nakon što je on ponavljao da “Srbe valja sjekirom utući“. Takav jezik predstavljao je novinu u javnom diskursu ne samo Balkana već i Evrope tog vremena. On je „normalizovan“ u Centralnoj Evropi tek tri decenije nakon njegove smrti, u kriznim godinama posle Velikog rata.
Rane spoznaje
Mladen Lorković, vodeći ustaški ideolog, sredinom 1930-tih u Starčeviću je video ne samo oca nacije nego i preteču „naučnog“ rasizma. U omažu iz 1936. godine, predsednik Matice Hrvatske Filip Lukas odaje „Starom“ priznanje na „ranoj spoznaji suštine nacionalne zajednice“ i „najbitnije uvjete našega opstanka.“ On je ustaškom pokretu dao etno-istorijski narativ, odgovor na pitanje identiteta i program ostvarenja i očuvanja države, sa devet ključnih elemenata kasnije ustaške ideologije:
- Tvrdnju o etničkoj, kulturnoj, jezičkoj i rasnoj jedinstvenosti hrvatskog naroda u kontradistinkciji prema drugim narodima, a pre svega prema podljudskim Srbima;
- Cilj stvaranja suverene hrvatske države i uzdizanje tog ideala na nivo kulta;
- Enormne teritorijalne pretenzije za tu buduću državu, minimalno od Drine do Jadrana i od Drave do Sandžaka, zasnovane na navodnim etnoistorijskim pravima;
- Bespogovorno svojatanje Bosne i Hercegovine, uz tvrdnju da su Bošnjaci-muslimani zapravo Hrvati islamske veroispovesti najčistije hrvatske krvi;
- Stav da samo Hrvati po krvi, već rođenjem pripadnici organske celine hrvatske nacije, svesni pripadništva i ponosni njime, mogu biti zakoniti građani Hrvatske;
- Demonizaciju i dehumanizaciju Srba ne samo kao genetski uslovljenog kontra-modela Hrvatima već i kao neposredne pretnje hrvatskom opstanku i samoostvarenju;
- Zalaganje za fizičku eliminaciju (evenutalno asimilaciju) rasno i moralno inferiornih “Slavoserba”, kao put konačnog rešenja etničko-verske heterogenosti;
- Antisemitizam, navodno imanentan Hrvatima od starine, a ne uvezen;
- Stav da radikalni postupci počinjeni u ostvarenju navedenih ciljeva ne smeju i ne mogu da budu podložni konvencionalnim moralnim standardima.
Starčevićevi sledbenici smatrali su da je u Hrvatskoj svako rođen kao Hrvat, bez obzira koje je vere, kojim imenom sebe zove, pa i da li sebe oseća pripadnikom nekog drugog naroda. Frano Supilo, pravaš koji je kasnije iz nužde postao pobornik jugoslovenstva, dopuštao je 1890-tih mogućnost da Srbi postoje, “ali ne u našim zemljama”. Te su “naše zemlje” naravno obuhvatale Bosnu i Hercegovinu, bez koje hrvatska geopolitički „dobro raskrečena kobasica“ nema uslova za opstanak.
Filip Lukas, sledbenik Ante Starčevića i podržavalac ustaškog režima, dugogodišnji predsednik Matice Hrvatske (Foto: Wikimedia commons/enciklopedija.hr/Poštena upotreba)
Za frankovce i pravaše čin od prvog decembra 1918. predstavljao je katastrofu. Bio je na kraju katastrofalan i za Srbe, premda većina njih te činjenice tada nije bila svesna. Jugoslavija je bila tipična “imaginarna zajednica”, eksperiment bez ikakvog legitimnog mandata srpske elite sa Regentom na čelu koji se pokazao fatalnim za same Srbe pre svih. Pobeda u Velikom ratu pretvorila se u srpski istorijski poraz.
Rođen iz tog rata, fašizam je svoje prve jurišnike, na obe strane Alpa, našao u ogorčenim veteranima koji su hteli da nastave odbranu ideala koje je navodno izdala buržoazija. Krah parlamentarnog sistema u SHS 1929, rast političkog ekstremizma širom Evrope i početak svetske privredne krize predstavljali su podstrek za pojavu hrvatskog „tvrdog“ separatističkog pokreta naizgled usklađenog sa duhom vremena.
Ideološki koreni
Ustaški pokret nastao je kao revolucionarno-teroristička organizacija posvećena uništenju Jugoslavije, obnovi hrvatske suverene državnosti i etničko-kulturnoj homogenizaciji te države kroz nasilje, uključujući genocid i etničko čišćenje. Istovremeni, nerazdvojni cilj bio je učvršćenje hrvatske samosvesti kroz uspostavljanje novih rasno-etničkih, jezičkih, kulturnih i estetskih okvira na putu ka utopijskoj integralnoj zajednici. Kako je rekao sam Pavelić 1931. godine, „U borbi za svete ciljeve sva sredstva su dopuštena, pa i ona najstrašnija”.
Fašizam između dva svetska rata bio je pojava uglavnom ekonomski i kulturno srednje razvijenih, nacionalno konsolidovanih zemalja, Italije pre svega, u kojima je autoritarni pokret bio zasnovan na osećaju jedinstvene nacionalne misije. U temelju specifično centralnoevropskog, post-KuK podunavskog fašizma bila je katolički uslovljena vera u apsolutnu istinu, autoritet i poredak, Ordnung.
Spoj nacionalnog i verskog između dva svetska rata postao je značajan faktor i u razvoju radikalnog hrvatskog nacionalizma. Važnu odrednicu ustaškog identiteta i motivacije činio je katolički misticizam u svojoj izrazito apokaliptičnoj, hilijastičkoj, krajnje manihejskoj viziji sveta.
Ideologija zasnovana na utopijskom cilju nacionalne homogenosti kroz genocid iziskuje rasnu teoriju. Trebaju joj „dokazi” u cilju dehumanizacije drugog da bi se uklonile moralne inhibicije za konačna rešenja. Za nacistu Jevrejin je predstavljao temeljni emotivni i politički koncept. Za ustašu, pak, Srbin je bio više od toga, bio je integralni deo njegovog hrvatstva.
Poziv vlasti NDH Jevrejima i Srbima na predaju oružja, 1941. (Foto: Wikimedia commons/Public domain)
Nemački nacista, kao ni italijanski, francuski, mađarski ili rumunski fašista, nije morao da sebi i svetu dokazuje autentičnost svoje nacije. Za ustašu, pak, dokaze o punoj autohtonosti hrvatske nacije tek je trebalo izvesti na istorijskom, jezičkom, kulturnom i pre svega „rasnom” planu. Tvrdnja o potpunoj i neporecivoj etno-jezičkoj posebnosti Hrvata u odnosu na Srbe iziskivala je teoretski temelj. On je imao svoje preteče u završnici Velikog rata i godinama koje su mu usledile. To su bili Ćiro Truhelka, Ivo Pilar i Milan Šuflaj.
Truhelka je zaključke o hrvatstvu Bosne po tri osnove (istorijskoj, geografskoj i rasnoj) sažeo stavom da su „Srbi etnički tuđi rasni elemenat, koji po geopolitičkom svom položaju pripadaju različitim kulturnim područjima, te nikada nisu imali zajedničke kulturne povijesti, vjere i kulturnog života“. Borba za Bosnu „jest borba vlaških došljaka protiv autohtonog žiteljstva Bosne, koje je oduvijek samo hrvatsko.“
Pilar je (pod nemačkim pseudonimom Zidland) u studiji o južnoslovenskom pitanju iz 1918. izneo zrelu formu kasnije ustaške rasne teorije. Srbi kroz istoriju ispoljavaju “razbojnički arhetip barbarskih nomada-pastira” koji su vekovima pustošili hrvatsku zemlju vukući se za turskom vojskom i kolonizujući hrvatski etnički prostor. Srbi su pretnja za okolne narode i države. Oni su zlo ne samo Balkana nego i šire:
„Srbstvo opasno je po svojim mislima i po svome rasnom sastavu, kako je u njemu krvlju uvjetovano raspoloženje za zavjere, revolucije i prevrate”. Njihovo zlokobno duhovno nasleđe spaja se sa lošim biološkim materijalom. Oni su mešavina Bugara, Albanaca, Grka, Cigana, mnogo Vlaha, pastoralnih Aromuna i malog procenta raških Srba. Plod te mešavine su neizlečivi razbojnici, “jaka mirisa, mutne boje i otrovnog, razjedajućeg dejstva”.
Rasna teorija
Dvadesetih godina XX veka Milan Šuflaj (1879-1931.) daje dalji doprinos hrvatskom rasnom teoretisanju. Šuflajeva glavna teza bila je da nema trajnog mira između Hrvata i Srba usled nepremostivih rasnih i bioloških razlika među njima. Po njemu, „na rubu Balkana, na granici Zapada i Istoka, katoličanstva i pravoslavlja, europske kulture i barbarstva, ime hrvatsko, krv hrvatska ne znači samo naciju! Hrvatska krv tu znači civilizaciju“. Šuflaj je, međutim, uporedo sa tvrdnjama o inferiornosti Srba zastupao tezu o hrvatskom poreklu većine Srba u Vojnoj krajini.
Ovo je bila protivrečnost rasne teorije koju je 1939. godine pokušao da reši Mladen Lorković odbacujući asimilaciju/rekroatizaciju. Srbi su “ostaci balkansko-romanskih i ciganskih mješanaca, koji su se izmičući pred Turcima sklonili u hrvatske zemlje i tako spasli od uništenja”.
Lorković smatra da se “hrvatski narod mora očistiti od svih elemenata, koji su za taj narod nesreća, koji su tome narodu tuđi i strani, koji u tom narodu rastvaraju njegove zdrave snage, koji su taj narod kroz desetljeća i stoljeća gurali iz jednog zla u drugo. To su naši Srbi i naši Židovi”.
Veliki je značaj Truhelke, Pilara, Šuflaja i Lorkovića za razvoj ustaške ideologije i racionalizaciju njenog genocidnog naboja. Ideje i stremljenja evropskog fašizma 1930-tih godina ustašama su bile sekundarne. Kod rodonačelnika ustaštva nema ni govora o fokusu na antikomunizam, koji Nolte opravdano smatra apsolutnim „fašističkim minimumom“.
Žene i deca u logoru Stara Gradiška, 1942. (Foto: Wikimedia commons/Public domain)
Pokušaji navedenih autora da sintetizuju istorijske, rasne i verske argumente nisu stvorili čak ni jednu sveobuhvatnu, koherentnu teoriju hrvatske etnogeneze. Oni su samo razvili platformu hrvatske izuzetnosti i rasne nadmoći u odnosu na Srbe koja je pružila osnovu za stvaranje jednog pokreta spremnog na krajnje nasilje u ostvarenju cilja etnički homogene hrvatske države.
Ustaški režim bio je vođen utopijskom vizijom etnički, moralno i idejno homogene nacionalne zajednice. Masovni zločini koji su usledili imali su karakter “genocida sa svrhom”: pokolj Srba bio je temelj socijalnog inženjeringa u realizaciji projekta savršene hrvatske nacionalne zajednice, Volksgemeinschaft.
Nacionalna revolucija iziskivala je fizičko uklanjanje Srba kao preduslov svog ostvarenja. Revolucija krvi bila je nužna prethodnica neke buduće faze u kojoj će doći do političke i kulturne transformacije i metafizičkog iskupljenja hrvatske Nacije kao celine. Utopijski karakter društvenih, emotivnih i kulturnih ciljeva ustaškog pokreta od najranijih dana bio je izražen jezikom pročišćenja i uništenja.
Kult nasilja
Za razliku od država centralne i istočne Evrope gde su na vlasti bili pokreti ili ličnosti sa manje ili više razvijenom ideologijom centralnoevropskog fašizma (Hlinkina garda u Slovačkoj, Gvozdena garda u Rumuniji, u završnici rata posle pada Hortija Strelasti krstovi u Mađarskoj), Hrvatska je bila netipična kvislinška tvorevina. Bila je jedina satelitska država koja je sama, na licu mesta, sprovodila „konačno rešenje jevrejskog pitanja“, čak i pre nego što su nacisti razvili na Istoku svoju industriju smrti.
Ustaški režim bio je vođen utopijskom vizijom etnički, moralno i idejno homogene nacionalne zajednice. Masovni zločini koji su usledili imali su karakter “genocida sa svrhom”
Usled paralelnih pokolja daleko brojnijih Srba, NDH je bila jedina zemlja u okupiranoj Evropi u kojoj je ubijeno više nejevrejskih civila nego Jevreja. Ustaški režim pokrenuo je prvi genocidni projekat u Drugom svetskom ratu: prvi talas terora pogodio je Srbe i Jevreje u NDH već krajem proleća i u rano leto 1941, pola godine pre nego što su birokrati Rajha usaglasili tehničke detalje prethodno donesene odluke o holokaustu na jezeru Vanze januara 1942. godine.
Ustaški kult nasilja i neobuzdane mržnje bio je uistinu razularen, nesravnjivo žešći od diskursa vladajućih struktura u ma kojoj drugoj državi u stroju Nove Evrope (Hortijeva Mađarska, Tisoova Slovačka, Antoneskuova Rumunija).
Voz smrti u memorijalnom kompleksu Jasenovac (Foto: Wikimedia commons/Petar Milošević/CC BY-SA 3.0)
Ustaški genocidni intencionalizam nesumnjiv je, daleko više od nacističkog, jer hrvatska država za razliku od Rajha nije posedovala razvijene državne i društvene institucije koje bi pogodovale „funkcionalističkom“ modelu. Nacistički genocid oličavao je bezličnu tehnologiju i duh jedne visoko razvijene industrijske države.
Raspolagao je složenom opremom za masovno ubijanje i uklanjanje tela (gasne komore, krematorijumi), efikasnom birokratijom i transportnom mrežom. Nasuprot tome, ustaški aparat smrti funkcionisao je bez sistematskog odabira žrtava, bez standardizacije sredstava ubijanja i bez uhodanog metoda uklanjanja tela. Za razliku od nemačkog, depersonalizovanog metoda ubijanja, ustaški teror bio je pritom propraćen sadističkim orgijama krvavog nasilja kojih su se i sami nacisti gadili.
Postoje još jedna značajna razlika između „konačnih rešenja“ NDH i Trećeg Rajha. Po dolasku na vlast januara 1933, nacisti su smatrali za shodno da podvrgnu Nemce sistematskoj antisemitskoj indoktrinaciji u trajanju od punih devet godina pre nego što se januara 1942. i formalno pristupilo konačnom rešenju jevrejskog pitanja.
Nasuprot tome, posle proglašenja NDH, antisrpska haranga ustaških prvaka trajala je nesrazmerno kratko pre nego što su počela masovna ubistva: ni punih devet nedelja, umesto devet godina. Pokolj u Gudovcu, krajem aprila, samo je nagovestio užase koji su usledili juna 1941. godine. Budak je čuvenu izjavu u Gospiću o trodelnoj sudbini Srba izrekao jula 1941, nakon što su hiljade njih već bile brutalno pobijene.
Srpski otpor
Kako surovost tako i brojnost počinilaca činili su ustaške pokolje drukčijim od nemačkih. Dok je preliminarna faza “konačnog rešenja” jevrejskog pitanja tokom leta i jeseni 1941. godine sprovođena daleko na Istoku, od strane malog broja vojno-policijskih jedinica (Einsatzgruppen), ustaški teror je od početka bio sračunat da što veći broj Hrvata i Muslimana pretvori u saučesnike, kako u ubistvima tako i u deobi plena. Nemci su tragove svojih masakra težili da uklone zatrpavanjem a potom i spaljivanjem tela, dok su ih ustaše često ostavljale nesahranjene na mestu zločina.
Ustaštvo je donekle uporedivo sa fenomenom nacizma i Trećeg rajha, ili identično njemu, u pet tačaka:
- Genocid je bio implicitan u ideološkim postavkama i duhu oba pokreta.
- Posvećeni su ogromni resursi masovnim ubistvima, čak i nezavisno od pitanja da li su time ugrožavani vojno-strateški i bezbednosni interesi države.
- U oba slučaja, većina običnih građana nije direktno služila režimu, ali je pasivno prihvatila normalizaciju jednog krajnje morbidnog stanja.
- U oba slučaja broj direktnih izvršilaca zločina bio je srazmerno mali, ali su oni (ne bez osnova) smatrali da obični građani prećutno prihvataju projekat koji samo elita odabranih ima odlučnost i snagu živaca da sprovede do kraja.
- U oba slučaja i nalogodavci i izvršioci su „znali“ zašto mora da se uradi to šta se radi: masovno ubistvo je i za ustaše i za naciste bilo svrsishodno.
Nakon prvog talasa pokolja, koji je trajao od juna do septembra 1941. godine, međutim, ustaška vlast više nije bila u stanju da nastavi punu primenu genocidnog projekta. Četiri ključna faktora sprečila su režim da Hrvatsku učini serbenfrei.
Prvo, počevši sa istočnom Hercegovinom juna 1941. godine, isprva paralisano i dezorijentisano srpsko stanovništvo diglo se na oružje. Drugo, italijanske snage ubrzo su pokazale sposobnost i volju da samostalno deluju na terenu i obuzdaju ustaše, bez obzira na politička uputstva iz Rima. Treće, posle 18 meseci dugih unutarnemačkih rasprava i sporova o uzrocima, toku i posledicama ustaških nedela, pragmatični oficiri Vermahta su krajem 1942. konačno preovladali nad fanatično proustaškim poslanikom u Zagrebu Zigfridom Kašeom: svim ustaškim jedinicama nametnut je strogi nemački mehanizam direktne kontrole. Četvrto, ustaški metodi ubijanja bili su primitivni, personalizovani, svetlosnim godinama daleko od industrijskih metoda ubijanja usavršenih u Poljskoj.
Sveštenik Radojica Perišić, jedan od vođa otpora Srba u Hercegovini ustaškom teroru 1941. (Foto: Wikimedia commons/Poštena upotreba)
Genocidni teror nad Srbima svejedno je predstavljao bitnu odrednicu ideologije ustaškog pokreta, hrvatske države koju je stvorio i režima koji je uspostavio. Taj je zadatak smatran za ontološku dužnost, kako u političkom vrhu NDH tako i među terenskim izvršiocima projekta koji je bio nepodložan analizi troškova i benefita.
Masovno ubistvo preraslo je u posvećen poduhvat, čak i uz rizik izgubljenog rata ili po cenu ličnog večnog prokletstva. Jednu petinu Srba koji su živeli na teritoriji NDH u vreme njenog proglašenja, režim je ubio samo iz razloga njihovog identiteta. Njihova dela, stavovi i verovanja, za počinioce su bili potpuno nebitni. Žrtava bi bilo mnogo više da četiri navedena ograničavajuća faktora nisu sprečila uspešno sprovođenje genocidnog projekta. Volja izvršilaca nesumnjivo je postojala. Ovo sve, međutim, ne znači da su nalogodavci i izvršioci bili nekakvi „fašisti“.
Pitanje fašizma
Pavelićeva preokupiranost isticanjem hrvatske nacionalne posebnosti i stvaranjem nacionalne države, uz maglovit nagoveštaj njenog kasnijeg ustrojstva, njegovu ideologiju stavlja van matice evropskog fašizma. Glavni cilj ustaša bila je država kao takva, za razliku od fašizma (u ma kom obliku) koji je postojanje konkretne države u kojoj deluje tretirao kao datost.
Pavelićeve rane teze stoga imaju više srodnosti sa balkanskim tajnim udruženjima, npr. VMRO ranog 20. veka (sa kojim je imao plodnu saradnju). Pokret je usmeren ka stvaranju i homogenizaciji buduće nacionalne države, a ne ka “spasavanju” već postojeće nacionalne države od boljševizma, plutokratije, degeneracije itd.
Ustaša je u stvaranju države video svoj osnovni cilj, dok je fašista svoju već postojeću nacionalnu državu poimao kao instrument volje za moć, kao postojeći projekat koji tek treba na prvi način ustrojiti. Ustaše stoga nisu bili dorasli stvaranju jedne prepoznatljivo fašističke ideologije. Nameravani genocid predstavljao im je fokus – i novinu i za onovremene fašiste. Izrazito utopijski okvir ustaškog diskursa od najranijih dana bio je izražen jezikom pročišćenja i uništenja koji je bio poznat nacizmu, ali ne i fašizmu.
Što je posebno značajno, za Pilara, Šuflaja, Lukasa, Lorkovića, pa i samog Pavelića, antimarksizam i antiboljševizam jedva da postoje; pojavljuju se tu i tamo kao poneka prevedena fraza, dodatno nakalemljena reda radi, ali organski nepovezana sa osnovnim idejama i opsesijama. Ovo ustaše odlučno diskvalifikuje kao tobožnje fašiste, jer je Nolte sa punim pravom isticao antikomunizam kao onaj puki minimum bez koga se neki pokret ne može smatrati „fašističkim“.
Ante Pavelić u poseti Adolfu Hitleru u njegovoj rezidenciji Berghof, jun 1941. (Foto: Wikimedia/Public domain)
Ustaše se dodatno razlikuju od drugih fašističkih pokreta činjenicom da je rukovodstvo delovalo iz inostranstva i uz inostranu podršku, dok su aktivisti pokreta u zemlji bili malobrojni i delovali ilegalno ili prikriveno. Nasuprot tome, fašizam se oslanja na publicitet, na javno delovanje i ulične akcije kakvih je bilo zanemarivo malo u Kraljevini Jugoslaviji pre aprila 1941. godine.
Klasni kontekst bio je takođe različit. Ustaštvu je nedostajala široka baza, pogotovu u višim slojevima društva. Stoga pokret po dolasku na vlast aprila 1941. nije bio sposoban da izvrši sveobuhvatnu nacionalnu revoluciju putem sporazuma sa tradicionalnim građanskim snagama čiju su podršku i Musolini i Hitler pridobili u godinama pre i neposredno nakon dolaska na vlast.
Tek pošto su intervencijom spoljnih faktora ustaše dovedene na vlast dolazi do prividne fašizacije i grubih pokušaja ideološke dogradnje pokreta. U celini, ustaški pokret bio je intelektualno i duhovno apsolutno nedorastao izazovu kodifikacije sopstvene ideologije u duhu fašizma međuratne epohe. U poređenju sa često raznorodnim autorima koji su svejedno jasno svrstani u mejnstrim evropskog fašizma 1920-tih i 1930-tih, kao što su Đovani Đentile, Filipo Marineti, Šarl Moras, Pjer Drije la Rošel, Rober Brasilak, Hoze Antonio Primo de Rivera i mnogi drugi, gg. Pilar, Šuflaj, Lorković, Lukas i Pavelić deluju upravo patetično – kao intelektualni pigmeji, duhovni retardi i moralni monstrumi.
Moralna i politička pitanja koja poteže fenomen ustaškog pokreta i režima koji je on uspostavio uporediva su sa fenomenom nacizma i utopijskog nihilizma Trećeg Rajha, nikako ne italijanskog ili ma kog drugog fašizma. Razlika je, konačno, i u činjenici da je ustaško nasleđe danas daleko življe od fašizma, kao što se vidi na Tompsonovim megakoncertima, uz blagonaklonu toleranciju „Kolektivnog zapada“. Stari gresi neokajani i grešnici nepokajani i dalje se vraćaju da proganjaju žive.
Završićemo parafrazirajući preko potrebno upozorenje o jednom drugom zloduhu iz ne tako daleke evropske prošlosti, takođe rođenog 1889. godine: još nam nije ni na pomolu kraj priče sa Pavelićem. [1]
UPUTNICE:
[1] „Wir sind mit Hitler noch lange nicht fertig!“ – John Lukacs.
Izvor: Novi Standard
Naslovna fotografija: Wikimedia commons/Public domain
BONUS VIDEO: