HÜCCETULLAHİ'L-BÂLİĞA RİSALESİ-36-ÜÇÜNCÜ HÜCCET-İ İMÂNİYE-TABİAT RİSALESİ(7)

[Erhan Patlak]

                  HÜCCETULLAHİ'L-BÂLİĞA RİSALESİ

3.7.ÜÇÜNCÜ HÜCCET-İ İMÂNİYE(DEVAMI)

YİRMİ ÜÇÜNCÜ LEM’A-TABİAT RİSALESİ(DEVAMI)

HÂTİME

Tabiat fikr-i küfrîsini terk eden ve imana gelen zat diyor ki: Elhamdü lillâh, benim şüphelerim kalmadı. Yalnız merakımı mucip olan birkaç sualim var. BİRİNCİ SUAL: Çok tembellerden ve târiküssalâtlardan işitiyoruz. diyorlar ki: “Cenâb-ı Hakkın bizim ibadetimize ne ihtiyacı var ki, Kur’ân’da çok şiddet ve ısrarla, ibadeti terk edeni zecredip Cehennem gibi dehşetli bir cezayla tehdit ediyor? İtidalli ve istikametli ve adaletli olan ifade-i Kur’âniyeye nasıl yakışıyor ki, ehemmiyetsiz bir cüz’î hataya karşı nihayet şiddeti gösteriyor?” Elcevap: Evet, Cenâb-ı Hak senin ibadetine, belki hiçbir şeye muhtaç değil. Fakat sen ibadete muhtaçsın; mânen hastasın. İbadet ise, mânevî yaralarına tiryaklar hükmünde olduğunu çok risalelerde ispat etmişiz. Acaba bir hasta, o hastalık hakkında, şefkatli bir hekimin ona nâfi ilâçları içirmek hususunda ettiği ısrara mukabil, hekime dese: “Senin ne ihtiyacın var, bana böyle ısrar ediyorsun?” Ne kadar mânâsız olduğunu anlarsın. Amma Kur’ân’ın, terk-i ibadet hakkında şiddetli tehdidâtı ve dehşetli cezaları ise: Nasıl ki bir padişah, raiyetinin hukukunu muhafaza etmek için, âdi bir adamın, raiyetinin hukukuna zarar veren bir hatasına göre, şiddetli cezaya çarpar. Öyle de, ibadeti ve namazı terk eden adam, Sultan-ı Ezel ve Ebedin raiyeti hükmünde olan mevcudatın hukukuna ehemmiyetli bir tecavüz ve mânevî bir zulüm eder. Çünkü, mevcudatın kemalleri, Sânie müteveccih yüzlerinde tesbih ve ibadetle tezahür eder. İbadeti terk eden, mevcudatın ibadetini görmez ve göremez. Belki de inkâr eder. O vakit, ibadet ve tesbih noktasında yüksek makamda bulunan ve herbiri birer mektub-u Samedânî ve birer âyine-i esmâ-i Rabbâniye olan mevcudatı âli makamlarından tenzil ettiğinden ve ehemmiyetsiz, vazifesiz, câmid, perişan bir vaziyette telâkki ettiğinden, mevcudatı tahkir eder, kemâlâtını inkâr ve tecavüz eder. Evet, herkes kâinatı kendi âyinesiyle görür. Cenâb-ı Hak, insanı kâinat için bir mikyas, bir mizan suretinde yaratmıştır. Her insan için, bu âlemden hususî bir âlem vermiş; o âlemin rengini, o insanın itikad-ı kalbîsine göre gösteriyor. Meselâ, gayet meyus ve matemli olarak ağlayan bir insan, mevcudatı ağlar ve meyus suretinde görür. Gayet sürurlu ve neş’eli, müjdeli ve kemâl-i neş’esinden gülen bir adam, kâinatı neş’eli, güler gördüğü gibi; mütefekkirâne ve ciddî bir surette ibadet ve tesbih eden adam, mevcudatın hakikaten mevcut ve muhakkak olan ibadet ve tesbihatlarını bir derece keşfeder ve görür. Gafletle veya inkârla ibadeti terk eden adam, mevcudatı, hakikat-i kemâlâtına tamamıyla zıt ve muhalif ve hata bir surette tevehhüm eder ve mânen onların hukukuna tecavüz eder. Hem o târiküssalât, kendi kendine mâlik olmadığı için, kendi mâlikinin bir abdi olan kendi nefsine zulmeder. Onun mâliki, o abdinin hakkını onun nefs-i emmâresinden almak için, dehşetli tehdit eder. Hem netice-i hilkati ve gaye-i fıtratı olan ibadeti terk ettiğinden, hikmet-i İlâhiye ve meşiet-i Rabbâniyeye karşı bir tecavüz hükmüne geçer. Onun için cezaya çarpılır. Elhasıl, ibadeti terk eden hem kendi nefsine zulmeder—nefis ise Cenâb-ı Hakkın abdi ve memlûküdür—hem kâinatın hukuk-u kemâlâtına karşı bir tecavüz, bir zulümdür. Evet, nasıl ki küfür, mevcudata karşı bir tahkirdir; terk-i ibadet dahi, kâinatın kemâlâtını bir inkârdır. Hem hikmet-i İlâhiyeye karşı bir tecavüz olduğundan, dehşetli tehdide, şiddetli cezaya müstehak olur. İşte bu istihkakı ve mezkûr hakikati ifade etmek için, Kur’ân-ı Mu’cizü’l-Beyan, mucizâne bir surette o şiddetli tarz-ı ifadeyi ihtiyar ederek, tam tamına hakikat-i belâgat olan mutabık-ı mukteza-yı hale mutabakat ediyor. İKİNCİ SUAL Tabiattan vazgeçen ve imana gelen zat diyor ki: “Her mevcut, her cihette, her işinde ve herşeyinde ve her şe’ninde meşiet-i İlâhiyeye ve kudret-i Rabbâniyeye tâbi olması, çok azîm bir hakikattir. Azameti cihetinde dar zihinlerimize sıkışmıyor. Halbuki gözümüzle gördüğümüz bu nihayet derecede mebzuliyet, hem hilkat ve icad-ı eşyadaki hadsiz suhulet, hem sabık burhanlarınızla tahakkuk eden, vahdet yolundaki icad-ı eşyada nihayet derecede kolaylık ve suhulet, hem nass-ı Kur’ân ile beyan edilen مَا خَلْقُكُمْ وَلاَ بَعْثُكُمْ اِلاَّ كَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ 1 وَمَآ اَمْرُ السَّاعَةِ اِلاَّ كَلَمْحِ الْبَصَرِ اَوْ هُوَ اَقْرَبُ 2 gibi âyetlerin sarahaten gösterdikleri nihayet derecede kolaylık, o hakikat-i azîmeyi, en makbul ve en mâkul bir mesele olduğunu gösteriyorlar. Bu kolaylığın sırrı ve hikmeti nedir?” Elcevap: Yirminci Mektubun Onuncu Kelimesi olan 3 وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ beyanında, o sır gayet vâzıh ve kat’î ve mukni bir tarzda beyan edilmiş. Hususan o mektubun zeylinde daha ziyade vuzuhla ispat edilmiş ki, bütün mevcudat, Sâni-i Vâhide isnad edildiği vakit, birtek mevcut hükmünde kolaylaşır. Eğer Vâhid-i Ehade verilmezse, birtek mahlûkun icadı bütün mevcudat kadar müşkülleşir. Ve bir çekirdek, bir ağaç kadar suubetli olur. Eğer Sâni-i Hakikîsine verilse, kâinat bir ağaç gibi ve ağaç bir çekirdek gibi ve Cennet bir bahar gibi ve bahar bir çiçek gibi kolaylaşır, suhulet peydâ eder. Ve bilmüşahede görünen hadsiz mebzuliyet ve ucuzluğun ve her nev’in suhuletle kesret-i efradı bulunmasının ve kesret-i suhulet ve sür’atle muntazam, san’atlı, kıymetli mevcudatın kolayca vücuda gelmesinin sırlarına medar olan ve hikmetlerini gösteren yüzer delillerinden ve başka risalelerde tafsilen beyan edilen bir ikisine muhtasar bir işaret ederiz. Meselâ, nasıl ki yüz nefer bir zâbitin idaresine verilse, bir neferin yüz zâbitin idarelerine verilmesinden yüz derece daha kolay olduğu gibi; bir ordunun teçhizat-ı askeriyesi bir merkez, bir kanun, bir fabrika ve bir padişahın emrine verildiği vakit, adeta kemiyeten bir neferin teçhizatı kadar kolaylaştığı gibi, bir neferin teçhizat-ı askeriyesi müteaddit merkezlere, müteaddit fabrikalara, müteaddit kumandanlara havalesi de, adeta bir ordunun teçhizatı kadar kemiyeten müşkilâtlı oluyor. Çünkü birtek neferin teçhizatı için, bütün orduya lâzım olan fabrikaların bulunması gerektir. Hem bir ağacın, sırr-ı vahdet cihetiyle, bir kökte, bir merkezde, bir kanunla mevâdd-ı hayatiyesi verildiğinden, binler meyve veren o ağaç, bir meyve kadar suhuletli olduğu bilmüşahede görünür. Eğer vahdetten kesrete gidilse, herbir meyveye lâzım mevâdd-ı hayatiye başka yerden verilse, herbir meyve bir ağaç kadar müşkilât peydâ eder. Belki ağacın bir enmûzeci ve fihristesi olan birtek çekirdek dahi, o ağaç kadar suubetli olur. Çünkü bir ağacın hayatına lâzım olan bütün mevâdd-ı hayatiye birtek çekirdek için de lâzım oluyor. İşte bu misaller gibi yüzler misaller var, gösteriyorlar ki, vahdette nihayet derecede suhuletle vücuda gelen binler mevcut, şirkte ve kesrette birtek mevcuttan daha ziyade kolay olur. Sair risalelerde bu hakikat iki kere iki dört eder derecede ispat edildiğinden, onlara havale edip, burada yalnız bu suhulet ve kolaylığın ilim ve kader-i İlâhî ve kudret-i Rabbâniye nokta-i nazarında gayet mühim bir sırrını beyan edeceğiz. Şöyle ki: Sen bir mevcutsun. Eğer Kadîr-i Ezelîye kendini versen, bir kibrit çakar gibi, hiçten, yoktan, bir emirle, hadsiz kudretiyle, seni bir anda halk eder. Eğer sen kendini Ona vermezsen, belki esbab-ı maddiyeye ve tabiata isnad etsen, o vakit sen, kâinatın muntazam bir hülâsası, meyvesi ve küçük bir fihristesi ve listesi olduğundan; seni yapmak için kâinatı ve anâsırı ince elekle eleyip hassas ölçülerle aktâr-ı âlemden senin vücudundaki maddeleri toplamak lâzım gelir. Çünkü esbab-ı maddiye yalnız terkip eder, toplar. Kendilerinde bulunmayanı hiçten, yoktan yapamadıkları, bütün ehl-i akıl yanında musaddaktır. Öyleyse, küçük bir zîhayatın cismini aktâr-ı âlemden toplamaya mecbur olurlar. İşte vahdette ve tevhidde ne kadar kolaylık ve şirkte ve dalâlette ne kadar müşkilât var olduğunu anla. İkincisi: İlim noktasında hadsiz bir suhulet vardır. Şöyle ki: Kader, ilmin bir nev’idir ki, herşeyin mânevî ve mahsus kalıbı hükmünde bir miktar tayin eder. Ve o miktar-ı kaderî, o şeyin vücuduna bir plân, bir model hükmüne geçer. Kudret icad ettiği vakit, gayet suhuletle, o kaderî miktar üstünde icad eder. Eğer o şey muhit ve hadsiz ve ezelî bir ilmin sahibi olan Kadîr-i Zülcelâle verilmezse, sabıkan geçtiği gibi, binler müşkilât değil, belki yüz muhâlât ortaya düşer. Çünkü o miktar-ı kaderî ve miktar-ı ilmî olmazsa, binler haricî ve maddî kalıplar, küçücük bir hayvanın cesedinde istimal edilmek lâzım gelir. İşte vahdette nihayetsiz kolaylık ve dalâlette ve şirkte hadsiz müşkilâtın bir sırrını anla, 1 وَمَآ اَمْرُ السَّاعَةِ اِلاَّ كَلَمْحِ الْبَصَرِ اَوْ هُوَ اَقْرَبُ âyeti ne kadar hakikatli ve doğru ve yüksek bir hakikati ifade ettiğini bil. ÜÇÜNCÜ SUAL Eskiden düşman, şimdi dost olan mühtedî diyor ki: “Şu zamanda çok ileri giden feylesoflar diyorlar ki: ‘Hiçten, hiçbir şey icad edilmiyor ve hiçbir şey idam edilmiyor; yalnız bir terkip, bir tahlildir ki, kâinat fabrikasını işlettiriyor.’” Elcevap: Nur-u Kur’ân ile mevcudata bakmayan feylesofların en ileri gidenleri bakmışlar ki, tabiat ve esbab vasıtasıyla bu mevcudatın teşekkülât ve vücutlarını—sabıkan ispat ettiğimiz tarzda—imtinâ derecesinde müşkilâtlı gördüklerinden, iki kısma ayrıldılar. Bir kısmı Sofestâî olup, insanın hassası olan akıldan istifa ederek, ahmak hayvanlardan daha aşağı düşerek, kâinatın vücudunu inkâr etmeyi, hattâ kendilerinin vücutlarını dahi inkâr etmesini, dalâlet mesleğinde esbab ve tabiatın icad sahibi olmalarından daha ziyade kolay gördüklerinden, hem kendilerini, hem kâinatı inkâr edip cehl-i mutlaka düşmüşler. İkinci güruh bakmışlar ki, dalâlette, esbab ve tabiat mûcid olmak noktasında, bir sinek ve bir çekirdeğin icadı, hadsiz müşkilâtı var. Ve tavr-ı aklın haricinde bir iktidar iktiza ediyor. Onun için, bilmecburiye, icadı inkâr ediyorlar, “Yoktan var olmaz” diyorlar. Ve idamı da muhal görüyorlar, “Var yok olmaz” hükmediyorlar. Yalnız, harekât-ı zerrat ile, tesadüf rüzgârlarıyla bir terkip ve tahlil ve dağılmak ve toplanmak suretinde bir vaziyet-i itibariye tahayyül ediyorlar. İşte, sen gel, ahmaklığın ve cehaletin en aşağı derecesinde, en yüksek akıllı kendini zanneden adamları gör! Ve dalâlet, insanı ne kadar maskara ve süflî ve eçhel yaptığını bil, ibret al. Acaba her senede dört yüz bin envâı birden zemin yüzünde icad eden; ve semâvat ve arzı altı günde halk eden; ve altı haftada, her baharda, kâinattan daha san’atlı, hikmetli, zîhayat bir kâinatı inşa eden bir kudret-i ezeliye, bir ilm-i ezelînin dairesinde plânları ve miktarları taayyün eden mevcudat-ı ilmiyeyi, göze göstermeyen bir ecza ile yazılan ve görünmeyen bir yazıyı göstermek için sürülen bir ecza misilli, gayet kolay o mâdûmât-ı hariciye olan mevcudat-ı ilmiyeye vücud-u haricî vermeyi o kudret-i ezeliyeden uzak görmek ve icadı inkâr etmek, evvelki güruh olan Sofestâîlerden daha ziyade ahmakane ve cahilânedir. Bu bedbahtlar, âciz-i mutlak ve yalnız bir cüz-ü ihtiyarîden başka ellerinde olmayan, firavunlaşmış kendi nefisleri hiçbir şeyi idam ve yok edemediklerinden ve hiçbir zerreyi, bir maddeyi hiçten, yoktan icad edemediklerinden ve güvendikleri esbab ve tabiatın ellerinde hiçten icad gelmediği cihetle, ahmaklıklarından diyorlar: “Yoktan var olmaz, var da yok olmaz” deyip, bu bâtıl ve hata düsturu Kadîr-i Mutlaka teşmil etmek istiyorlar. Evet, Kadîr-i Zülcelâlin iki tarzda icadı var: Biri ihtirâ’ ve ibdâ’ iledir. Yani hiçten, yoktan vücut veriyor ve ona lâzım herşeyi de hiçten icad edip eline veriyor. Diğeri inşa ile, san’at iledir. Yani, kemâl-i hikmetini ve çok esmâsının cilvelerini göstermek gibi çok dakik hikmetler için, kâinatın anâsırından bir kısım mevcudatı inşa ediyor; her emrine tâbi olan zerratları ve maddeleri, rezzâkiyet kanunuyla onlara gönderir ve onlarda çalıştırır. Evet, Kadîr-i Mutlakın iki tarzda, hem ibdâ’, hem inşa suretinde icadı var. Varı yok etmek ve yoğu var etmek en kolay, en suhuletli, belki daimî, umumî bir kanunudur. Bir baharda, üç yüz bin envâ-ı zîhayat mahlûkatın şekillerini, sıfatlarını, belki zerratlarından başka bütün keyfiyat ve ahvallerini hiçten var eden bir kudrete karşı “Yoğu var edemez” diyen adam, yok olmalı! Tabiatı bırakan ve hakikate geçen zat diyor ki: “Cenâb-ı Hakka zerrat adedince şükür ve hamd ve senâ ediyorum ki, kemâl-i imanı kazandım, evham ve dalâletlerden kurtuldum ve hiçbir şüphem de kalmadı. Elhamdü lillâhi alâ dîni’l-İslâm ve kemâli’l-îmân.” 5 سُبْحَانَكَ لاَعِلْمَ لَنَاۤ اِلاَّ مَاعَلَّمْتَنَاۤ اِنَّكَ اَنْتَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ 6 Dipnotlar - Arapça İbareler - Haşiyeler : 1 : “Sizin yaratılmanız da, diriltilmeniz de, tek bir kişinin yaratılıp diriltilmesi gibidir.” Lokman Sûresi, 31:28. 2 : “Kıyametin gerçekleşmesi göz açıp kapayıncaya kadar, yahut ondan da yakındır.” Nahl Sûresi, 16:77. 3 : “…O herşeye hakkıyla kadirdir.” Rum Sûresi, 30:50. 4 : "Kıyametin gerçekleşmesi göz açıp kapayıncaya kadar, yahut ondan da yakındır." Nahl Sûresi, 16:77. 5 : Bize ihsan ettiği İslâm dini ve mükemmel iman nimeti sebebiyle Allah’a hamd olsun! 6 : “Seni her türlü noksandan tenzih ederiz. Senin bize öğrettiğinden başka bilgimiz yoktur. Muhakkak ki ilmi ve hikmeti herşeyi kuşatan Sensin.” Bakara Sûresi, 2:32.

Lügatler abd : kul âciz-i mutlak : son derece güçsüz âdi : basit, sıradan ahmakane : ahmakça ahmaklık : akılsızlık ahval : durumlar aktâr-ı âlem : âlemin dört bir yanı âlem : dünya, evren âli : yüce anâsır : unsurlar, elementler arz : yeryüzü âyet : Kur’ân’da yer alan her bir cümle âyine-i esmâ-i Rabbâniye : bütün varlıkları idare, tedbir ve terbiye eden Allah’ın isimlerinin aynası azamet : büyüklük azîm : büyük, yüce bâtıl : gerçek olmayan, yalan bedbaht : talihsiz, bahtsız beyan etme : açıklama, anlatım bilmecburiye : zorunlu olarak bilmüşahede : görüldüğü gibi burhan : güçlü ve sarsılmaz delil cahilâne : cahilce, bilgisizce câmid : cansız cehalet : cahillik cehl-i mutlak : sonsuz bir cahillik Cenâb-ı Hak : Hakkın tâ kendisi olan şeref ve yücelik sahibi Allah cihet : yön cilve : görüntü, yansıma cisim : beden cüz’î : küçük, sınırlı cüz-ü ihtiyarî : insanda bulunan sınırlı irade daimî : devamlı, sürekli dakik : ince, derin dalâlet : hak yoldan sapkınlık, inançsızlık, inkâr düstur : kanun echel : çok cahil ecza : kimyasal bir madde ehemmiyet : önem ehl-i akıl : akıl sahipleri Elhamdü lillâh : Allah’a hamd olsun elhasıl : kısaca, özetle enmûzec : örnek envâ : türler, çeşitler envâ-ı zîhayat : canlı türleri esbab : sebepler esbab-ı maddiye : maddî sebepler esmâ : isimler evham : kuruntular, şüpheler ezelî : başlangıcı olmayan sonsuz feylesof : filozof, felsefeci fihriste : , içindekiler fikr-i küfrî : Allah’ı inkâr etmeye dayalı düşünce firavunlaşmış : firavun gibi kendisini üstün gören, tanrılık iddiasında bulunan gaflet : âhiretten ve Allah’ın emir ve yasaklarından habersiz davranma gaye-i fıtrat : yaratılış amacı gayet : çok güruh : grup, topluluk hadsiz : sayısız, sınırsız hakikat : gerçek, esas hakikaten : gerçekten hakikat-i azîme : büyük gerçek hakikat-i belâgat : güzel ve özlü ifade gerçeği hakikat-i kemalât : ilâhî mükemmelliğin gerçeği hakikatli : gerçeğe dayalı halk etmek : yaratmak hamd : övgü ve şükür harekât-ı zerrat : zerrelerin, atomların hareketleri haricî : dıştan görülen hassa : temel özellik hâtime : sonuç, son bölüm hekim : doktor hikmet : sebep, ince sır, gaye hikmet-i İlâhiye : Allah’ın gözettiği fayda ve gaye hikmetli : belli bir amaç ve hedefe yönelik olma hilkat : yaratılış hukuk : haklar hukuk-u kemâlât : İlâhî kemâlâtın bizden istediği haklar hususan : özellikle hülâsa : öz, özet ibdâ’ : var etme icad etmek : yaratmak, var etmek icad-ı eşya : eşyaya vücut vermek idam : yokluk, hiçlik idam edilme : yok edilme ifade-i Kur’âniye : Kur’ân’ın kendine mahsus anlatım biçimi ihtirâ’ : bir şeyin hiçten, yaratılması ihtiyar etmek : seçmek, dilemek iktidar : güç, kuvvet iktiza etmek : gerektirmek ilm-i ezelî : Cenâb-ı Hakkın ezelden beri var olan sonsuz ilmi imtinâ : imkânsızlık inşa : var olan şeylerle farklı varlıklar yaratma inşa etmek : yaratmak, yapmak, meydana getirmek isnad etmek : dayandırmak istihkak : hak etme istikamet : doğru gidiş istimal edilmek : kullanılmak itidal : her konuda orta yolu tutma, aşırıya kaçmama itikad-ı kalbî : kalben inanma kader : Allah’ın meydana gelecek hadiseleri olmadan önce bilmesi, takdir etmesi, planlaması kader-i İlâhî : Allah’ın meydana gelecek hadiseleri olmadan önce bilip takdir etmesi, plânlaması kaderî : kaderde olan, Allah tarafından belirlenen Kadîr-i Ezelî : herşeye gücü yeten, varlığının başlangıcı olmayıp zamanla sınırlı olmayan Allah Kadîr-i Ezelîye : herşeye gücü yeten, varlığının başlangıcı olmayıp zamanla sınırlı olmayan Allah Kadîr-i Mutlak : herşeye gücü yeten, sınırsız güç ve kuvvet sahibi Allah Kadîr-i Zülcelâl : sonsuz haşmet ve yücelik sahibi ve herşeye gücü yeten Allah kâinat : evren kat’î : kesin kemal : mükemmellik kemâlât : mükemmel ve kusursuz özellikler kemâl-i hikmet : Allah’ın istediği şeyi dilediği şekilde eksiksiz olarak yapması kemâl-i iman : tam ve mükemmel bir iman kemâl-i neş’e : tam bir neşe kemiyeten : sayısal olarak kesret : çokluk kesret-i efrad : fertlerin çokluğu kesret-i sûhûlet : herşeyde kolaylığın bulunması keşfetmek : gizli bir şeyi açığa çıkarmak keyfiyat : özellikler, nitelikler kıymetli : değerli kudret : Allah’ın bütün âlemleri kuşatan güç ve iktidarı kudret : güç, kuvvet, iktidar kudret-i ezeliye : Allah’ın ezelden beri var olan sonsuz kudreti kudret-i Rabbâniye : her şeyi terbiye ve idare eden Allah’ın sonsuz kudreti Kur’ân-ı Mu’cizü’l-Beyan : açıklamalarıyla mu’cize olan Kur’ân küfür : Allah’ı inkâr etme, inançsızlık, dinsizlik mâdûmât-ı hariciye : maddeten yok olan ancak ilim plânında var olan şeyler mahlûk : varlık mahlûkat : varlıklar makam : mevki, konum makbul : kabul edilen mâkul : akla uygun mâlik : sahip olma mânen : mânevî olarak maskara : gülünç, rezil matemli : yaslı, hüzünlü mebzuliyet : çokluk, bolluk mecbur olmak : zorunlu olmak medar olan : dayanak noktası olan, kaynak olan mektub-u Samedânî : Allah tarafından gönderilmiş birer mektup gibi, şuur sahiplerine İlâhî san’atı anlatan eser memluk : köle meşiet-i İlâhiye : Allah’ın dilemesi meşiet-i Rabbâniye : Cenâb-ı Hakkın kendisine özel istek, arzu ve muradı mevâdd-ı hayatiye : hayat için gerekli maddeler mevcudat : varlıklar mevcudat-ı ilmiye : başkası tarafından görünmeyen, Allah’ın ilim dairesindeki varlıklar mevcut : varlık, var meyus : ümitsiz mezkûr : adı geçen miktar-ı ilmî : İlâhî ilim ile belirlenen ölçü miktar-ı kaderî : Allah tarafından kader çerçevesinde takdir edilmiş, belirlenmiş ölçü mikyas : ölçü misilli : benzeri mizan : ölçü, denge mûcid : yoktan var eden, yaratan mucip : gerektirici mucizâne : mucizeli muhafaza etmek : korumak, saklamak muhal : imkansızlık muhâlât : imkânsız olan şeyler muhalif : zıt, aykırı muhit : herşeyi içine alan, kuşatan muhtasar : kısa, özet mukabil : karşılık mukni : ikna edici muntazam : düzenli musaddak : tasdik edilmiş, doğrulanmış mutabakat : uygunluk mutabık-ı mukteza-yı hâl : hâlin gereğine uygun mühim : önemli mühtedî : hidâyete eren, iman eden müstehak : hak etmiş, layık müşkilât : zorluklar müşkilât peydâ etmek : zorluk kazanmak, zorlaşmak müşkilâtlı : zor müşkülleşmek : zorlaşmak müteaddit : çok sayıda mütefekkirâne : tefekkür ederek, Allah’ı düşünürek müteveccih : yönelen nâfi : faydalı nass-ı Kur’ân : Kur’ân’ın kesin ve açık hükmü nefer : asker, er nefis : insanı daima kötülüğe, yasak zevk ve isteklere teşvik eden duygu, kişinin kendisi nefs-i emmâre : hazır zevke düşkün ve insanı kötülüğe sevk eden duygu netice-i hilkat : yaratılışın sonucu nev’ : tür, çeşit nihayet : son nihayetsiz : sınırsız, sonsuz nokta-i nazar : bakış açısı Nur-u Kur’ân : Kur’ân’ın nuru raiyet : halk, tabi olanlar rezzâkiyet : rızık vericilik risale : Risale-i Nur’u oluşturan bölümlerden her birisi sabık : geçen, önceki sabıkan : bundan önce sair : diğer, başka Sâni : herşeyi sanatlı bir şekilde yaratan Allah Sâni-i Hakikî : her şeyin gerçek anlamda san’atkârı ve yaratıcısı olan Allah Sâni-i Vâhid : bir ve tek olan ve herşeyi san’atla yaratan Allah sarahaten : açıkça semâvât : gökler senâ : övgü sıfat : özellik, vasıf sırr-ı vahdet : birlik sırrı Sofestâî : Yaratıcıyı kabul etmemek için her şeyi, hattâ kendini dahi inkâr edenler sûhûlet : kolaylık suhulet peydâ etmek : kolaylaşmak, kolaylık meydana gelmek sûhûletli : kolay Sultan-ı Ezel ve Ebed : başlangıç ve sonu olmaksızın, hüküm ve saltanatı ezelden ebede devam eden Sultan, Allah suret : biçim, şekil suubetli : zor süflî : alçak, âdi sür’atle : hızla sürur : mutluluk, sevinç şe’n : temel özellik şirk : Allah’a ortak koşma şükür : Allah’a karşı minnet duyma, teşekkür etme taayyün etmek : belirlenmek tâbi olmak : bağlı olmak tabiat : canlı cansız varlıklar, doğa, maddî âlem tabiat : materyalist düşünce; tabiat için, “insan faaliyetlerinin dışında kendi kendini sürekli olarak yeniden yaratan ve değiştiren güç” düşüncesi tafsilen : ayrıntılı olarak tahakkuk eden : gerçekleşen tahayyül etmek : hayal etmek tahkir etmek : aşağılamak tahlil : çözümleme, dağılma, ayrışma târiküssalât : namaz kılmayı terk eden kimse tarz-ı ifade : ifade etme tarzı tavr-ı akıl : aklın anlayabileceği kapasite tayin etmek : belirlemek tecavüz etmek : haddi aşmak, saldırmak teçhizat : cihazlar, donanımlar teçhizat-ı askeriye : askeri donanım tehdidât : tehditler telâkki etmek : kabul etmek tenzil etmek : indirmek terk-i ibadet : ibadet etmeyi terk etme terkip etmek : düzenlemek, bir araya getirmek tesbih : Allah’ı her türlü kusurdan yüce tutarak şanına lâyık ifadelerle anma tesbihat : Allah’ı her türlü kusurdan yüce tutarak şanına layık ifadelerle anma teşekkülât : oluşumlar teşmil etmek : kapsamı içine aldırmak tevehhüm etmek : zannetmek tevhid : birleme, Allah’ı bir olarak bilme ve ilân etme tezahür etmek : görünmek, ortaya çıkmak tiryak : derman, ilâç vahdet : birlik; Allah’ın birliğinin bütün varlıklarda görülmesi Vâhid-i Ehad : bir olan ve birliği her bir şeyde görülen Allah vâzıh : açık, aşikâr vaziyet-i itibariye : göreceli bir durum vuzuh : açıklık vücud : beden, varlık vücuda gelmek : var olmak vücud-u haricî : maddî vücut, beden vücut : varlık vücut vermek : yok olan bir şeyi var etmek, yaratmak zâbit : subay zecretmek : sakındırmak, yasaklamak zemin : yer zerrat : zerreler, atomlar zeyl : ek, ilave zîhayat : canlı ziyade : çok, fazla zulmetmek : kötülük etmek zulüm : haksızlık