भक्तनिधिः

[Nityanand Misra]

श्रीललितासहस्रनामस्तोत्रे “भक्तनिधिः” इति नाम व्याचक्षाणा सौभाग्यभास्कराख्ये भाष्ये भास्करराया वदन्ति “नात्र पाक्षिकोऽपि निध्यै नम इति प्रयोगः”। कोऽस्याभिप्राय इति सांप्रदायिका वदन्त्विति प्रार्थये। स्त्रीपरकत्वे सत्यपि नाम्नोऽस्य स्त्रीत्वं ते नेच्छन्ति किम्? 

[Nityanand Misra]

On Friday, 12 April 2019 20:30:31 UTC+5:30, Nityanand Misra wrote:

श्रीललितासहस्रनामस्तोत्रे “भक्तनिधिः” इति नाम व्याचक्षाणा सौभाग्यभास्कराख्ये भाष्ये भास्करराया वदन्ति “नात्र पाक्षिकोऽपि निध्यै नम इति प्रयोगः”। कोऽस्याभिप्राय इति सांप्रदायिका वदन्त्विति प्रार्थये। स्त्रीपरकत्वे सत्यपि नाम्नोऽस्य स्त्रीत्वं ते नेच्छन्ति किम्? 

*व्याचक्षाणाः

 

[Subrahmanyam Korada]

नमो विद्वद्भ्यः

 >भक्तनिधिः” इति नाम व्याचक्षाणा सौभाग्यभास्कराख्ये भाष्ये भास्करराया वदन्ति “नात्र पाक्षिकोऽपि निध्यै नम इति प्रयोगः”। कोऽस्याभिप्राय इति सांप्रदायिका वदन्त्विति  < 

सामान्यतः यल्लिङ्गं यद्वचनं  या च विभक्तिः विशेष्यस्य तल्लिङ्गं तद्चनं सा 
च विभक्तिः विशेषणस्यापि - इति नियमः --

विशेषणानां चाजातेः (1-2-52)

भाष्यम् (अतिशायने तमबिष्ठनौ , 5-3-55) -- 

आश्रयतो लिङ्गवचनानि भवन्ति । गुणवचनानां हि शब्दानाम् आश्रयतो लिङ्गवचनानि भवन्ति । तद्यथा शुक्लं वस्त्रम् , शुक्ला शाटी , शुक्लः कम्बलः , शुक्लौ कम्बलौ , शुक्लाः कम्बलाः इति ।

यदसौ द्रव्यं श्रितो भवति गुणः तस्य यल्लिङ्गं वचनं च तस्य गुणस्यापि भविष्यति ।

(This is there in some other सूत्रs also across महाभाष्यम् )

पङ्क्तिर्विंशतित्रिंशच्चत्वरिंशत्पञ्चाशत्षष्टिसप्तत्यशीतिनवतिशतम् (5-1-59) ---

भाष्यम् --

यदि तर्हि - इमे विंशत्यादयो गुणवचनाः स्युः , सधर्मभिरन्यैः गुणवचनैः भवितव्यम् ।

अन्ये च गुणवचनाः द्रव्यस्य लिङ्गसंख्ये अनुवर्तन्ते , तद्यथा - शुक्लं वस्त्रम् ........तद्गुणस्यापि भवति ।

विंशत्यदयः पुनः नानुवर्तन्ते ।

अन्ये॑ पि वै गुणवचना नावश्यं द्रव्यस्य लिङ्गसंख्ये अनुवर्तन्ते , तद्यथा - गावो धनम् । पुत्रा अपत्यम् । इन्द्राग्नी देवता । विश्वेदेवा देवता । यावन्तस्ते तां वाशितामनुयन्ति सर्वे ते दक्षिणा समृद्ध्या इति ।

अथ अत्र अननुवृत्तौ हेतुः शक्यो  वक्तुम् ? 

बाढं शक्यो वक्तुम् ।

कामं तर्हि उच्यताम् । इह - कदाचिद्गुणः प्राधान्येन विवक्षितो भवति , तद्यथा - पञ्चोडुपशतानि तीर्णानि । अश्वैर्युद्धम्  असिभिर्युद्धम् इति । न च असयो युद्ध्यन्ते , असिगुणाः पुरुषाः युद्ध्यन्ते , गुणस्तु खलु प्राधान्येन विवक्षितो भवति ।

इह तावद्गावो धनमिति , धिनोतेर्धनम् , एको गुणः स च प्राधान्येन विवक्षितः ।

पुत्रा अपत्यमिति , अपतनादपत्यम् , एको गुणः स प्रधान्येन विवक्षितः । ......

The most commonly offered example is - वेदाः प्रमाणम् (न्यासः , पदमञ्जरी )  and this is from  गान्धर्ववेदः - सङ्गीतरत्नाकरः - 1, स्वराध्यायः ।

आदिर्ञिटुडवः (1-3-5) - can be an example for संख्या ।

देवात्तल् ( 5-4-27) --  देवता -- अग्निर्देवता , गायत्री देवता

देवतान्तात्तादर्थ्ये यत् (5-4-24) --

भाष्यम् --

देवतान्तादित्युच्यते तत्रेदं न सिद्धयति - पितृदेवत्यमिति ।

किं कारणम् ?

न हि पितरो देवता ।

नैष दोषः । देवेः ऐश्वर्यकर्मणो देवः , तस्मात् स्वार्थे तल् । एवं च कृत्वा देवदेवत्यमपि सिद्धं भवति ।

कैयटः --

दिवेरिति । क्रियाशब्दो देवताशब्दो न तु जातिवाचीत्यर्थः ।

पाणिनेः लिङ्गानुशासनप्रकरणम् -- पुंलिङ्गाधिकारः --

40.  क्यन्तो घुः । किप्रत्ययान्तो घुः पुंसि स्यात् । आधिः । निधिः। उदधिः। क्यन्तः किम् ? दानम् । घुः किम्? जज्ञिर्बीजम् । 

41. इषुधिः स्त्री च । इषुधिशब्दः स्त्रियां पुंसि च । पूर्वस्यापवादः ।

संबन्धमनुवर्तिष्यते ( भाष्यम्) - इत्यादिप्रयोगेभ्यः इदं प्रकरणं सूचनामात्रम् इति व्याख्यातारः ।

तस्मात् ॑भक्तनिधिः ललिता ॑ इति लिङ्गगतासामानाधिकरण्ये॑पि साधुः प्रयोगः । भक्तनिधिशब्दस्य सामानाधिकरण्यसिद्ध्यर्थं पाक्षिको॑पि निद्ध्यै इति न कल्प्यः इति तात्पर्यम् । निधिशब्दः पुंलिङ्गः ।

धन्यो॑स्मि

Dr.Korada Subrahmanyam
Professor of Sanskrit, CALTS,
University of Hyderabad,
Ph:09866110741(M),91-40-23010741(R),040-23133660(O)

Skype Id: Subrahmanyam Korada

Blog: Koradeeyam.blogspot.in 

--
You received this message because you are subscribed to the Google Groups "भारतीयविद्वत्परिषत्" group.
To unsubscribe from this group and stop receiving emails from it, send an email to bvparishat+...@googlegroups.com.
To post to this group, send email to bvpar...@googlegroups.com.
For more options, visit https://groups.google.com/d/optout.

[Subrahmanyam Korada]

नमो विद्वद्भ्यः

निरुणद्धि स्म सन्ध्याकालः ।

कैयटदीक्षितनागेशैः पस्पशाह्निकस्थः अयं प्रयोगः प्रायेण समुद्घाट्यते --

शक्यं च अनेन श्वमांसादिभिरपि क्षुत् प्रतिहन्तुम् - शक्यम् इति ॑ सामान्ये नपुंसकम् ॑ - नो चेत्  शक्या क्षुत् इति हि स्यात् । 

यद्भावः तद्भवति - इति व्याख्यातम् अनेन ।

(पुनरावृत्तः सुवर्णपिण्डः पुनरपरया आकृत्या युक्तः खदिराङ्गारसवर्णे कुण्डले भवतः - इति प्रयोगः ॑ विकृतेः वचनमेव भवति न तु प्रकृतेः वचनम् ॑ इति ज्ञापयितुम्  - अत एव ॑ शैत्यं हि यत् सा प्रकृतिर्जलस्य ॑ इति कालिदासः - रघु. 5 )

कौमुद्यां बहुव्रीहिसमासे ॑ न कपि ॑ इति सूत्रे --  ॑सामान्ये नपुंसकम् ॑ दृढं भक्तिर्यस्य सः दृढभक्तिः । स्त्रीत्वविवक्षायां तु दृढा भक्तिः (प्रियादिषु पाणिनिः भक्तिशब्दं पठति ) ।

पाणिनेः लिङ्गानुशसनप्रकरणे स्त्रीलिङ्गाधिकारे ॑ पि दृढभक्तिः उदाहृतः ।

मल्लिनाथो ॑पि प्रायुङ्क्त --

शारदा शारदाम्भोजवदना वदनाम्बुजे ।

सर्वदा सर्वदास्माकं संनिधिः संनिघिं क्रियात् ।।

संनिधिः शारदा संनिधिं क्रियादिति ।

 

भास्कररायः यद्यपि महाविद्वान् - परन्तु  तत्र तत्र तस्य भाष्येषु  ( तन्त्रग्रन्थेषु - वामकेश्वरतन्त्रम् ) कानिचन वचनानि चिन्त्यानि  लक्ष्यन्ते इति विषयान्तरमेतत् ।