Ev üstü Formaları
Bueno Wyble
Eol relyef formaları kləyin təsiri nəticəsində əmələ gəlmiş relyef formalarına deyilir. Bu proses təkcə yer krəsində deyil, digər plantlərdə də, o cmlədən Marsda mşahidə olunur.[1]
Eol prosesi zamanı, klək qalaq və knt qırıntılarını bir yerdən başqa yerə z ilə nəql etdir. Eol xsusiyyətləri əsas etibarı ilə kləyin eroziya mənbəyi olduğu yerlərdə nəzərə arpır. Yəni həmin yerlərdə rtubət atışmamazlığı nəzərə arpır. Hissəciklər qum, knt və gil lsndə yığılır. Hissəciklər kləyə qoşularaq prosesdə iştrak edir. Hissəciklərin srnməsi səthdə diyirlənmə və srtnmə nəticəsində baş verir. Qaldırılma isə, Bernoulli prinsipinə əsasən yerdən qalmxa sayəsində baş verir. Əgər hava axını tubolentlik təşkil edirsə, iri qırıntılar saltasiya prosesi (geoloji termin olub, klək zamanı nisbətən byk qırıntıların sırayışla yerdəyişməsinə deyilir) nəticəsində baş verir. Şəkil:Saltation-mechanics.gifframeleftQumun saltasiya hərəkəti Nəticədə bir hissəcik digərinə dəyərək toqquşma hərəkəti baş verir.[2]
Kləyin dağıtdığı relyef formaları Yer zndə arid zonlaradan başqa yerlərdə qalmamışdır. Başqa halda, su həmin relyef formalarını yuyub aparır. Eroziya ilə əlaqəli bir sıra relyef formaları vardır. Byk hvzələrdə komplekslik olduğu n həmin ərazilərdə təkcə eol və eroziya deyil, qlasial, allvial və tektonk qvvələr də relyefəmələgəlmədə iştirak edir.
klək vasitəsilə narın, xırda mineral hissəciklərin məyyən ərazilərdə toplanması nəticəsində əmələ gəlir. Eol akkumulyasiyası əsasən dəniz, allvial, prolvial və s. kntlər hesabına əmələ gəlir. Azərbaycanda eol akkumulyasiyası formaları daha ox Cənub-şərqi Şirvanda, Mil və Muğan dzlərində yayılmışdır.
Eol proseslərinin inkişafına Xəzər dənizinin səviyyəsinin tərəddd də z təsirini gstərir. Məyyən edilmişdir ki, Xəzərin səviyyəsi ildə 10-15 sm qalxan zaman onun sahili ildə 10-, dayaz yerlərdə isə 100- geri əkilir (Əliyev, 2001). Nəticədə dənizin səviyyəsi qalxan zaman eol proseslərinin fəaliyyət sahəsi azalır, səviyyə dşəndə isə (1927-1977) əksinə xeyli genişlənir.
Abşeron yarımadasında mənşəyinə, morfoloji əlamətlərinə və dinamikliyinə grə bir-birindən fərqlənən mxtəlif eol formaları inkişaf etmişdir (Şirinov, 1965). Yarımadada dəniz sahili qum relyef formaları az sahəni əhatə edir və qismən bağ və zmlklər altında istifadə edildiyindən demək olar ki bərkidilmişdir. Bunların arasında əmələgəlmə vaxtına və dinamikliyinə grə qədim və masir dvrdə hərəkətdə olan qum relyef formaları ayrılır. Sahilboyunca şimalda (Yaşma burnundan Khnə Bilgəhə qədər) və cənub - şərqdə (Grgan b-dan Hvsan b- a qədər) sovrulmaya məruz qalmış sahil valları uzanır. Sovrulma materiallarından təşkil olunmuş və hakim kləklərin istiqamətində uzanan dyunlar, kiik təpələr və digər keid formalar ərazidə daha geniş yayılmışdır.
Dyunlardan, tirələrdən və qum təpələrindən ibarət akkumulyativ eol relief formaları Ələt burnuna bitişik sahil dzənliklərində yayılıb, hakim kləklərin istiqamətində şimal-şərqdən cənub-qərb istiqamətdə uzanır. Bu formaların əmələ gəlməsində masir imərliklərin və yeni kaspi yaşlı dəniz terraslarının qumlarından başqa Bahar və s. palıq vulkanlarının pskrmə materialları da iştirak edir.
Kr-Araz dzənliyində eol relyef formaları əsasən gcl şimal-şərq kləklərinin, quru iqlim şəraitinin, seyrək bitki rtynn və bərkidilməmiş qum, gil və gillicə materiallarının stnlk təşkil etdiyi Cənub- Şərqi Şirvanda inkişaf etmişdir. Sahilboyu ərazidə yayılmış və sahil vallarından, dyunlardan, qum tirələri və təpələrindən ibarət olan eol relyef formaları yarım bərkidilmiş və ya hərəkət edən formadadırlar. Əsasən, geniş imərliklərin və son yeni kaspi dəniz terraslarının sovrulma materialları ilə qidalanan bu formalar təkrar sovrulmaya məruz qalmışdır.
Cənub-Şərqi Şirvan dzənliyində yeni kaspidə laqun sahələrini təşkil etmiş yastı dibli şoran kəkliklərin cənub-qərb kənarı boyunca yayılmış qum təpəcikləri səciyyəvidir. Bu formalar ilin isti yarısında şoran kəkliklərin quruması zamanı onları təşkil edən kvrək materialların sovrularaq kəkliklərin cənub - qərbində kdrlməsi nəticəsində əmələ gəlmişdir.
Durovdağ və Dzdağ palıq vulkanı konuslarının və Xıdırlı palıq sopkasının ətrafında, əsasən palıq vulkanlarının sovrulma materiallarından təşkil olunmuş qum-gil təpələri geniş yayılmışdır.
Kr-Araz dzənliyinin iərilərində qum təpələrinə və dyunlara, əsasən, Mil və Mğan dzənliklərində ləkələr şəklində təsadf edilir. Bu formalar Kr və Araz aylarının qumlardan və gillicələrdən təşkil olunmuş qədim yataq boyu yollarının və sahil vallarının sovrulması nəticəsində əmələ gəlmişdir. Bu cr formalar Muğan dzənliyində Hacıli şoranlığının cənub-qərb kənarında bir qədər geniş yayılmışdır.
Kiik Qafqazın cənub-şərq hissəsində Arazyanı silsilələrdə və Talış dağlarının orta dağlıq hissəsində eol korroziyası və deflyasiyası nəticəsində əmələ gəlmiş oyuqlar, ıxıntılar, təpəliklər və arı şanına bənzər formalar inkişaf etmişdir (Abasov, 1970, Antonov, 1971). Bu cr formalara mxtəlif nv vulkanogen tərkibli sxurlarda da tez-tez təsadf edilir.[4]
59fb9ae87f