Mənzum Komediya
Alesha Canant
Dramatik nvn faciə və komediya kimi janrları hələ antik yunan ədəbiyyatında (Esxilin faciələri, Aristofanın komediyaları) mvcud olsa da, dram janrı orta əsrlərdən sonrakı dvrn məhsuludur. Dnya ədəbiyyatında mənzum dramın ilk nmunələrini U.Şekspir (XVI əsr), Azərbaycan ədədbiyyatında isə H.Cavid yaradıb.
Mənzum dramın znəməxsus səhnə həlli var. Əgər nəsrlə yazılmış dram əsərində szlərin tam surətdə hərəkət və əməllə dolması şərtdirsə, mənzum dramda aktyor həm də şeiriyyətin gzəlliyini tamaşaıya atdırmağı bacarmalıdır. Poeziya szn musiqi həddinə atdırılması deməkdir. Burada szn fəlsəfi tutumu aktyorun ifasında aydın verilməlidir.[1]
Komediya (yunanca: camaatı gldrən syləmə) qədim Yunanıstanda faciəyə paralel yaranmışdır: faciə ayinindən sonra Byk Dionisi bayramında komediyalar icra edilirdi. Ağlama ilə mşayiət olunan faciədən fərqli olaraq komediya yunan mifologiyasından alınan glməli sjetlər zərində qurulurdu. Nəzərə almaq lazımdır ki, yunan komediyasının kkləri fallas mərasimlərində icra edilən və məhsuldarlıq bayramları ilə bağlı olan ayinlərdən gəlirdi. Ona grə ən qədim vaxtlardan bu mərasimlərdəki kobud zarafat və erotika elementlər bu janrda uzun zaman mhm yer tutmuşdur. Hələ Yunanıstanda komediya daha ox aşağı təbəqələrin iştirak etdiyi və onların başına gələn əhvalatlar kimi qəbul edilirdi. Ona grə ədəbiyyatın tarixində sonrakı əsrlərdə də komediya ən demokratik janrlardan biri olmuşdur. Bu səbəbdən bir sıra lkələrdə xsusilə orta əsrlərdə komediya xalq meydan mərasimlərinin bir şəkli kimi yaşayıb davam etmişdir.
Komediyanın inkişafında onun parodik imkanları və zamanın məşhur adamlarını lağa qoymaq imkanı mhm rol oynamışdır. Bu imkanları sayəsində komediya həmişə populyar olmuş və zəngin bir tarixi inkişaf yolu kemişdir. Mxtəlif xalqların mədəniyyətinə daxil olan komediya bu xalqdakı şən mərasim elementləri, kə tamaşaları ənənələri ilə zənginləşmişdir. İntibah dvrndən başlayaraq komediya yeniləşir və kobud yumor formalarından təmizlənir. Komediya btn hallarda yngl janr sayılır və klassist estetikadan bəri bu barədə təsəvvr mvcuddur.
Mxtəlif ədəbiyyatlarda komediyanın milli təcrbəsi və variantları ilə bağlı terminlər ortaya gəlmişdir. Vodevil və fars kimi terminlər komediyanın yngl və daha ox yumoristik formalarını nişan verir. Vodevil musiqili komediya tamaşaları n yazılan komediya mətnləridir: burada dialoqla yanaşı şeir və nəğmə mətnləri də daxil edilir: oxumaq, rəqs, pantomima vodevil əsasında yaradılan teatr tamaşasında mhm yer tutur. Azərbaycanda opera və musiqili komediya tamaşaları n yazılan komediya mətnlərinə adətən libretto deyilir. Fars termini də vodevil kimi fransız teatrından gəlmədir. Geniş mənada fars -səyyar fransız xalq komediyasının mətnlərinə işarə verən termindir. Farsda mlkiyyəti burjua pulgirliyi və kral hakimiyyətinin himayə edilməsi ideyaları mhm yer tuturdu.
XVI əsrdə İtaliyada maskalar teatrı yaranmış və Avropada -İngiltərə, Fransa, İspaniya və s. lkələrdə teatr işinin populyarlaşmasına byk təsir gstərmişdir. Bu İtaliya xalq teatrının intibah dvrndə peşə-karlaşmış bir şəkli idi. Məhz maska teatrında ifaı, oxuyan, rəqqas və akrobat kimi ıxış edən aktyorlar peşəkarlaşdı və tamaşalardan yığılan pullar hesabına dolanan səyyar teatr adamı oldu. Səyyar teatrlar iri yaşayış məntəqələrini gəzir və pullu tamaşalar gstərirdilər. Teatra məxsus rekvizit əşyaları, geyimlər, maskalar, qrim bu teatrın ayrılmaz bir sahəsi oldu. Maska teatrının əsas qəhrəmanları xəsisliyi, maymaqlığı, boşboğazlığı, acgzly, qorxaqlığa, tənbəlliyi və s. tənqid edib lağa qoyan maskalar idi.
Maska teatrı klassist komediyaya byk təsir gstərdi. Klassisizmin nəzəriyyəsinə uyğun olaraq bu maskalar maarifi əxlaqi ideyalara evrildilər. Maarifilər xəsisliyi, cahilliyi, tərbiyəsizliyi, qorxaqlığı, qarınqulu olmağı insanların yeganə və anadangəlmə qsurları kimi təsvir edirdilər. İnsan bircə qsurun timsalına evrilirdi. Əslində isə insanı bircə əxlaqi qsurun timsalı kimi yekməna təsvir etmək onun xarakterini bəsitləşdirmək idi. XX əsrdə ABŞ-da yaranan komiks janrı bir nv klassist və maarifi komediyaya qayıdış idi: burada insan xarakteri məyyən qsurları daşıyır və bir-birinin ardınca yeni-yeni glməli vəziyyətlərə dşr. Komiksin əsas hədəfi də bu vəziyyətlərin sayını artırmaq və əsəri glməli epizodlar sırası kimi şərti şəkildə uzatmaqdır. Buradakı şərti glməli qəhrəman başlıca olaraq yeni komik situasiyaların yaradılmasına xidmət edir və şərti maskaya evrilir.
Komediyanın janr tarixi zəngindir və dnyanın grkəmli nəzəriyyəiləri tərəfindən geniş yrənilmiş və elmi ənənə yaradılmışdır. Bu ənənədə komiklik nəzəriyyəsi mərkəzi yer tutur. Həyatda, ədəbiyyatda və sənətdə glşn mahiyyəti və təzahrləri komiklik anlayışında mumiləşdirilir. Glş insanda sevincin formasıdır. Glş adətən məqsəd və nəticə, forma və məzmun, hadisə və mahiyyət arasındakı uyğunsuzluqdan və ziddiyyətdən doğur. Glşn təzahr şəkilləri ox mxtəlif olduğundan ona birmənalı tərif vermək də ətindir. Adətən insan məyyən vəziyyətdə gzlədiyi ilə nəticə arasında ziddiyyət olanda glmsəyir.
Bədii konflikt - latınca konfliktus szndəndir. Bədii əsərin sjetinin əsasında duran qarşıdurma, mnaqişə. Sənətkar həyatdakı ziddiyyətləri, mnaqişələri bədii əsərdə hadisələrdə, qəhrəmanın ona əks mvqedə duran qvvələrlə qarşıdurması vasitəsilə əks etdirir. Konflikt lirik və epik əsərlərə nisbətən dramatik əsərlərin yazılmasında xsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Bədii metod - sənətkarın bədii əsərdə həyatı əks etdirərkən əsas gtrdy prinsiplər, yaradıcılığında varlığı obrazlı əksetdirmənin daim təkrar olunan mumi xsusiyyətləridir. Eyni bədii metodu əsas gtrən yazııların yaradıcılığı ədəbi cərəyan yaradır; məsələn: realizm, romantizm ədəbi cərəyanları. Sənətkarın fərdi slubu olsa da, o, məyyən bədii metodla bağlı olur.
Dramaturgiya - dramatik nvdə yazılmış əsərlərin (dram, komediya, faciə) cəmi. Nəzmlə yazılan dramatik əsərlərə mənzum dramaturgiya, nəsrlə yazılanlara mənsur dramaturgiya deyilir.
59fb9ae87f