AFYON ADI NEREDEN GELİYOR ?
afyon76
AFYON ADI NEREDEN GELİYOR ?
Pek çok kez muhatap olmuşuzdur, Afyon adı nereden geliyor ? Neden şehrimize isim olarak verilme ihtiyacı duyuldu gibi soruları.Özellikle yurtdışında yaşayan bir kaç hemşehrimizden bu konuda sıkıntı çektiklerini işitmiştim.Nerelisin sorusuna verebilecekleri cevap ‘’ Afyon,Opium’’ olunca karşıdaki kişide eroin imal edilen bir şehir olduğu izlenimi oluştuğundan bahsetmişlerdi.
Bizde bu yazımızda adı ilimizle özdeşleşen Haşhaş bitkisinden bahsedelim istedik.Ne zaman ekilir,nasıl toplanır,eskiden nasıl çizilirdi ?
Afyon,tıpta ilaç yapımında kullanılan haşhaş bitkisinin öz suyuna verilen addır.Latince'de "Opium" denilen haşhaş bitkisinin M.Ö. 2.yüzyıldan itibaren bu topraklarda ekildiğini, üzerinde haşhaş kabartması bulunan Synnada (Şuhut) kentine ait sikkeden anlamaktayız. Latince öz su anlamına gelen opium. zamanla yazılış ve söylenişte değişikliğe uğrayarak ofium, afiom, afion ve sonunda afyon olmuştur.
Osmanlı döneminde Karahisar olarak bilinen ilimize ‘’ Afyon ‘’ kelimesinin eklendiği ilk tarih Hicri 1061,miladi 1650 yılında Gazlıgöl yakınlarında Kunduzlu olarak bilinen köyümüzden bir kişinin mahkemede görülen davasında geçtiği incelenen Şeriye sicillerinde tesbit edilmiştir.( 1)
Bilindiği gibi Afyon haşhaş bitkisinden elde edilir.Haşhaşın ekimi genellikle sonbahar ve ilkbahar aylarında ekilmektedir.Sonbaharda ekilenler kışlık olarak adlandırılır ve kış aylarında sofralarımızda yeşillik olarak tüketmek için ekilir.Bugünlerde Pazar yerlerinde çevre köylerden getirilen yeşil haşhaşla sıkça karşılaşırız .Bahar aylarında ekilenler ise tane haşhaş elde etmeye yönelik yapılan ekimlerdir.
Her iki mevsimde ekilen haşhaşlar özellikle ilkbahar aylarındaki yağmurlarla çok çabuk bir şekilde gelişip büyümeye başlar.2 defa çapası yapılır,otları ayıklanır ve dipleri doldurulur.Mayıs ayı sonuna doğru hava sıcaklığına bağlı olarak 60-70 cm boya ulaşan haşhaş bitkisi çiçek açar.Çiçeklerinin açtığı zamanlarda rengarenk tarlalar görülmeye değer.Özellikle çiçek açıncaya kadar geçen zamanda bitkinin suya ihtiyacı vardır.Sakızının toplandığı yıllarda çiçek açtıktan sonra yağan yağmurların sakız çıkmasına mani olduğundan zararlı olduğu söylenir.Çiçekler döküldükten sonra ortada kalan kapsül önceleri koyu yeşilken daha sonra açık yeşile dönüşür.
Haşhaşın çizilmesi aşaması işte bu aşamada yapılır.Kapsülün sapıyla birleştiği kısımda hafif beyaz bir sıvı oluşmaya başlayınca özellikle sabah saatlerinde bu iş için yapılmış DİLGİ denilen bıçaklarla baş kısmı çizilir,çizilen kapsülden gün içinde süt denilen sıvı çıkar ve katılaşıp sararmaya başlar.Bu maddeye Afyon sakızı denir.
Çizilen kapsüllerden çıkan sakızlar ertesi gün ALGI denilen aletle toplanır ve bir kap içinde yoğrularak yeşil haşhaş yapraklarına sarılır.Kurumaya bırakılır.Toplanan sakızlar daha sonra şehirde bulunan veya köyleri dolaşan tüccara devredilir.Oda sandıklar içerisinde biriktirerek büyük şehirlerde bulunan alıcılara satar.Bazen toplanan sakızın hepsi satılmaz,lazım oldukça bir kısmı satılır.Osmanlının son zamanlarında özellikle sakız toplama işini Ermeni tüccarlar yapar.Cumhuriyet döneminde ise bu işi şehrin önde gelen tüccarları yapmaktadır.
Afyon sakızı alınan haşhaş bitkisi 1-1,5 ay daha tarlada bırakılarak kuruması beklenir daha sonra kelleler kırılarak içindeki haşhaş tanecikleri alınır.1970’lerde ki Haşhaş yasağına gelinceye kadar bu şekilde yapılan ekim ve toplama daha sonra değişir.Haşhaşın çizilerek sakızının alınması kesinlikle yasaklanır.Bunun yerine Kapsül kısmı biriktirilerek TMO’ne teslim edilir.Toprak Mahsülleri Ofisi’de Bolvadin İlçemizde bulunan Alkoloid Fabrikasında bunları işleyerek tıbta kullanılacak hale getirir.Günümüzde Haşhaşın tüm ekim aşaması devlet kontrolü altında yapılmaktadır.
Aslına bakılırsa 1946 yılında Afyon Alkoloidleri Sanayi kurulması gündeme gelir fakat her nedense bu fabrikanın kurulması için 30 sene beklenmesi gerekir.( 2 )
1970’li yıllara gelinceye kadar ilimizde Haşhaş ekimi çok geniş alanlarda yapılmakta ve il genelinde 4000 ton haşhaş,50 ton kadar da afyon sakızı elde edilmektedir.Bir zamanlar Türkiye’nin en büyük iharacat kalemlerinden biriside Afyon Sakızıdır.Çok geniş alanlarda ekilmesinin sebebi ise üründen iki kez gelir elde etmesinden dolayıdır.Hem Afyon sakızı satılır,hem de haşhaş tanesi.Günümüzde kullandığımız Ayçiçeği yağının yerine bir zamanlar Haşhaş yağı kullanılır.Tarlalarda bırakılan haşhaş sapları daha sonra toplanarak kışın yakacak olarak kullanılır.( 3)
İşgal yıllarında 13 ay gibi bir süre ilimizde kalan Yunan Ordusu Başkomutanı Trikopis yıllar sonra yayınladığı anılarında haşhaştan şöyle bahsetmektedir.
‘’ Mart ayında çoktan beri et yememiş olduğumuz için o zamanki kurmayım olan Albay Gonatas ile beraber et yeme ihtiyacını duyduk ve Gonatas bunları temin etme görevini üzerine aldı.Ertesi gün yemekte kaynamış otumuz vardı ve biz bunların yabani hindiba olduğunu sanıyorduk.Yemekten sonra yazıhanemde kaldım ve her zamanki gibi 10 dakikalık uykumu almak istedim.Fakat bu defa 1 saat uyumuşum ve güçlükle uyanabildim.Kurmayım Albay Gonatas odama geldiği zaman bu hadiseyi anlattım ve o da bana gerek kendisinin gerekse diğer subayların başındanda aynı olayın geçtiğini anlattı.Başlanğıçta bu hadiseyi nasıl izah edeceğimizi bilmiyorduk fakat sonra sebebini anladık.
Bizim Hindiba sandığımız ot Afyonkarahisar’a ismini veren bu bölgede çok miktarda ekilen ve fidanı gerek görünüş gerekse lezset bakımından hindibaya benzeyen Afyon imiş.Bu nebatın meyvesi nara benzer ve üzeri çizilince çizilen yerlerden afyonu ihtiva eden bir sıvı akar.Bu meyvanın içinde yağı çıkartılan çekirdeklerde vardır.Bizde başka yağın yokluğundan dolayı bunu kullanıyorduk.( haşhaş yağı) (4)
Bir gün Afyon’un Türk Belediye Başkanı beni ziyaret etti.Kendisine başımıza gelenleri anlattım.O da bana bu otu yiyenin iyi uyuduğunu söylediği.’’
Trikopis’in anılarında yer eden Haşhaş böyle,o yıllarda haşhaş yağından başka yağ bulamazken günümüzde Haşhaş yağı bulmakta zorluk çekiyoruz,bulsakta alım gücümüzün kat kat üstünde olan fiyatıyla cep yakıyor.
Halk arasındaki adıyla eskiden Haşgeş sürtmekte kullanılan ağır taşlar bugün pek fazla kullanılmıyor.Evlerimizde sürttüğümüz haşgeşler ise yerini marketten aldığımız paket içindeki hazır sürtülmüş Haşgeşlere bıraktı.Her ne kadar aynı tadı vermesede pratikliği bakımından kullanılmakta.
Dilgi,Algı,Haşkeş taşı gibi geçmişte kullanılan aletleri AYTAM’da görebilirsiniz.
Yeni yazılarımızda görüşmek dileğiyle.
DİPNOTLAR
1- Edip Ali BAKI- Afyonkarahisar’da XVII, XVIII inci asırlarda meçhul halk tarihi’nden-1951
2-Afyon Alkaloidleri Sanayii'nin kurulması-04/06/1946-Devlet Arşivleri Genel Müd.Dosya:E9
3-Ömer Fevzi ATABEK-Afyon Vilayeti Tarihçesi-AKÜ Yayını-1997
4- General Trikopis-Hatıralarım-Akşam Yay.1967-syf:81
Mehmet Özpinar
Date: Tue, 19 Jan 2010 20:55:33 +0200
Subject: {AYTAM'dan mektup} AFYON ADI NEREDEN GEL�YOR ?
From: afy...@gmail.com
To: ay...@googlegroups.com
AFYON ADI NEREDEN GEL�YOR ?
Pek �ok kez muhatap olmu�uzdur, Afyon ad� nereden geliyor ? Neden �ehrimize isim olarak verilme ihtiyac� duyuldu gibi sorular�.�zellikle yurtd���nda ya�ayan bir ka� hem�ehrimizden bu konuda s�k�nt� �ektiklerini i�itmi�tim.Nerelisin sorusuna verebilecekleri cevap �� Afyon,Opium�� olunca kar��daki ki�ide eroin imal edilen bir �ehir oldu�u izlenimi olu�tu�undan bahsetmi�lerdi.
Bizde bu yaz�m�zda ad� ilimizle �zde�le�en Ha�ha� bitkisinden bahsedelim istedik.Ne zaman ekilir,nas�l toplan�r,eskiden nas�l �izilirdi ?
Afyon,t�pta ila� yap�m�nda kullan�lan ha�ha� bitkisinin �z suyuna verilen add�r.Latince'de "Opium" denilen ha�ha� bitkisinin M.�. 2.y�zy�ldan itibaren bu topraklarda ekildi�ini, �zerinde ha�ha� kabartmas� bulunan Synnada (�uhut) kentine ait sikkeden anlamaktay�z. Latince �z su anlam�na gelen opium. zamanla yaz�l�� ve s�yleni�te de�i�ikli�e u�rayarak ofium, afiom, afion ve sonunda afyon olmu�tur.
Osmanl� d�neminde Karahisar olarak bilinen ilimize �� Afyon �� kelimesinin eklendi�i ilk tarih Hicri 1061,miladi 1650 y�l�nda Gazl�g�l yak�nlar�nda Kunduzlu olarak bilinen k�y�m�zden bir ki�inin mahkemede g�r�len davas�nda ge�ti�i incelenen �eriye sicillerinde tesbit edilmi�tir.( 1)
Bilindi�i gibi Afyon ha�ha� bitkisinden elde edilir.Ha�ha��n ekimi genellikle sonbahar ve ilkbahar aylar�nda ekilmektedir.Sonbaharda ekilenler k��l�k olarak adland�r�l�r ve k�� aylar�nda sofralar�m�zda ye�illik olarak t�ketmek i�in ekilir.Bug�nlerde Pazar yerlerinde �evre k�ylerden getirilen ye�il ha�ha�la s�k�a kar��la��r�z .Bahar aylar�nda ekilenler ise tane ha�ha� elde etmeye y�nelik yap�lan ekimlerdir.
Her iki mevsimde ekilen ha�ha�lar �zellikle ilkbahar aylar�ndaki ya�murlarla �ok �abuk bir �ekilde geli�ip b�y�meye ba�lar.2 defa �apas� yap�l�r,otlar� ay�klan�r ve dipleri doldurulur.May�s ay� sonuna do�ru hava s�cakl���na ba�l� olarak 60-70 cm boya ula�an ha�ha� bitkisi �i�ek a�ar.�i�eklerinin a�t��� zamanlarda rengarenk tarlalar g�r�lmeye de�er.�zellikle �i�ek a��ncaya kadar ge�en zamanda bitkinin suya ihtiyac� vard�r.Sak�z�n�n topland��� y�llarda �i�ek a�t�ktan sonra ya�an ya�murlar�n sak�z ��kmas�na mani oldu�undan zararl� oldu�u s�ylenir.�i�ekler d�k�ld�kten sonra ortada kalan kaps�l �nceleri koyu ye�ilken daha sonra a��k ye�ile d�n���r.
Ha�ha��n �izilmesi a�amas� i�te bu a�amada yap�l�r.Kaps�l�n sap�yla birle�ti�i k�s�mda hafif beyaz bir s�v� olu�maya ba�lay�nca �zellikle sabah saatlerinde bu i� i�in yap�lm�� D�LG� denilen b��aklarla ba� k�sm� �izilir,�izilen kaps�lden g�n i�inde s�t denilen s�v� ��kar ve kat�la��p sararmaya ba�lar.Bu maddeye Afyon sak�z� denir.
�izilen kaps�llerden ��kan sak�zlar ertesi g�n ALGI denilen aletle toplan�r ve bir kap i�inde yo�rularak ye�il ha�ha� yapraklar�na sar�l�r.Kurumaya b�rak�l�r.Toplanan sak�zlar daha sonra �ehirde bulunan veya k�yleri dola�an t�ccara devredilir.Oda sand�klar i�erisinde biriktirerek b�y�k �ehirlerde bulunan al�c�lara satar.Bazen toplanan sak�z�n hepsi sat�lmaz,laz�m olduk�a bir k�sm� sat�l�r.Osmanl�n�n son zamanlar�nda �zellikle sak�z toplama i�ini Ermeni t�ccarlar yapar.Cumhuriyet d�neminde ise bu i�i �ehrin �nde gelen t�ccarlar� yapmaktad�r.
Afyon sak�z� al�nan ha�ha� bitkisi 1-1,5 ay daha tarlada b�rak�larak kurumas� beklenir daha sonra kelleler k�r�larak i�indeki ha�ha� tanecikleri al�n�r.1970�lerde ki Ha�ha� yasa��na gelinceye kadar bu �ekilde yap�lan ekim ve toplama daha sonra de�i�ir.Ha�ha��n �izilerek sak�z�n�n al�nmas� kesinlikle yasaklan�r.Bunun yerine Kaps�l k�sm� biriktirilerek TMO�ne teslim edilir.Toprak Mahs�lleri Ofisi�de Bolvadin �l�emizde bulunan Alkoloid Fabrikas�nda bunlar� i�leyerek t�bta kullan�lacak hale getirir.G�n�m�zde Ha�ha��n t�m ekim a�amas� devlet kontrol� alt�nda yap�lmaktad�r.
Asl�na bak�l�rsa 1946 y�l�nda Afyon Alkoloidleri Sanayi kurulmas� g�ndeme gelir fakat her nedense bu fabrikan�n kurulmas� i�in 30 sene beklenmesi gerekir.( 2 )
1970�li y�llara gelinceye kadar ilimizde Ha�ha� ekimi �ok geni� alanlarda yap�lmakta ve il genelinde 4000 ton ha�ha�,50 ton kadar da afyon sak�z� elde edilmektedir.Bir zamanlar T�rkiye�nin en b�y�k iharacat kalemlerinden biriside Afyon Sak�z�d�r.�ok geni� alanlarda ekilmesinin sebebi ise �r�nden iki kez gelir elde etmesinden dolay�d�r.Hem Afyon sak�z� sat�l�r,hem de ha�ha� tanesi.G�n�m�zde kulland���m�z Ay�i�e�i ya��n�n yerine bir zamanlar Ha�ha� ya�� kullan�l�r.Tarlalarda b�rak�lan ha�ha� saplar� daha sonra toplanarak k���n yakacak olarak kullan�l�r.( 3)
��gal y�llar�nda 13 ay gibi bir s�re ilimizde kalan Yunan Ordusu Ba�komutan� Trikopis y�llar sonra yay�nlad��� an�lar�nda ha�ha�tan ��yle bahsetmektedir.
�� Mart ay�nda �oktan beri et yememi� oldu�umuz i�in o zamanki kurmay�m olan Albay Gonatas ile beraber et yeme ihtiyac�n� duyduk ve Gonatas bunlar� temin etme g�revini �zerine ald�.Ertesi g�n yemekte kaynam�� otumuz vard� ve biz bunlar�n yabani hindiba oldu�unu san�yorduk.Yemekten sonra yaz�hanemde kald�m ve her zamanki gibi 10 dakikal�k uykumu almak istedim.Fakat bu defa 1 saat uyumu�um ve g��l�kle uyanabildim.Kurmay�m Albay Gonatas odama geldi�i zaman bu hadiseyi anlatt�m ve o da bana gerek kendisinin gerekse di�er subaylar�n ba��ndanda ayn� olay�n ge�ti�ini anlatt�.Ba�lan���ta bu hadiseyi nas�l izah edece�imizi bilmiyorduk fakat sonra sebebini anlad�k.
Bizim Hindiba sand���m�z ot Afyonkarahisar�a ismini veren bu b�lgede �ok miktarda ekilen ve fidan� gerek g�r�n�� gerekse lezset bak�m�ndan hindibaya benzeyen Afyon imi�.Bu nebat�n meyvesi nara benzer ve �zeri �izilince �izilen yerlerden afyonu ihtiva eden bir s�v� akar.Bu meyvan�n i�inde ya�� ��kart�lan �ekirdeklerde vard�r.Bizde ba�ka ya��n yoklu�undan dolay� bunu kullan�yorduk.( ha�ha� ya��) (4)
Bir g�n Afyon�un T�rk Belediye Ba�kan� beni ziyaret etti.Kendisine ba��m�za gelenleri anlatt�m.O da bana bu otu yiyenin iyi uyudu�unu s�yledi�i.��
Trikopis�in an�lar�nda yer eden Ha�ha� b�yle,o y�llarda ha�ha� ya��ndan ba�ka ya� bulamazken g�n�m�zde Ha�ha� ya�� bulmakta zorluk �ekiyoruz,bulsakta al�m g�c�m�z�n kat kat �st�nde olan fiyat�yla cep yak�yor.
Halk aras�ndaki ad�yla eskiden Ha�ge� s�rtmekte kullan�lan a��r ta�lar bug�n pek fazla kullan�lm�yor.Evlerimizde s�rtt���m�z ha�ge�ler ise yerini marketten ald���m�z paket i�indeki haz�r s�rt�lm�� Ha�ge�lere b�rakt�.Her ne kadar ayn� tad� vermesede pratikli�i bak�m�ndan kullan�lmakta.
Dilgi,Alg�,Ha�ke� ta�� gibi ge�mi�te kullan�lan aletleri AYTAM�da g�rebilirsiniz.
Yeni yaz�lar�m�zda g�r��mek dile�iyle.
D�PNOTLAR
1- Edip Ali BAKI- Afyonkarahisar�da XVII, XVIII inci as�rlarda me�hul halk tarihi�nden-1951
2-Afyon Alkaloidleri Sanayii'nin kurulmas�-04/06/1946-Devlet Ar�ivleri Genel M�d.Dosya:E9
3-�mer Fevzi ATABEK-Afyon Vilayeti Tarih�esi-AK� Yay�n�-1997
4- General Trikopis-Hat�ralar�m-Ak�am Yay.1967-syf:81
Windows 7: G�ndelik i�lerinizi basitle�tirin. Size en uygun bilgisayar� bulun.
afyon76
Kocatepe gazetesindeki resimleri incelediğimde bu haşhaş çizim şeklinin Afyon yöresine ait olmadığını gördüm. Bizdeki çizim Sap ve kafaya yani yıldız kısmına dik değil parelel çizilir ve hilal şeklinde olur. Bıçak derine vurulmaz, derine vurulursa haşhaş tohumu uyuşturucu ve acı olur ve tohumlar kapsül kuruduğunda dökülür. Alım yapılırken haşaşın kapsülü alınmaz sütü alınır kapsülünü de alırsanız sütün kalitesi düşer. Ben çocukluğumda haşhaşı çizer ve alırdım ta ki yasaklara kadar. Hatta günlük yevmiye alırdım ve evimize katkıda bulunurdum. O zaman 13-14 yaşlarımda idim. Haşhaş sütü serinlikte alınır, sıcakta çizilir. Sıcakta süt alırsanız bayılırsınız. Haşhaş çizimi yapılırken geri geri gidilir, alırken de ileri doğru gidilir. Bu işleri bilen Afyonda ancak 55 yaş ve sonrası insanlar kaldı. Çiftçimiz için iyi bir gelir kaynağı idi. Bize yasaklattılar ama kendi sömürgeleri olan ülkelerde bu iş serbestçe yapılıyor. O dönemde grip olunmazdı olsa bile bıçakta kalan artıktan çok az bir miktar kazınır ve içirilirdi. hasta uyuduktan sonra sapasağlam kalkardı. Halkımız kesinlikle bu sütü kullanmazdı. Çünkü bu sütün mercimek tanesi büyüklüğündeki kısmı bile ölüme sebep olur diye bilinirdi.Saygılarımla.
Date: Tue, 19 Jan 2010 20:55:33 +0200
Subject: {AYTAM'dan mektup} AFYON ADI NEREDEN GELİYOR ?
From: afy...@gmail.com
To: ay...@googlegroups.com
--4- General Trikopis-Hatıralarım-Akşam Yay.1967-syf:81
Windows 7: Gündelik işlerinizi basitleştirin. Size en uygun bilgisayarı bulun.
Bu iletiyi "AYTAM Afyonkarahisar Yerel Tarih Araştırmaları Merkezi" grubuna üye
olduğunuz için aldınız. (http://www.aytam.org.tr) sayfasına bakınız. Gruba (ay...@googlegroups.com) adresinden ileti gönderebilirsiniz. Üyeliğinizi sonlandırmak için (aytam-un...@googlegroups.com) adresine boş bir ileti gönderin, posta kutunuza gelen linki tıkladığınızda gruptan çıkabilirsiniz. Başaramazsanız, ilettiğiniz çıkma isteğiniz en kısa zamanda gerçekleştirilecektir. (http://groups.google.com/group/aytam?hl=tr) adresinde bu grubu ziyaret edebilirsiniz.
Haberleşme grubumuzun, Afyonkarahisar’ın kültürel miras ve çevreye ilişkin değerlerini geliştirecek güçlü bir araç olması beklenmektedir. Lütfen amaç dışında yazılara yer vermeyiniz; teşekkür ederiz.