Саха тыла оскуолаҕа. Төгүрүк остуолга анаан санаалар.
Кибер Саха
2017.03.13 Ил Түмэҥҥэ төгүрүк остуол: Саха тыла үөрэххэ
Бүгүн миэхэ саха тылын үөрэтиигэ үрдүкү технология оруолун сырдатаар диэбиттэрэ. Ол эрээри тыл этэр дьон ахсааныгар киирбэккэ хаалбыппын. Онон Баарыын сарсыарда суруйбут тиэкиспин манна ыытабын. Ону таһынан Төгүрүк остуолу тэрийбит Ил Түмэн үөрэххэ сис кэмитиэти салайааччытыгар Григорьеваҕа (көмөлөһөөччүтүгэр) этиилэрбин ыытыам.
... Инфотехнология (ньыматык диибит) олохпут бары араҥатыгар бигэтик киирдэ, сонуннары, оннооҕор хобу-сиби даҕаны бассаабынан тарҕатар буоллубут, оҕо биир сааһыттан планшет тутан олорор. Үлэбитигэр уот бардаҕына ким да үлэлээбэт, көмпүүтэрэ суох ким үлэлиэй?
Ол эрээри инфотехнология син биир самалык эрэ, кини сүрүн санааҕа, дьиҥнээх дьаһаныыга көмө эрэ буолар кыахтаах. Бу - тэрил, үстүрүмүөн эрэ.
Оттон сүрүнэ туохха сытарый?
Мин санаабар, өскөтө урут саха тылын нэдиэлэҕэ үстэ үөрэтэрбит сөрү сөп буоллаҕына, билигин ити наһаа аҕыйах. Бу онто да суох саҥарар, кэпсэтэр, дьиэлэрин иһигэр саха тылын туһанар оҕолорго эрэ барсар. Эйгэбит, тулалыыр тылбыт улам уларыйан иһэр эбээт! Дьиэтигэр сахалыы кэпсэтэр ыал аҕыйыы турар, судаарыстыба уопсай тыла эрэ буолбакка, атын тыллар оҕо уйулҕатыгар, ситиһиилээх буолуутугар суолтаны ылан иһэллэр. Куоракка эрэ буолбакка, тыаҕа кытта оҕо сахалыы эйгэтэ отой кыараан иһэр.
Маннык тулалыыр сахалыы эйгэ кыччаабыт кэмигэр оскуола суолтата үрдээн биэрэр. Эйгэ суоҕар нэдиэлэҕэ үс уруогунан тылы иҥэрбэккин! Онон, саха тылын биридимиэт эрэ быһыытынан үөрэтэр тутах.
Суох, мин саха тылын уонна литэрэтиирэтин чааһын элбэтиэххэ диэбэппин. Бу сатаммата биллэр, ханнык да Ил Түмэн кыайбат дьыалата. Мин саха тылынан атын үөрэх биридимиэттэрэ үөрэтиллиэхтээхтэр диибин. Оччоҕо эрэ оҕо саха тылын билиитэ бигэ буолуо. Холобура, “Тулалыыр эйгэ” диэн биридимиэт хайаан да сахалыы бэриллиэхтээх. Физкультураҕа, уруһуй, технология (труд), муусука уруоктарыгар учуутал сахалыы саҥарыахтаах. Оттон математиканы үөрэтэригэр, учуутал икки тылынан дьүөрэлээн кэпсиэхтээх, өйдөтүөхтээх. Бу начаалынайдарга.
Орто сүһүөххэ эмиэ бу хайысха салҕаныахтаах. Нууччалыы учебниктарга эбии умсугутуулаах сахалыы методическэй босуобуйалар, дидактическэй матырыйааллар, сахалыы үөрэтэр роликтар баар буолуохтаахтар.
Дьэ манна судаарыстыба да, бүттүүн омук да өйөбүлэ баар буолуохтаах этэ. Оскуола программатын уларытыыны, үөрэтэр методиканы уларытыыны киэҥ өйөбүлэ, туруорсуута суох, атыннык ситиспэккин.
Аны эйгэни кэҥэтии. Сахалыы эйгэбит кыараан иһэр диэтим, ол тоҕото биллэр - саха төрүт сахалыы дьарыгыттан тэйэн куоракка көстө. Ол эрээри биһиги бу эйгэбитин атыннык кэҥэтэр кыахтаахпыт, уонна ону туруулаһыахтаахпыт.
Дьэ манна технология көмөлөһүөхтээх этэ. Эйгэни кэҥэтэр ньыма быһыытынан. Оҕо да, төрөппүт да, уһуйааччы эбэтэр учуутал да, электрон кинигэлэри булан ылар кыахтаах буолуохтаах - хас баҕарар саастаах оҕоҕо аналлаах уонна ханнык баҕарар турукка аналлаах кинигэлэри! Харчыга да, босхо да. Электрон кинигэ, учебник, мэтэдиичэскэй босуобуйа, үөрэтэр оонньуулар, сахалыы видеороликтар, оҕо тылын сайыннарар ырыа, муускука-дьүрүскэн - барыта аан ситимҥэ ыһылла сытыахтаах.
Тыл туруга туохтан тутулуктааҕый?
Үс тулааһын.
Тылы билии
Тылга сыһыан
Тылы туттуу
Үөрэхтээхтэр этэллэринэн бу үс тулааһын бэйэ бэйэлэрин кытта ситимнээхтэр. Биир үрдээтэҕинэ, атыттара эмиэ үүнэллэр. Оскуолаҕа тылы билиини эрэ биэрэ сатыыллар. Ол быһаҕас. Барытыгар болҕомто ууруллуохтаах.
Сахалыы үөрэтиигэ ситиһии төрдө туохха сытарый?
Бастатан туран, уларытыыны аа-дьуо киллэрии. Тосту уларытар, радикальнай ньымалары туттан түргэнник олоххо киллэриэхпит дии санааччыбыт. Ол эрээри итинник санааннан салайтардахха, дьону утары туруоруохха сөп, туһаны аҕалыахтааҕар ол омсото элбэх буолан тахсар.
Иккиһинэн. Үчүгэйи, туһалааҕы тарҕатарга бэйэ санаатын өйүүр дьоҥҥо тирэнэр ордук. Дьону тылгар сыыйа киллэрэн. Элбэх киһи өйүүрүн ситиһэн. Олоххо бирикээһинэн күһэйииннэн үөһэттэн киирбит үйэтэ суох буолар.
Үсүһүнэн. Сорук туруорунан баран ол хоту бара туруллуохтаах. Бигэтик.
Бу үс эрэ хайысха: уларытыыны аа-дьуо киллэрии, өйүүр дьон кэккэтин хаҥатыы, бигэтик инники барыы.
Онон, саха тыла аҕыйахтык туттуллар сиригэр, куоракка, улуус киинигэр, тылы атыннык үөрэтии технологиятын (ньыматыгын) киллэриэхтээхпит.
Холобурдар
Дьыссаат/уһуйаан - арай, сахалыы бөлөххө аҕыйах оҕо сылдьар нормативын олохтоотоххо, эбэтэр сахалыы бөлөх иитээччилэригэр бүддьүөттэн эбии хамнас төлөөтөххө? Сахалыы бөлөххө үлэлиир иитээччилэри анаан үөрэтэбит дуо? Ким онон дьарыктанарый? Мэтиэдикэ баар дуо? Эбэтэр устудьуону нууччалыы үөрэтэн баран “бэйэҕит билиҥ” диэн баран ыытан кэбиһэбит дуу?
Начаалынай оскуола. Үөрэнэр уонна үөрэтэр кинигэ. Төрөппүттэри уонна учууталлары кытта үлэҕэ анаан чаастар баар буолуохтаахтар. Учуутал сахалыы үөрэтэр сатабыллаах буолуохтаах. Сахалыы аҕыйах тылы билэр оҕолору кытта сахалыы кэпсэтэр үөрүйэх баар буолуохтаах - бу саҥарарга, барьеры суох гынарга туһалаах. Бу маны барытын эмиэ үрдүк үөрэх кыһата уонна ИПКРО биэриэхтээх. Икки тылынан тэҥҥэ үөрэтэри билбэт, тиэрминнэри сахалыы быһаарар, ааттыыр кыаҕа суох учуутал хайдах үөрэтиэй?
Этиилэрим
Саха тылынан үөрэтэр уһуйаан иитээччилэрин, начаалынай кылаас учууталларын, предметник учууталлары бэлэмнээһиҥҥэ судаарыстыба болҕомтотун ууруохтаах.
Оскуола оҕолорун судаарыстыба икки тылынан тэҥҥэ үөрэтэр мэтиэдикэни өрөспүүбүлүкэ сакаастыахтаах уонна олоххо кииритин бары өттүттэн өйүөхтээх.
Саха тылын оскуола эркинин иһигэр тэҥҥэ туттууга судаарыстыба болҕомтотун хатыахтаах. Бу оскуола ханнык тылы үөрэтэриттэн тутулуга суох буолуохтаах.
Саха эйгэтин инфотехнология көмөтүнэн кэҥэтэр дьаһаллар ылыныллыахтаахтар:
оҕо кинигэлэрэ, хаһыаттара, сурунааллара чугас буолуохтаахтар, электрон барыллара баар буоларын ситиһиэххэ (таһаарар тэрилтэлэр бэйэлэрэ дьаһаммат буоллахтарына, уопсастыба таһаарарыгар хааччах суох буолуохтаах).
оҕо араас сааһынан наардаммыт, араас түгэннэргэ туһанарга сааһылааммыт сахалыы айымньылар баар буолалларын ситиһиэххэ: саха суруйааччыларыгар сакаас оҥоруохха, аан дойдуга билиниини ылбыт айымньылары омук тылыттан быһаччы сахалыы тылбаастаан таһаарар курдук дьаһаныахха.
оҕоҕо аналлаах сахалыы айымньылар, тылбаастаммыт айымньылар аһаҕас лиссиэнсийэлээх буолалларын ситиһиэххэ, оннук айымньылар тахсалларыгар усулуобуйа тэрийиэххэ, сакаастаан суруттарыахха, күрэстэри тэрийиэххэ. Урут тахсыбыт айымньылар ааптардарын уонна нэстилиэнньиктэрин кытта үлэлээн бэлэхтииллэрин ситиһиэххэ.
оҕоҕо аналлаах босхо уонна чэпчэки сыаналаах көмпүүтэр бырагыраамалара (сайыннарар онньуу, үөрэтэр-иитэр бырагыраамалар) баар буолалларын ситиһиэххэ.
оҕолорго, төрөппүттэргэ, иитээччилэргэ, учууталларга аналлаах кэммиэрчэскэйэ суох саайтар баар буолалларыгар усулуобуйа тэрийиэххэ.
КиберСаха хамсааһын сүрүннээччитэ,
Ньукулай Павлов-Халан