Heraldyka Polska

[Gabelo Camphire]

Zewzględu na specyficzny rozwj społeczeństwa feudalnego w Polsce prowadzący do objęcia znanym w całej Europie postulatem rwności szlachty wyjątkowo szerokiego grona osb (inaczej niż np. w Anglii, gdzie tytuł dziedziczy tylko jedna osoba), także ze względu na odmienną historię i bliższe kontakty z ludami azjatyckimi, być może ze względu na dłuższe funkcjonowanie niż na Zachodzie pozostałości ustroju plemiennego heraldyka polska posiada kilka cech zasadniczo odrżniających ją od heraldyki w innych krajach.

Jedna czwarta rodowych herbw polskich i przytłaczająca większość ich odmian posiada godła pochodzące od polskich kreskowych znakw własnościowych, ktre pojawiły się przed powstaniem jakiegokolwiek pojęcia heraldycznego. Znaki te były bardzo zbliżone do tamg, czyli znakw kreskowych używanych na terenach ciągnących się od terenw Syberii po region kaukaski i płwysep krymski, w tym przez Sarmatw w starożytności i przez Tatarw w średniowieczu[1][2]. Jednocześnie były znakami dziedzicznymi pełniącymi funkcję znakw rozpoznawczych i własnościowych. Już w XIII wieku i XIV wieku zostały uprzedmiotowione, kształt natomiast popadł procesowi heraldyzacji, czyli stał się dostosowany do wymogw tzw. sztuki heraldycznej. Dało to początek znakom heraldycznym gwiazd, podkowy, księżyca czy rogaciny (wraz z jej odmianami) itd., czyli symbolom cechującym polską heraldykę[2].

Jedną ze szczegłowych cech heraldyki polskiej jest zawołanie. Zawołanie jest proklamą (od łac. proclamatio), znamieniem słuchowym, pochodzącym z okrzyku, poprzez ktry zwoływali się rycerze wywodzący się spod tej samej chorągwi (przynależący do jednej grupy posiadającej tę samą chorągiew). Jednocześnie pełniło funkcję okrzyku bojowego (franc. cris de guerre, łac. clamor bellicus), towarzysząc niegdyś w rozpoczęciu natarcia chorągwi na wroga. W dużej ilości przypadkw zawołanie jest starsze od herbu, ponieważ pochodzi jeszcze z czasw przedheraldycznych. Treść samych zawołań pozwala wyrżnić cztery grupy proklam: osobową (imiona, nazwiska, przezwiska), hasłową (dewizy i okrzyki), topograficzną (nazwy rzek i jezior, osad i grodw) i obrazową (nazwy pochodzące od godła lub klejnotu)[7].

Pochodzenie nazw polskich herbw jest bardzo zrżnicowane. Nazwy mogą nawiązywać do gniazd rodowych (miejsc, z ktrych poszczeglne rodziny szlacheckie się wywodzą), klejnotem, godłem, zawołaniem i imieniem protoplasty rodu. Największa ilość nazw herbowych nazw osobowych (imion, nazwisk) i nazw przezwiskowych. Do herbw z takimi nazwami należą np. Drogomir, Amadej i Juńczyk. Znane są rwnież nazwy miejscowe (Bogoria, Przeginia, Dębno) i nazwy pochodzące od nazw jezior czy rzek (Nałęcz, Szreniawa, Przosna). Godła natomiast zapoczątkowały nazwę np. herbw Gryf, Trąby i Łodzia, a klejnoty herbw Jastrzębiec, Lis i Płkozic. Z zawołaniami herbowymi związane są herby Nabram (na bramę!), Bożezdarz i prawdopodobnie Doliwa (do Liwa!)[6][1]. Jednakże ustalenie pochodzenia niektrych nazw herbw nadal wymaga licznych badań[1].

Nazwa herbu własnego przypisana jest zazwyczaj do nazwisk rodu pieczętującego się nim (np. Andrzejkowicz od rodziny Andrzejkowiczw lub Barczewski od rodziny Barczewskich). W wypadku osb nobilitowanych za zasługi wojenne nazwa herbu może nawiązywać do miejsca bitwy (np. herb Pskowczyk od bitwy pod Pskowem). Niezwykle wymyślne nazwy były nadawane za czasw ostatniego krla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego i nawiązywały do nazw pochodzenia staropolskiego. Osoby nobilitowane otrzymały przykładowo herby: Białoskrzydł, Krakowczyk, Trjstrzał. Zagraniczną specyfiką heraldyczną było rwnież to, że modyfikacja tynktury herbu lub godła herbowego wiązała się z powstaniem zupełnie nowego herbu, w Polsce natomiast oznaczała jedynie powstanie odmiany herbowej istniejącego już herbu[6][1].

Przykładowo jeden z legendarnych rycerzy o imieniu Żyrosław był w posiadaniu majątku ziemskiego, ktry odziedziczył jego syn Aleksander. Ten podzielił majątek na kilku swoich synw, ktrzy mieli przybrać nazwiska od dziedziczonych dbr, stając się tym samym protoplastami nowych rodzin (był to bardzo częsty zabieg w historii Polski, ktry sprawiał, że przykładowo trzech braci mogło mieć trzy rżne nazwiska[6]). Był to początek wielu znakomitych polskich rodw, w tym Moskorzewskich z Moskorzewa (znanych pźniej jako Kamienieccy z Kamieńca) oraz Potockich z Potoka[8][9].

Na ogl do herbu przypuszczano nieherbownych przyjacił z własnej chorągwi lub zasłużonych poddanych. Proceder ten był powszechny do tego stopnia, że z czasem zaczęto go ograniczać, a następnie został zakazany w 1616 roku[10]. Po wprowadzeniu owego zakazu powstały inne luki powiązane z adopcjami, były nimi nobilitacje oraz indygenaty (patrz niżej)[10].

Nobilitacja była formą prawną uszlachetnienia osoby, ktra dotąd nie posiadała szlachectwa. Do drugiej połowy XVI wieku prawo nobilitacji posiadał sam krl, następnie krl w porozumieniu z sejmem, a od 1601 roku decydował o tym już sam sejm. Kwestia nobilitowanych na przestrzeni czasu była rwnie chwiejna, początkowo byli od razu pełnoprawnymi członkami stanu szlacheckiego, jednak w 1669 roku ogłoszono konstytucję, na mocy ktrej ustalono ograniczenia ich praw. Od tego czasu dostęp do sprawowania urzędw w Rzeczypospolitej uzyskiwali potomkowie nobilitowanego dopiero w trzecim pokoleniu. W 1775 roku sejm uwarunkował uznanie nobilitacji od zakupu dbr ziemskich o wartości najmniej 50 000 złotych[10].

Do najstarszych źrdeł herbw polskich należą pieczęcie i ilustracje w kodeksach. Dodatkowo źrdłem heraldyki innych krajw są rwnież monety, jednakże w przypadku Polski źrdło to nie ma większego znaczenia. W Polsce ważną rolę odgrywają rwnież zabytki malarstwa gotyckiego, zarwno ściennego, jak i tablicowego. Przedstawienia te były często ozdabiane herbami właścicieli, fundatorw lub osb widniejących na nich. Malarstwo oraz iluminatorstwo gotyckie jest przydatne zwłaszcza do badania średniowiecznej barwy heraldycznej herbw[12].

Kolejnym rodzajem źrdeł umożliwiających poznanie heraldyki i herbw są nagrobki, witraże, a także zabytki sztuki średniowiecznej z herbami, tak jak malarstwo. Należą do nich przedmioty związane z kultem chrześcijańskim (chrzcielnice, relikwiarze, kielichy, monstrancje) oraz przedmioty codziennego użytku (np. kielichy, zapinki, zachowane tarcze i hełmy)[12].

Występowanie polskich herbw w zachodnich rolach herbowych, świadczy o obecności rycerstwa polskiego w kulturze średniowiecznej Europy. Oprcz wymienionego już XVI-wieczny herbarza Marka Ambrożego, ważnym dziełem zachodniej sztuki rl herbowych jest tzw. Arma Regni Poloniae (wydana po raz pierwszy w Antwerpii w 1562 r.; po raz drugi w Paryżu około 1572 r.)[12].

Częścią heraldyki polskiej jest heraldyka kaszubska, będąca nauką zajmująca się herbami używanymi na terenie Kaszub. Herby kaszubskie zarwno, jak i polskie cechują się tendencją do posiadania jednego pola herbowego, co sugeruje, że można się o nich wypowiadać w bardziej słowiańskim kontekście. Herby szlachty kaszubskiej podzielić można na cztery grupy pod względem pochodzenia narodowego: herby pruskie, polskie, zachodnie (niemieckie, śląskie, zachodniopomorskie) oraz rodzime herby kaszubskie. Cechą charakterystyczną kaszubskiej heraldyki jest zmienność herbw nawet w obrębie bliskich krewnych z tego samego rodu[13][14].

W czasach wspłczesnych na temat polskiej heraldyki wydawane są liczne publikacje książkowe, w tym prace naukowe. W XXI w. polscy heraldycy dyskutowali o przyszłości polskiego godła państwowego oraz o herbie papieża Benedykta XVI[15].

Kilka lat pźniej, bo w 1998 roku, powstała Komisja Heraldyczna, czyli państwowy organ opiniodawczo-doradczy ministra właściwego do spraw administracji publicznej związany z heraldyką, weksylologią oraz falerystyką, podlegającej ministrowi spraw wewnętrznych i administracji[a][17].

Heraldyka kościelna to dział jednaj z nauk pomocniczych historii, zwanej heraldyką, zajmujący się od strony historycznej i praktycznej herbami duchowieństa, instytucji i organizacji kościelnych. Specjalne miejsce w heraldyce kościelnej zajmuje heraldyka papieska, a przedmiotem jej zainteresowania są herby papieży, dygnitarzy, urzędw papieskich, kapitul, zgromadzeń zakonnych, parafii. Książka jest pierwszą prbą przybliżenia polskiemu czytelnikowi owych zagadnień.

3a8082e126