Cử chỉ tay Chúa trong Icon Pantokrator: 1 bản tuyên xưng Đức tin bằng hình ảnh | Lm. Anmai, CSsR
Mikali Nguyễn
Bức ảnh thánh mà chúng ta đang chiêm ngắm thuộc về một truyền thống nghệ thuật linh thánh và lâu đời của Kitô giáo, được gọi là "icon" (trong tiếng Hy Lạp, eikōn có nghĩa là "hình ảnh"). Phổ biến trong các Giáo hội Chính Thống giáo và Công giáo Đông phương, icon không được xem như một tác phẩm trang trí đơn thuần, mà là một "cửa sổ nhìn vào Thiên Đàng," một phương tiện thần học và phụng vụ để con người gặp gỡ Thiên Chúa, Đức Mẹ và các Thánh.
Một trong những icon mang tính biểu tượng và có sức ảnh hưởng sâu rộng nhất chính là Chúa Kitô Pantokrator (Παντοκράτωρ), nghĩa là "Đấng Toàn Năng" hay "Đấng Cai Trị Muôn Loài." Trong hình ảnh này, Chúa Giêsu thường được khắc họa với vẻ mặt uy nghi nhưng đầy nhân từ, tay trái cầm Sách Thánh (biểu tượng cho Lời Chúa, Tin Mừng cứu độ), và tay phải giơ lên trong một cử chỉ đặc biệt. Chính cử chỉ tay phải này, thoạt nhìn có vẻ đơn giản, lại ẩn chứa một hệ thống biểu tượng thần học vô cùng cô đọng và sâu sắc. Nó không chỉ là một động tác, mà là một bản tóm lược các chân lý nền tảng của đức tin Kitô giáo, một lời rao giảng không lời, và một phép lành ban xuống cho nhân loại. Bài phân tích này sẽ đi sâu vào việc giải mã các tầng ý nghĩa phong phú của cử chỉ thiêng liêng ấy, từ nguồn gốc văn hóa, nội dung thần học, cho đến việc phân định với các truyền thống biểu tượng khác.
Để hiểu được ý nghĩa nguyên thủy của cử chỉ này, chúng ta cần quay trở về với bối cảnh văn hóa nơi mà nghệ thuật icon Kitô giáo đã bén rễ và thành hình: thế giới Hy-La (Greco-Roman).
Trong các xã hội Hy Lạp và La Mã cổ đại, thuật hùng biện (rhetoric) không chỉ là nghệ thuật nói chuyện trước công chúng mà còn là một bộ môn khoa học được hệ thống hóa bài bản. Trong đó, ngôn ngữ cơ thể, đặc biệt là cử chỉ của bàn tay (chironomia), đóng một vai trò tối quan trọng. Các nhà hùng biện như Cicero hay Quintilian đã viết những luận thuyết chi tiết về cách sử dụng bàn tay để nhấn mạnh ý tưởng, thể hiện cảm xúc và thu hút sự chú ý của khán giả. Mỗi tư thế của ngón tay, mỗi cái vung tay đều mang một ý nghĩa quy ước, được cả người nói và người nghe hiểu rõ. Một người giơ tay lên theo một cách thức trang trọng không phải là một hành động ngẫu nhiên, mà là một dấu hiệu rõ ràng: "Hãy chú ý, điều tôi sắp nói đây vô cùng quan trọng."
Kitô giáo ra đời và phát triển trong lòng Đế chế La Mã. Các họa sĩ icon đầu tiên, những người được kế thừa di sản văn hóa này, đã một cách tự nhiên dung nạp ngôn ngữ hình ảnh quen thuộc của thời đại để diễn tả các thực tại thiêng liêng. Những icon cổ nhất còn sót lại được tìm thấy ở Rome và các vùng lân cận, càng củng cố thêm mối liên hệ này. Do đó, khi các họa sĩ vẽ Chúa Kitô, Đức Trinh Nữ Maria, hay các Thánh Tông đồ với bàn tay giơ lên, họ đang sử dụng một "ngữ pháp" thị giác mà bất kỳ người dân nào của Đế chế cũng có thể "đọc" được.
Ở tầng nghĩa cơ bản nhất, việc Chúa Kitô giơ tay phải lên trong icon Pantokrator chính là một cử chỉ của nhà hùng biện, của một bậc thầy đang giảng dạy. Nó báo hiệu rằng Ngài không im lặng. Ngài là Ngôi Lời (Logos) của Thiên Chúa, Đấng có một thông điệp quan trọng, một chân lý sống còn cần truyền đạt cho nhân loại. Thông điệp đó được chứa đựng trong Sách Thánh mà Ngài đang cầm ở tay trái. Cử chỉ này mời gọi người xem hãy lắng nghe, hãy mở lòng ra với Lời của Ngài.
Tuy nhiên, Kitô giáo đã không chỉ sao chép một cách máy móc. Tôn giáo này đã làm một cuộc "rửa tội" cho cử chỉ hùng biện, đổ đầy vào đó một nội dung mới, một chiều sâu thần học vượt xa ý nghĩa ban đầu. Từ một cử chỉ "giảng dạy," nó đã trở thành một cử chỉ "ban phép lành." Bởi vì Lời của Chúa Kitô không chỉ là thông tin, mà còn là quyền năng sáng tạo và cứu độ. Khi Ngài nói, sự sống được ban tặng, tội lỗi được tha thứ, và ân sủng được tuôn đổ. Do đó, bàn tay giơ lên của Ngài không chỉ thu hút sự chú ý, mà còn thực sự truyền ban phúc lành. Đây chính là hành động mà các linh mục trong Giáo Hội bắt chước khi chúc lành cho cộng đoàn, một hành động mang tính bí tích, làm cho ân sủng của Thiên Chúa trở nên hữu hình.
Vượt lên trên nguồn gốc văn hóa, tư thế các ngón tay của Chúa Kitô đã được các nhà thần học và họa sĩ Kitô giáo phát triển thành một hệ thống ký hiệu phức tạp, một "Christogram" (ký hiệu về Chúa Kitô) và một bản tuyên xưng đức tin hoàn chỉnh.
Christogram "IC XC" - Tuyên Xưng Danh Thánh Giêsu
Ý nghĩa cốt lõi và được công nhận rộng rãi nhất của cử chỉ này là việc các ngón tay tạo thành các chữ cái "IC XC". Đây là lối viết tắt theo truyền thống Hy Lạp của Danh Thánh "Giêsu Kitô" (IHCOYC XPICTOC).
· Ngón trỏ duỗi thẳng, tạo thành chữ "I" (Iota).
· Ngón giữa cong lại, tạo thành chữ "C" (Sigma, một dạng viết trong tiếng Hy Lạp cổ).
· Ngón áp út và ngón cái chéo nhau và chạm vào nhau, tạo thành chữ "X" (Chi).
· Ngón út cũng cong lại, giống như ngón giữa, tạo thành chữ "C" (Sigma).
Như vậy, toàn bộ bàn tay đang "viết" lên Danh Thánh của Đấng Cứu Độ. Đây không phải là một chi tiết nhỏ. Đối với đức tin Kitô giáo, Danh Giêsu chứa đựng tất cả quyền năng và căn tính của Ngài. Như Thánh Phaolô đã viết trong thư gửi tín hữu Philipphê: "Khi nghe Danh thánh Giêsu, mọi loài trên trời, dưới đất và trong nơi âm phủ đều phải bái quỳ" (Pl 2,10). Cử chỉ tay của Chúa Kitô trong icon là một lời khẳng định mạnh mẽ: Chính nhờ Danh Người mà chúng ta được chúc phúc, được chữa lành và được cứu độ. Bàn tay ban phép lành cũng chính là bàn tay công bố căn tính của Đấng ban phép lành.
Mầu Nhiệm Ba Ngôi (Trinitarian Doctrine)
Ba ngón tay hướng lên (ngón trỏ, ngón giữa, và ngón út) không chỉ tạo thành các chữ cái "I" và "C", mà còn mang một ý nghĩa biểu tượng sâu sắc khác: chúng tượng trưng cho Mầu nhiệm Một Chúa Ba Ngôi. Ba ngón tay riêng biệt nhưng hợp nhất trong một bàn tay, diễn tả chân lý về ba Ngôi Vị thần linh - Chúa Cha, Chúa Con và Chúa Thánh Thần - cùng chung một bản thể, một quyền năng và một vinh quang.
Đây là một trong những mầu nhiệm trung tâm và khó diễn tả nhất của Kitô giáo. Nghệ thuật icon, qua cử chỉ đơn sơ này, đã tìm ra một cách thức trực quan để gợi lên chân lý vĩ đại đó. Người tín hữu khi chiêm ngắm icon không chỉ thấy hình ảnh Chúa Giêsu, mà còn được nhắc nhở về Thiên Chúa Ba Ngôi, Đấng là nguồn mạch của mọi phúc lành.
Mầu Nhiệm Nhập Thể (Christological Doctrine)
Nếu ba ngón tay hướng lên nói về Ba Ngôi, thì hai ngón tay còn lại (ngón cái và ngón áp út) chạm vào nhau lại diễn tả một mầu nhiệm nền tảng khác: Mầu nhiệm Nhập Thể. Hai ngón tay này tượng trưng cho hai bản tính của Chúa Giêsu Kitô: bản tính Thiên Chúa (thần tính) và bản tính con người (nhân tính).
Việc hai ngón tay này kết hợp lại với nhau trong một cử chỉ duy nhất là một lời tuyên xưng mạnh mẽ về giáo lý đã được định tín tại Công đồng Chalcedon (năm 451). Giáo lý này khẳng định rằng trong một Ngôi Vị duy nhất của Chúa Giêsu, hai bản tính thần linh và nhân loại được kết hợp với nhau "không lẫn lộn, không thay đổi, không phân chia, không tách biệt." Ngài vừa là Thiên Chúa thật, vừa là người thật. Bàn tay của Ngài, vừa là bàn tay của Thiên Chúa quyền năng, vừa là bàn tay của con người đã từng lao động, đã từng bị đóng đinh. Cử chỉ chạm vào nhau của hai ngón tay diễn tả sự hiệp nhất hoàn hảo và không thể tách rời của hai bản tính này trong con người Đấng Cứu Thế.
Như vậy, chỉ trong một cử chỉ tay, icon Chúa Kitô Pantokrator đã trình bày một cách cô đọng và tuyệt vời bốn chân lý nền tảng:
1. Danh Thánh Giêsu Kitô là nguồn ơn cứu độ.
2. Thiên Chúa là Ba Ngôi Vị hiệp nhất.
3. Chúa Giêsu có hai bản tính: Thiên Chúa và con người.
4. Hai bản tính này được kết hợp một cách trọn vẹn trong một Ngôi Vị duy nhất.
Đó thực sự là một bài giáo lý bằng hình ảnh, một bản tuyên xưng đức tin được "khắc" vào không gian một cách sống động.
Khi quan sát cử chỉ tay của Chúa Kitô, một số người có thể liên tưởng đến các "thủ ấn" (mudra) trong nghệ thuật Phật giáo, đặc biệt là ấn Giáo hóa (Vitarka Mudra), cũng có hình thức ngón cái và ngón trỏ (hoặc ngón giữa) chạm vào nhau tạo thành một vòng tròn. Từ sự tương đồng về hình thức này, có người đã vội vàng kết luận rằng Kitô giáo đã "vay mượn" từ Phật giáo. Tuy nhiên, khi phân tích kỹ lưỡng về lịch sử, ý nghĩa và mục đích, chúng ta có thể thấy rằng lập luận này không có cơ sở vững chắc.
1. Nguồn Gốc Lịch Sử và Địa Lý: Như đã phân tích ở Phần 1, nguồn gốc trực tiếp và hợp lý nhất của cử chỉ trong icon Kitô giáo là thuật hùng biện Hy-La. Kitô giáo và nghệ thuật icon được sinh ra và nuôi dưỡng trong môi trường văn hóa Địa Trung Hải. Việc tìm kiếm một sự ảnh hưởng từ một nền văn hóa xa xôi như Ấn Độ, trong khi có một nguồn ảnh hưởng trực tiếp, rõ ràng và gần gũi ngay tại "sân nhà," là một suy luận thiếu tính lịch sử.
2. Sự Khác Biệt về Ý Nghĩa và Mục Đích: Đây là điểm phân định quan trọng nhất.
o Thủ ấn Phật giáo (Mudra) có mục đích chủ yếu là mô phạm và biểu trưng. Chúng là những ký hiệu để diễn tả một giáo huấn, một trạng thái tâm thức, hoặc một sự kiện trong cuộc đời Đức Phật. Ví dụ, Vitarka Mudra biểu thị cho việc truyền dạy giáo pháp, cuộc tranh luận, vòng tròn luân hồi của Pháp. Người xem nhìn vào thủ ấn và hiểu một thông điệp.
o Cử chỉ Kitô giáo thì vượt xa hơn thế. Nó vừa là ký hiệu (sign), vừa là hành động bí tích (sacramental act). Nó không chỉ mô tả một phép lành, mà nó thực sự ban phát phép lành. Đối với người tín hữu, icon là một sự hiện diện thiêng liêng. Chúa Kitô trong icon không phải là một nhân vật quá khứ, mà là Đấng Hằng Sống đang hiện diện và ban phúc. Tượng Phật giơ tay lên, và tín đồ Phật giáo nhận được một bài học; ảnh Chúa Kitô giơ tay lên, và Kitô hữu nhận được phép lành của Thiên Chúa. Đây là sự khác biệt căn bản giữa một hệ thống mang tính triết học-mô phạm và một hệ thống mang tính mặc khải-bí tích.
3. Bằng Chứng Niên Đại: Một số học giả chỉ ra rằng, trong khi các thủ ấn Phật giáo nói chung có lịch sử lâu đời, thì những hình ảnh Đức Phật có cử chỉ tay cong (giống với icon Kitô giáo hơn) chỉ xuất hiện từ khoảng thế kỷ thứ 8 sau Công nguyên. Trong khi đó, các icon Kitô giáo với cử chỉ "IC XC" đã tồn tại từ nhiều thế kỷ trước đó (ví dụ, icon Chúa Kitô Pantokrator nổi tiếng tại Tu viện Thánh Catherine ở Sinai có niên đại từ thế kỷ thứ 6). Dựa trên niên đại, nếu có một sự ảnh hưởng, thì câu hỏi ngược lại nên được đặt ra.
Việc thừa nhận những sự tương đồng về hình thức bên ngoài là cần thiết, nhưng việc quy kết một sự vay mượn mà bỏ qua sự khác biệt sâu sắc về nguồn gốc, ý nghĩa và mục đích là một sai lầm về phương pháp luận. Mỗi biểu tượng phải được hiểu trong chính hệ quy chiếu văn hóa và thần học của nó.
Cử chỉ tay của Chúa Kitô trong icon Pantokrator không phải là một chi tiết ngẫu nhiên hay một quy ước nghệ thuật đơn thuần. Nó là một ngôn ngữ thần học được kết tinh qua nhiều thế kỷ, một sự tổng hợp tuyệt vời giữa di sản văn hóa Hy-La và chân lý mặc khải của Kitô giáo.
Bàn tay ấy, trước hết, là bàn tay của Bậc Thầy, dùng ngôn ngữ của thuật hùng biện để mời gọi chúng ta lắng nghe Lời Hằng Sống. Sâu sắc hơn, đó là bàn tay của Vị Thiên Chúa Ba Ngôi, công bố Mầu nhiệm hiệp nhất và tình yêu của Ngài. Đó cũng là bàn tay của Đấng Cứu Thế, Đấng đã mặc lấy xác phàm, kết hợp trời với đất trong chính con người mình. Và trên hết, đó là bàn tay của Đấng Toàn Năng đang ban phúc, một phúc lành không chỉ là lời chúc suông, mà là ân sủng thực sự tuôn chảy từ Thiên Chúa đến với những ai chiêm ngắm với lòng tin.
Khi đứng trước một bức icon như thế này, người tín hữu không chỉ "thấy" một hình ảnh, mà được mời gọi bước vào một cuộc đối thoại, một sự gặp gỡ. Bàn tay giơ lên của Chúa Kitô như đang phá vỡ khoảng cách giữa trời và đất, giữa cõi thiêng và cõi凡. Nó vừa là một lời tuyên xưng về Ngài là ai, vừa là một lời hứa về những gì Ngài ban cho chúng ta. Trong sự im lặng của hình ảnh, cử chỉ ấy nói lên tất cả: Danh Thánh quyền năng, Ba Ngôi cực trọng, Nhập Thể cứu độ, và một phúc lành vĩnh cửu dành cho toàn thể nhân loại.
