Bilimsel Makale: Çöp Yönetimi ve Ekonomisi
cumhur kocalar
Çöp Yönetİmİ VE Ekonomİsİ
Prof.Dr.M.Talha GÖNÜLLÜ
YTÜ Çevre Müh. Bölümü 09 Şubat 2009
go...@yildiz.edu.trBu mail adresi spam botlara karşı korumalıdır, görebilmek için Javascript açık olmalıdır
Bu makalede toplumumuzun farkında olmadığı çöp yönetiminin ekonomik yönü çerçevelenmiştir. Tümüyle, sıkılmadan, iyi bir şekilde ve öğrenerek okunmasında yarar olacaktır. Yorumlarınız ise çok değerli olacaktır. Yorum yazmaktan çekinmeyin ve üşenmeyin lütfen.
Katı atığın, yani çöpün insana ve çevreye zarar vermesini önlemek için toplanması, taşınması ve bertarafına (yeniden kullanım, geri kazanım, geri dönüşüm, yakma, depolama ve kompost yapma, yakma vb.) "Çöp Yönetimi" denilir. "Çöp Yönetim Sistemleri"nin öncelikle teknik ve ekonomik bakımdan yapılabilir olması gerekir. Teknik ve ekonomik yapılabilirlik sağlanmış olsa dahi halkın katılımı istenen düzeyde sağlanmamışsa yani "Sosyal yapılabilik" boyutu da sağlanmamışsa bu yönetim sistemi iyi sonuç vermeyecektir.
Çöp Yönetimi içinde rol alan etken sosyal bileşenler aşağıdakiler gibi sıralanabilir.
•- Evlerdeki yaşam
•- Yakın komşuluk ilişkileri, ev dışı etkenler
•- Şehirle ilgili durumlar, şehirdeki/kırsal alandaki yaşam
•- Ülkenin şartları ve ülke yaşamını yönlendiren etkenler şeklinde sayılabilir.
Bunların da çöp yönetim sisteminde iyi bir şekilde değerlendirilmiş olması gerekir.
Sıralanan bu bileşenler, çöp yönetimi ile ilgili olarak içinde bulunulan sosyal şartlar, çöp yönetim teknolojileri, ekonomik durum, politika ve yönetimlerin tercihi gibi etkenlerle de bir matris oluşturacak şekilde çöp yönetimini etkilemektedir.
Oluşan atıkların azaltılması (minimization) işi, doğal olarak en küçük toplum birimi olan evlerde yapılabildiğinden burada toplumun sosyal ve ekonomik durumları en çok etkili olmaktadır. Çöpün azaltılması gönüllü olan ve bilgi ve bilinç gerektiren bir eylem olduğundan, toplum yönetimlerinin zorlayıcı gayretleri çok etkili olmazlar. Ancak toplumun kendi kendini olumlu yönde etkilemesi evlerde atık minimizasyonunda başarıyı artırıcı olacaktır.
Atıkların geri kazanılması da (recycle) toplumun sosyal ve ekonomik durumları ile ilişkilidir. Atık bertarafında ise, yani depolanması, yakılması, kompost yapılması vb. işlemlere tabi tutulmasında toplumun sosyal durumlarından ziyade mevcut teknolojik ve ekonomik imkânlar rol almaktadır.
Çöp yönetimi ile ilgili politikaların belirlenmesi ve oluşmasında, kaynakların durumu, toplumun durumu, eldeki teknolojik ve ekonomik imkânlar, toplum için öngörülen gelecekteki sosyal davranış beklentileri vb. etkili olmaktadır.
Çöp yönetiminde evden, çöp bertaraf noktalarına kadar tüm adımlar ve yollar çok detaylı şekilde incelenmeli, optimizasyonları yapılmalı ve tüm adımlardaki hareketler, bütün içindeki diğer adımlarla uyumlu olmalıdır.
Evlerden kaynaklanan çöplerin özellik ve miktarları ülkeden ülkeye değişmektedir. Bunda iklim, sosyokültürel durum etkili olurken daha da önemlisi ekonomik gelir düzeyi etkili olmaktadır. Gelir düzeyi düşük toplumlarda besin atıklarından ibaret organik artıklar yüksektir. Bu oran en az %50 olurken kimi yerde %75'e kadar artabilir. Gelir düzeyi düşük bu toplumlarda doğal olarak ambalaj atıkları oranı çok düşüktür. Gelir düzeyi artmaya başlayınca besin atıkların oranı düşmekte ve atık içindeki ambalaj atığı oranı da artmaktadır. Yani çöpün değeri artmaktadır.
Çöp içindeki ambalaj atık malzemelerin fiyatları malzemesine göre değişmektedir. Malzemenin kalite durumuna göre fiyat değişir. Cam, kağıt ve plastiğin kg'ı 1 TL nin oldukça altında ve biraz üstünde bir yerde iken hurda demir bunlara göre biraz daha kıymetli olabilmektedir. Buna karşılık alüminyum hurdası oldukça kıymetli olup, birçok kat yüksek fiyat almaktadır. Bu değerlere göre malzemeleri geri kazanmada önem verilebilir.
Genelde toplumumuz çöpün yönetiminin ne kadar maliyete karşılık geldiği konusunda şuursuz durumdadır. Bu şuursuzlukla çöp üretiminde çok savurgan davranılmaktadır. Bu konuda birçok kaynaklardan birbirine yakın yönetim maliyetleri edinilmekle beraber aşağıdaki tablodaki değerler temsil edici durumdadır.
Evsel çöpün toplama, taşıma ve bertaraf maliyetleri ( $ / ton çöp).
|
Çöpe yapılan iş |
Düşük Gelirli Toplum 500 $/kişi-yıl |
Orta Gelirli Toplum 3000 $/kişi-yıl |
Yüksek Gelirli Toplum 25000 $/kişi-yıl |
|
Toplama |
15-40 |
25-75 |
75-150 |
|
Taşıma |
4-10 |
6-20 |
20-25 |
|
Düzenli depolama |
5-25 |
15-20 |
30-100 |
|
Toplam (maksimum) |
24-75 |
46-115 |
125-275 |
Ülkemiz şehirleri için orta gelir düzeyi olduğu kabul edilirse, toplama işi için yapılan ton başına 30-70 $ harcama, çöpün bir tonunun yönetimi için yapılan toplam harcama olan 38-95 $ değerinin çok önemli bir kısmını oluşturmaktadır. Kısacası, çöp toplama işi çöp yönetimi giderinin kabaca %75'ini oluşturmaktadır. Bu tablodan öğrenilmesi gereken en önemli bilinç ise çöpün oluşmasının toplumlara önemli bir ekonomik külfet getireceğidir. Tabloya göre orta gelirli bir toplumda üretilen çöpün tonu başına kabaca 70$ masraf yapılması gerekmektedir. Kişi başına günde 1 kg çöp oluştuğu kabul edilir. Buna göre 5 kişilik bir aile günde 5kg ve yılda 1825 kg çöp oluşturmuş olmaktadır. Bunun karşılığı olarak bu aile yılda 210 TL çöpten dolayı masraf doğurmaktadır.
Diğer bir bilgi olarak, konunun toplum ekonomisindeki yerini açıklaması bakımından, çöp yönetimi sektörünün ekonomik karşılığı, Gayri Safi Milli Hasılanın %0,2-0,5'i arasında değiştiği belirtilmektedir. Buna göre çöp oluşumunda yapılacak tasarruf toplumun önemli ölçüde masraf azaltmasına da neden olmuş olacaktır.
Çöp yönetiminin toplum için ekonomik bedeli bir diğer değişle, gelişmekte olan ülkelerde, belediye gelirinin %15 ila 50'sini götürebilmektedir. Esasen bu oran gelir düzeyi artan belediyelerde düşerken, gelir düzeyi az olan belediyelerde daha da artabilir. Bu durum, çöpün yönetiminin belediyeler için en önde gelen iş olmasından kaynaklanmaktadır. Genel kabul olarak %15-20 arası ifade edilebilir.
Oluşan çöpün azaltılması için gelişmiş toplumlarda üretilen çöp miktarına karşılık gelecek bedeller alınması gibi uygulamalar da yapılmış ve üretilen çöp miktarının azaldığı tespit edilmiştir. Bu uygulama, özellikle 2000 yılından sonra, Hollanda, ABD gibi ülkelerde birçok yerleşimlerde uygulanmış ve besin atıklarının azaldığı ve ambalaj atıklarının arttığı, ama genel miktar olarak azalma olduğu görülmüştür. Burada birim ücretlendirme için başvurulan yöntemler; tartarak alma, poşetleri sayma, toplama sıklığı ve konteyner hacmi şeklinde olmuştur. Bu konu hakkında yazan araştırmada, bu tür uygulamaların eğitimli batı toplumlarında başarılı olacağı belirtilmiştir. Doğu ülkelerinden göçle gelenlerin, ağırlık veya başka biçimde birim ücretlendirme halinde çöpleri oraya buraya attıkları ifade edilmiş. Tartarak toplamada en iyi başarı yani %50 çöp azaltması sağlanırken, poşet sayısına göre toplamada %21 azaltma sağlanmıştır: Bunu takip eden diğer birim ücretlendirme yöntemlerinde de düşük azaltma temin edilebilmiştir. Toplanan atık miktarlarındaki bu azalma, çöp yönetme ekonomisine de yansımış ve önemli tasarruflar temin edilmiştir. Refah seviyesi yüksek Hollanda'da çöp toplama işi ton başına 41 €, çöp taşıma için ton başına 30 € ve çöp bertarafı (yakma) için ton başına 91 € harcandığı belirtilmiştir.
Katı atıklardan ambalaj atıklarının ve daha birçok malzemelerin geri kazanılma oranı giderek artmaktadır. Dünya genelinde, geri kazanma yapan belediyelerin sayısı, geri kazanma ile uğraşan şirketlerin sayısı ve bu sektörün toplumda oluşturduğu ulusal ekonomik hacim milyar dolarla ifade edilmektedir. Örneğin, ABD de 2000 yılında recycle işi ile uğraşan şirket sayısı 56000 ve ekonomik hacim 4,6 milyar $ olmuştur.
Katı atık yönetiminde, atıkların bertarafı için genelde kullanılan yöntemler; düzenli depolama, yakma ve kompost yapmadır. Bunların ekonomik gider olarak ifadeleri aşağıdaki tabloda kıyaslanmıştır.
Evsel çöpün bertaraf teknolojileri maliyetleri ( $ / ton çöp).
|
Çöpe yapılan iş |
Düşük Gelirli Toplum (500 $/kişi-yıl) |
Orta Gelirli Toplum (3000 $/kişi-yıl) |
Yüksek Gelirli Toplum (25000 $/kişi-yıl) |
|
Vahşi depolama |
0,5-2 |
1-3 |
- |
|
Düzenli depolama |
5-25 |
15-20 |
30-100 |
|
Kompost yapma |
5-25 |
15-40 |
30-80 |
|
Yakma |
30-60 |
30-80 |
70-100 |
Bu teknolojilerin gelir düzeyine göre maliyetinin değişmesi, toplumun refah seviyesine göre bu teknolojilerden beklentilerinin artması ve çevre standartlarının sıkılaşmasıdır. Refah düzeyi artınca, yakma tesisinde hava kirliliği kontrol ekipmanlarının daha fazla arıtacak şekilde tasarlanması buna misal olarak verilebilir. Ama genel bilgi olarak maliyet açısından sıralama yapıldığında, maliyeti küçükten büyüğe şu şekilde sıralanmaktadır:
Düzenli Depolama < Kompost Yapma < Yakma
Net gideri 60$/ton çöp civarında olan bir kompost tesisi işletmesi ve bakımı ton çöp başına 25-35 $ şeklinde olmaktadır.
Bu yazıdan görüldüğü üzere, çöplerin yönetimi için önemli bir ekonomi gerekmektedir. Toplumlar, giderek daha fazla kentlerde yoğunlaştıklarından, katı atıkların yönetimi için giderek daha sıkı kurallar gelecek ve bunlar topluma ekonomik olarak yansıyacaktır. Bu günden yapılması gereken şey ise toplumun bu konuda bilinçlenmesi ve atığı fazla oluşturmamaya yönelik bilgiler ve alışkanlıklarla donatılmasıdır.
Kaynaklar:
Abu Qdais, H.A., "Techno-economic assessment of municipal solid waste management in Jordan", Waste Management, Volume 27, Issue 11, 2007
Dijkgraaf, E., Gradus, R.H.J.M., "Cost Savings of Unit-Based Pricing of Household Waste, The Case of the Netherlands", Research Memorandum 0209, Erasmus University Rotterdam, 2003.
Kinnaman, T.C., Fullerton, D., "The Economics of Residential Solid Waste Management", June, 1999.
Pearce, D., Turner, R.K., "Economics and Solid Waste Management in the Develeoping World", CSERGE Working Paper WM94-05, 'Whose Environment? New Directions in Solid Waste Management Conference', University of Birmingham, 25-27 May 1994. Revised May 1994.
Renkow, M., Rubin, A. R. "Municipal Solid Waste Composting: Does It Make Economic Sense? ", Resource Economics and Policy, 3 October 1996.
Seldman, N., "From solid waste management to sustainable economy", BioCycle, November 1, 2003.
UNEP, Solid Waste Management (Volume I), 2005.
YYAEM, Çöp Hizmetleri Yönetimi, Ankara, 2001--
Şimdilik hoşça kalın.
Cumhur KOCALAR
0536 392 71 22
ev: 212-327 08 15