عدالت اجتماعی از دیگاه فلسفی و اجتماعی؛ کاوه شیرزاد
شهروندیار
- پوستر شهروندیار؛ به مناسب روز جهانی عدالت اجتماعی
به مناسبت بیستم فوریه روز جهانی عدالت اجتماعی
کاوه شیرزاد/ شهروندیار؛ هدف روز جهانی عدالت اجتماعی توجه دادن جهانیان به موضوعاتی نظیر مبارزه با فقر، کار توام با حرمت فردی، جذب و هموندی اقلیتهای مذهبی و قومی، رفع هرگونه تبعیض از زنان و کودکان و بهبود سیستم قضایی است. به نظر شما در ایران چقدر با برقراری عدالت اجتماعی فاصله داریم؟
حقوق اقلیتهای مذهبی مانند بهایی، سُنی ها و دراویش، حقوق اقلیتهای قومی مانند کُردها، بلوچ ها وعرب ها، حقوق زنان، کودکان و مهاجرین چقدر رعایت می شود؟ چه کسانی در ایران از امتیازهای ویژه اقتصادی، اجتماعی، قضایی و غیره برخوردارند؟ آیا توزیع منصفانه و برابر منابع و فرصت ها وجود دارد؟ وضعیت مطبوعات، آزادیهای سیاسی و مدنی که سرآغاز برقراری عدالت اجتماعی است در چه جایگاهی قرار دارد؟
قطعنامه ای که در سازمان ملل متحد در مورد این روز تصویب شده، از کشورهای جهان خواسته است تا سیستم اقتصادی خود را بر پایه عدالت، برابری و مسئولیت جمعی تنظیم کنند، اما بی شک برای تحقق چنین اهدافی راه بسیار درازی خصوصا برای کشورمان ایران در پیش است. متاسفانه افزایش پیشرفت تکنولوژی و بهبود شرایط تولید به برقراری عدالت اجتماعی در سالهای اخیر منجر نشده است. چه بسا تضاد طبقاتی و گسترش فقر وضعیت را خراب تر کرده باشد.
فلسفه و عدالت اجتماعی
امروزه در جریان تعریف عدالت اجتماعی چهار نظریهٔ اصلی وجود دارد:
1. نظریه ارسطو که امروزه مبنای نظریه‌های فردگرایانه برای عدالت است و مهمترین بخش آن تمایز قراردادن بین عدالت اصلاحی و توزیعی است. ارسطو عدالت توزیعی را نوعی از عدالت به معنای اخص و عمل عادلانه در توزیع افتخار و پول و دیگر چیزهایی که میان شهروندان تقسیم می شوند، می داند. عدالت اصلاحی نیز نقش تصحیح در معاملات و ارتباط های میان افراد جامعه را ایفا می کند.
2. نظریه هایی که مبتنی بر قرار داد اجتماعی ژان ژاک روسو است و به آزادی و برابری مردم اهتمام می ورزد. روسو اعتقاد داشت دولت می بایست بیشترین خیر عمومی و آزادی را تامین کند. اما آزادی بدون برابری وجود نخواهد داشت . بنابراین دولت باید برابری خواه باشد. نظریه هایی که بعدها به ایده های چپ گرایانه تعمیم یافت. روسو در کتاب قرارداد اجتماعی به تفصیل در این مورد سخن می گوید.
3. نظریه هایی که مبتنی بر ایده های فایده گرایانه است. این ایده که اولین بار توسط افرادی مانند جوزف پریستلی و هاچسون تعریف شده و توسط جرمی بنتام و جان استوارت میل صورت بندی شده هدفش حداکثرسازی رفاه جامعه است. از نظر این دیدگاه بهترین جامعه، خرسندترین جامعه است و هدف از سیاست ها و قوانین باید بیشینه کردن خرسندی مردم باشد. از دیدگاه فایده گرایانه، یک عمل یا قانون هنگامی از حیث اخلاقی درست است که فایده ای در برداشته باشد. این نظریه که با اقتصاد نئو کلاسیک ها متناسب است اغلب با انتقادهای تندی مواجه شده است.
4. جان استوارت میل در کتاب «فائده گرایی» ( ترجمۀ مرتضی مردی‌ها و انتشار نشر نی) این مفهوم را به تفضیل بیان کرده اما جان راولز فیلسوف آمریکایی و استاد داشنگاه هاروارد در کتاب « نظریه ای درباره عدالت» مفهموم جامع تر و قابل قبول تری از عدالت اجتماعی بیان کرده است. نظریه ای که عموماً نقطه عطفی در تاریخ فلسفه ی سیاسی محسوب می شود چرا که این نظریه جان تازه ای به این حیطه ی راکد بخشید و بحث های تازه ای را دامن زد.
از دید راولز، جامعه اساساً «یک تعامل جمعی برای کسب منافع مشترک است» و شرکت کنندگان در این چالش جمعی علائق متعارضی دارند. پس این چالش نیازمند وضع قواعدی است تا تعیین کنند که سود و زیان های این تعامل چگونه باید توزیع شوند. اما به روایت راولز در مورد اینکه حقوق و تکالیف هر شهروند چگونه باید تعیین شوند، دیدگاه های متفاوتی وجود دارد. این دیدگاه های مختلف و رقیب از نقطه نظر وی تعابیر مختلف از عدالت هستند. به این ترتیب، از دیدگاه وی فایده گرایی یکی از تعابیر عدالت است و قراردادگرایی راولز که در آن «عدالت به سان انصاف» هم خوانده می شود، یکی دیگر از تعابیر آن به شمار می رود.
برنامه هایی برای عدالت اجتماعی
عدالت اجتماعی به زبان ساده یعنی ریشه کن کردن فقر، ارتقاء اشتغال کامل و دست یابی به کار مناسب، برابری جنسیتی و دسترسی به رفاه اجتماعی و عدالت برای همه. به عبارتی دیگر عدالت اجتماعی یعنی حقوق برابر برای همه مردم، و پایداری بر این آرمان که همه افراد بشر باید بدون هیچ گونه تبعیضی از مزایای پیشرفت های اقتصادی و اجتماعی بهره مند باشند. به گفته سازمان ملل متحد آموزش برای توسعه پایدار یکی از راه های عملی دستیابی به این اهداف است، و میتواند به عنوان کاتالیزور (عامل شتاب دهنده) برای تقویت مسولیت شهروندی عمل کند.
استفاده موثر از این راهکار بین المللی میتواند در کاهش فقر، افزایش امکان دسترسی به اشتغال با دستمزد های مناسب، پیشگیری از درگیری میان گروه های اجتماعی، و ایجاد روح بردباری، تحمل و صلح در جامعه نقشی اساسی ایفا کند. از دید فیلیپه اگر، عدالت اجتماعی همچنین به آمادگی گفت‌وگو میان گروه‌های اجتماعی بستگی دارد. در چنین گفت‌وگوئی می‌بایست طرف ضعیف هم حق مشارکت در تصمیم‌گیری‌ها را داشته باشد. دفاع از حق مشارکت بخش‌هائی که مورد تبعیض قرار گرفته‌اند، هدف اصلی سازمان غیردولتی "جهان چهارم" است.
"خاویر فرسات" مسئول نهاد جهان چهارم در تعریف عدالت اجتماعی چنین می‌گوید: « عدالت اجتماعی به معنای تلاش مشترک برای آن است که انسان‌ها پذیرفته شوند و با احترام زندگی کنند. در اینجا به یاد روز جهانی مبارزه با فقر سازمان ملل می‌افتم که در روز ۱۷ اکتبر برگزار می‌شود. پیام این روز آن است که وقتی انسان‌ها محکوم به زندگی در فقر باشند، حقوق بشر نقض شده است. همکاری برای حفظ حرمت این انسان‌ها یک وظیفه مقدس است و این خیلی خوب است که ما در روز بیستم فوریه یکبار دیگر به این انسان‌ها بیاندیشیم».
ابعاد عدالت اجتماعی
در آلمان، کارگروهی پژوهشی از سوی بنیاد کنراد آدناوئر ماموریت یافت، با بررسی دقیق مهمترین نظریه‌های مربوط به عدالت در عصر ما، ابعاد مفهوم عدالت اجتماعی را روشن‌تر کند. این کارگروه در بررسی‌های خود با تلفیق آرای چند نظریه‌پرداز معروف عدالت، پنج بُعد عدالت اجتماعی را به قرار زیر ارائه کرد:
۱ـ جلوگیری از گسترش فقر و تلاش برای ریشه کن ساختن آن.
۲ـ افزایش شانس اجتماعی از طریق آموزش.
۳ـ افزایش شانس اجتماعی از طریق ایجاد فرصت‌های شغلی بیشتر و تقسیم متناسب‌تر درآمدها.
۴ـ توجه به نقش ویژه‌ی زنان.
۵ـ ایجاد امنیت اجتماعی از طریق برقراری نسبت عادلانه میان سطح درآمد و هزینه‌های اجتماعی مانند بهداشت و درمان و غیره.
نتیجه‌ی این پژوهش نشان می‌دهد که دریافت امروزین از عدالت اجتماعی، بیشتر متوجه تقسیم عادلانه‌ی شانس‌های برابر است. تجدید تقسیم ثروت‌های موجود و اقدامات دولتی برای دادن کمک‌های اجتماعی که مخالفان آن را «عدالت منفعل» مینامند، برای درهم شکستن ساختارهای طبقاتی، گسترش شانس‌ها و فرصت‌ها و کاهش میزان فقر، کمتر کارساز معرفی می‌شوند.
پیام آخر
شایسته است ضمن گرامی داشت روز جهانی عدالت اجتماعی در کنار هم با برداشتن گامی هر چند کوچک تعهد خود را به گسترش و گرامیداشت عدالت اجتماعی نشان دهیم.
کاوه شیرزاد
https://www.facebook.com/kaveh.shirzad
- پوستری دیگر از شهروندیار به مناسبت روز جهانی عدالت اجتماعی
منابع؛
1. کتاب «فائده گرایی»؛ ترجمۀ مرتضی مردی‌ها نشر نی
2. کتاب "نظریه‌عدالت" جان رالز فیلسوف و نظریه‌پرداز، ترجمه سید محمد کمال سروریان و مرتضی بحرانی
3. به مناسبت ۲۰ فوریه:نگاهی گذرا به مفهوم عدالت اجتماعی از بهمن مهرداد http://dw.de/p/M5jb
4. ۲۰ فوریه، روز جهانی عدالت اجتماعی http://dw.de/p/GyER
5. بیستم فوریه- روز جهانی عدالت اجتماعی از وبلاگ وزارت امور خارجه آمریکا http://1.usa.gov/1fxVopy
6. عدالت اجتماعی؛ با نگاهی به نظریه ی عدالت جان راولز از آنتی کاوپینن مترجم: امیر غلامی
http://www.akhbar-rooz.com/article.jsp?essayId=14971
France