अद्वैते शंकराभिप्रेतमुख्यदेवता का ?
V Subrahmanian
किमिति तर्हि सर्वेषां प्रत्यग्भूते भगवति यथोक्तज्ञानं नोदोतिॽ इत्याशङ्क्य, ‘न माम् ‘ इत्यत्र उक्तं हृदि निधाय, ज्ञाानानुदये हेत्वन्तरम् आह -
आत्मैवेति ।
कामैस्तैस्तैर्हृतज्ञानाः प्रपद्यन्तेऽन्यदेवताः ।
तं तं नियममास्थाय प्रकृत्या नियताः स्वया ॥ २० ॥
कामैः नानाविधैः अपहृतविवेकविज्ञानस्य देवतान्तरनिष्ठत्वमेव प्रत्यग्भूतपरदेवताप्रतिपत्त्यभावे कारणम् , इत्याह -
कामैरिति ।
देवतान्तरनिष्ठत्वे हेतुम् आह -
तं तमिति ।
प्रसिद्धो नियमः जपोपवासप्रदक्षिणनमस्कारादिः । नियमविशेषाश्रयणे कारणम् आह -
प्रकृत्येति
॥ २० ॥
अत्र पश्यन्तु - भाष्ये वासुदेवशब्दस्य 'आत्मा' इति तथा व्याख्याने 'प्रत्यगात्मभूत' इति, उभयत्र देवतान्तरत्वेन यदुक्तं तत् 'वासुदेवात् आत्मनः अन्याः' इति स्पष्टम् | अन्यत्र भाष्ये एव 'अहं वासुदेवः नान्यः तस्मात्' इति वासुदेवशब्दः जीवस्य पञ्चकोशविलक्षणात्मत्वेन व्याख्यातः | तेन अन्यदेवताशब्देन न केवलं विष्ण्वतिरिक्तदेवताः परन्तु प्रसिद्धविष्णुदेवता अपि अत्र अन्तर्गता | अन्यत्र केनोपनिषद्भाष्ये एवं शांकरवाक्यम् -
आत्मा हि नामाधिकृतः कर्मण्युपासने च संसारी कर्मोपासनं वा साधनमनुष्ठाय ब्रह्मादिदेवान्स्वर्गं वा प्राप्तुमिच्छति । तत्तस्मादन्य उपास्यो विष्णुरीश्वर इन्द्रः प्राणो वा ब्रह्म भवितुमर्हति, न त्वात्मा ; लोकप्रत्ययविरोधात् । यथान्ये तार्किका ईश्वरादन्य आत्मेत्याचक्षते, तथा कर्मिणोऽमुं यजामुं यजेत्यन्या एव देवता उपासते । तस्माद्युक्तं यद्विदितमुपास्यं तद्ब्रह्म भवेत् , ततोऽन्य उपासक इति । तामेतामाशङ्कां शिष्यलिङ्गेनोपलक्ष्य तद्वाक्याद्वा आह — मैवं शङ्किष्ठाः । ....
तत्र प्रसक्तमन्त्रः यद्वाचानभ्युदितं येन वागभ्युद्यते ।
तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते ॥ ५ ॥
तत्र यच्छब्दार्थः भाष्ये एवमुक्तः -यत् चैतन्यमात्रसत्ताकम् इति | ...तदेव आत्मस्वरूपं ब्रह्म निरतिशयं भूमाख्यं बृहत्त्वाद्ब्रह्मेति विद्धि विजानीहि त्वम् । नेदं ब्रह्म यदिदम् इत्युपाधिभेदविशिष्टमनात्मेश्वरादि उपासते ध्यायन्ति । तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि इत्युक्तेऽपि नेदं ब्रह्म इत्यनात्मनोऽब्रह्मत्वं पुनरुच्यते नियमार्थम् अन्यब्रह्मबुद्धिपरिसङ्ख्यानार्थं वा ॥ इति |
अत्रापि पश्यन्तु - ये कर्मिणः, उपासकाः ते संसारिणः ते किमिच्छन्ति प्राप्तुम्? ब्रह्मादिदेवान्स्वर्गं वा प्राप्तुमिच्छति इति भाष्ये उक्तम् | तदर्थं ते कं उद्दिश्य उपासनं कर्म वा अनुतिष्ठन्ति? विष्णुरीश्वर इन्द्रः प्राणो वा देवताविशेषान् यजन्ति | तेषां दृष्ट्या एताः देवताः तेभ्यो अन्याः, ताः देवताः स्वस्माद्भिन्नत्वेन (अनात्मत्वेन) पश्यन्ति | एतस्माद्विशिष्य स्वात्मभूतमेव ब्रह्म उपासितव्यं मोक्षाख्यफलप्राप्तये इति अयं मन्त्रः प्रवृत्तः | एताः देवताः न उपनिषद्दृष्ट्या मोक्षप्रदब्रह्म अपि तु अनात्मानः एव इत्येतदर्थं विशदयन्ति भाष्यकाराः | इदं पूर्वं गीताभाष्यप्रसङ्गान्न अन्यत् इति स्पष्टं प्रतीयते | तत्र //कामैस्तैस्तैर्हृतज्ञानाः प्पद्यन्तेऽन्यदेवताः । तं तं नियममास्थाय प्रकृत्या नियताः स्वया ॥ २० ॥ // इति मोक्षादन्यफलानि सूचितानि | अत्रापि केनोपनिषदि भाष्ये तादृशानेव तेषां मोक्षेतरफलप्राप्तये तैरनुष्ठीयमानं विष्ण्वादिदेवताराधनमुक्तम् | उपनिषदभिप्रायस्तु स्पष्टमुक्तं भाष्ये - ते सर्वे (स्वस्मादन्यत्वेन) उपास्यमानाः देवताविशेषाः न औपनिषदब्रह्म भवितुमर्हन्ति, अपि तु यदनिदन्त्वेन (अहमेव तत्) इतिबुद्ध्या उपास्यं तदेव मोक्षार्थं अवलम्बनीयं ब्रह्म इति |
एतेन किं ज्ञायते? 'देवतान्तरत्वेन स्वीकृतव्यक्तिविशेषेषु विष्णोरप्यन्तःपातित्वं शांकराभिप्रायः इति | एवमेव आनन्दगिरिगीताटीकाया अपि अर्थः ज्ञेयः |
अपि च शंकरसाक्षाच्छिष्यसुरेश्वरवाक्यपर्यालोचनया अयमेवार्थः स्फुटयति - (अत्र शांकरबृहदारण्यकान्तर्यामिब्राह्मणभाष्यवार्तिकग्रन्थः उदाह्रियते)-
यः पृथिव्यामितीशोऽसावन्तर्यामी जगद्गुरुः ।
हरिर्ब्रह्मा पिनाकीति बहुधैकोऽपि गीयते ॥
[The Br.Up. ‘he who, stationed in the pṛthvī devatā impels the mind-body-organs of that devatā….’ who is the antaryāmī, jagadguru, even though one, is variously spoken of as Hari, Brahmā and Pinākī (Śiva).]
Anandagiri: कथं श्रुत्यवष्टम्भेन ईश्वरस्य कारणत्वं, मूर्तित्रयस्य इतिहासादौ सर्गस्थितिलयेषु यथायोगं कर्तृत्वश्रुतेः, अत आह । यः पृथिव्यामिति । प्रकृतो हि ईश्वरः स्वरूपेण एकोऽपि मूर्तित्रयात्मना बहुधा उच्यते पृथिव्यादौ तस्यैव अन्तर्यामित्वेन स्थितिश्रुतेः, न च तद्विरोधे पुराणादिप्रामाण्यं सापेक्षत्वेन दौर्बल्यादिति भावः । स पूर्वेषां गुरुरितिन्यायेन (पातञ्जलयोगसूत्रम् - स एष पूर्वेषामपि गुरुः कालेनानवच्छेदात् ||1.26|)| अन्तर्यामी इत्यस्य व्याख्या जगद्गुरुरिति ।
एतेनापि ज्ञायते प्राचीनाद्वैतिनामभिप्रायः अस्मिन् विषये कीदृश आसीदिति | अपि च पाञ्चरात्राधिकरणभाष्यटीकायां आनन्दगिरिवाक्यमेवमस्ति - माहेश्वरमतनिरासानन्तरं वैष्ण- वमतं निरस्यति - उत्पत्तीति । इति |
गीताभाष्ये एव वैष्णवशब्दः भाष्यकारैः //यान्ति मद्याजिनो मद्यजनशीला वैष्णवाः मामेव। // इति प्रयुक्तः | पूर्वोक्तविषयपर्यालोचनेन एवं निर्णेतुं शक्यते - अदैत्यभिप्रेतवैष्णवः अयमेव भवितुमर्हति यः परमात्मानं विष्णुं स्वात्मत्वेन स्वाभिन्नतया साक्षात्कर्तुं इच्छति | तादृशविष्णुः चिन्मात्रस्वरूपमेव भवितुमर्हति न तु इतरदेवताभ्यो भिन्नः कश्चन देवताविशेषः | एवमेव सर्वत्र प्रसङ्गवशात् विष्णुनारायणवासुदेवादिशब्दाः भाष्ये दृष्टाः ते निर्गुणब्रह्मत्वेन ज्ञातव्याः |
'देवता' इति शब्दप्रयोगविशेष: -
ब्रह्मसूत्रभाष्यम् व्यतिहारो विशिंषन्ति हीतरवत् ॥ ३७ ॥ 3.3.37
अत्र 'देवता' इति शब्दः जाबालशाखास्थः उदाह्रियते | अत्रायं शब्दः निर्गुणब्रह्मपर इति स्पष्टम् यतोऽत्र जीवपरयोरैक्यं उपदिष्टम् | एवञ्च 'देवतान्तर' इत्यस्यार्थः 'शुद्धचैनयादन्यः' इति पर्यवस्यति |
अनन्याश्चिन्तयन्तो मां
ये जनाः पर्युपासते ।
तेषां नित्याभियुक्तानां
योगक्षेमं वहाम्यहम् ॥ २२ ॥ 9.22
अहमेव वासुदेवः सर्वात्मा, न मत्तः अन्यत्किञ्चित् अस्ति इति ज्ञात्वा, तमेव प्रत्यञ्चं सदा ध्यायन्ते इत्याह - चिन्तयन्त इति -
|