भास्कर-भास्यस्यावजिगमिषा - पर्व-गणना-विषयः

[विश्वासो वासुकिजः (Vishvas Vasuki)]

वि वा ए॒तम्प्र॒जया॑ प॒शुभि॑रर्धयति ।   
व॒र्धय॑त्यस्य॒ भ्रातृ॑व्यम् ।  

यस्य॑ ह॒विर्निरु॑प्तम्पु॒रस्ता᳚च्च॒न्द्रमा॑ अ॒भ्यु॑देति॑ ।

इति तैत्तिरीयसंहितायाम् २.५.५।  

तत्र भाक्सरभाष्यं रुचिकरम् अवजिगमिषामि, किन्तु क्वचिद् एव स्पष्टता ऽस्ति।  

भवत्सु कश्चित् कूलङ्कषतयाऽवगत्य मे वदेत्?

अधो लब्धो भाष्यभागः-

अत्र ब्रूमः - अस्य चन्द्रमसो द्वादश दृश्यादृश्य-कला **अंशाः**,  
एतैर् अंशैर् अयं दृश्यश् चादृश्यश् च भवति ।  
तत्र स्फुट-जिज्ञासायां वखा[शून्यखा]ग्निभिः शत-त्रयेण द्वादश-भागान् सङ्गणय्य  
पूर्वस्यां दिशि उदये ऽस्तमये च विचार्यमाणे  
कर्म-द्वय-संस्कृतेनोदय-राशिना विभज्य  
लब्धेनांशादिना युक्तस् स्फुटोर्क उदयार्को भवति ।  

तद्-युक्तो यावान् स्फुटो ऽर्कः  
तावान् यदा गणितानीतो ऽर्को भवति  
तदा चन्द्रमा उदेति  
अथ तेनैवांशादिना रहितस् स्फुटोऽर्को वा अस्तमयार्को वा भवति ।  

तावान् यदा स्फुटोर्को भवति  
तदा चन्द्रमा अस्तमेति ।  
यदा पुनः प्राच्यां दिश्य् उदयोस्तमयो वा विचार्यते  
तदा पूर्ववत् संगुणितान् द्वादश-भागान्  
चन्द्र-कर्म-द्वय-संस्कृते ऽस्तमय-राशिना विभज्य  
लब्धेनांशादिना स्फुटोर्क उदययुक्त उदयार्को भवति ।  
तद्-रहितोस्तमयार्कः ।  

तत्र चन्द्रस्य उदयार्केणास्तमयार्केण वा सह यद् अन्तरं  
तस्मिन्न् अन्तरे यावान् कालः,  
तेन कालेन घटिकादिना उदितो ऽस्तं गतो वा भवति ।  
तत्र द्वेधा चन्द्रस्योदयास्तमयौ यथा प्रतिदिनं च भवतः  
गोलका-प्राप्ति-परित्यागाभ्यां सूर्यस्येव ।  
तथाऽऽदित्यस्यैव सन्निकर्षाद् विप्रकर्षाच् च अस्योदयास्तमयौ भवतः ।  

तदपि कथ्यते - अयं चन्द्रश् शीघ्र-गतित्वात् प्रत्यहम् अर्क-समीपम् आगच्छति  
यावत् प्राच्याम् अस्तं व्रजति ।  
अस्तं गतश् च ततश् शीघ्र-गतित्वात् आदित्यम् अनुदिनं परित्यजति  
यावत् प्रतीच्याम् उदेति ।  

एवम् अस्यादित्य-सन्निकर्षात् विप्रकर्षाच् च  
प्राच्याम् अस्त-मयः, प्रतीच्याम् उदयः ।+++(5)+++  
तच् चन्द्रार्कयोर् भुक्त्य्-अन्ताः द्वादश-महा-भागाः अंशाः ।  

तेन गोलार्ध-भागानाम् अशीति-शत-सङ्ख्य-भागे हृते  
लब्धं पञ्च-दश प्रतिपद्-आदयस् तिथयः ।  
तिथि-भाग-घटिके द्वे,  
दृश्य-गोलार्ध-भागस्य त्रिंशत्-घटिकात्वात् ।  
तत्र चन्द्रार्कयोः परो विप्रकर्षः पौर्णमासी,  
परस् सन्निकर्षो ऽमावास्या ।

तत्राभीष्ट-काले स्फुट-भुक्त्य्-अन्तरं स्फुट-कालांशाद् अधिकं वा भवेत् तद्-अन्यूनं वा ;  
अधिकत्वे पञ्चदश्यामपि चन्द्रो दृश्यस्स्यात् ।  
न्यूनत्वे तु चतुर्दश्यां अपि न दृश्येत ।  
तस्मात् तादृशः सूक्ष्म-गणना-कौशल-शालिना कालो ऽन्वेष्यः ॥

अग्रे च - 

… 

6अथ शाखान्तरे ऋद्धिकाममधिकृत्योक्तम् - 

> 'द्वे पौर्णमास्यौ द्वे अमावास्ये यजेत यः कामयेत' 

?? भवतः ।  

> तत्र च यावद् एवम् उपपद्यते  
तावान् प्रकर्षस् सोप्य(?) 

इति चतुर्थोंशो दुष्टः । तत्र 

> `यदीष्ट्या यदि पशुना यदि सोमेन यजेतामावास्यायां पौर्णमास्यां वा यजेत' 

इत्य् उच्यते । तथा - 

> 'पक्षान्तेऽन्वाधानं पक्षादौ यागः'  

> 'पूर्वेद्युर् अन्वाधानम् उत्तरेद्युर्यागः' 

इति च ।  
अन्वाधानादि-यावद्-इष्ट्य्-अन्तं चन्द्रोदये ऽभ्युदयेष्ट्या भाव्यम् ।  

तथा "पर्वसन्धेः पूर्वम् इष्टि-समाप्तौ पुनर् यष्टव्यम्" इत्य् आहुः ।  
तत्र पर्वणः सूक्ष्मत्वात् प्रत्यासन्न-तिथि-द्वय-लक्षणायां  
पञ्च-दशी--प्रतिपदौ पर्वणी उच्येते ।  
तस्मात् स्फुटी-करणेन तिथि-दृश्यांश एवानीय कालोन्वेष्टव्यः ।  
तत्र पञ्चदश्यां प्रथमेंऽशे तिथि-दृश्यांश-क्षये चन्द्रोदय-सम्भावना ।  
तत्रोत्तरयोश् चन्द्रांशयोस् सन्धेः पूर्वं यागसमाप्तिस् स्यात् ।  
चतुर्थे तु दोष-द्वयाप्रसङ्गः । 

प्रतिपदाद्य्-अंशे सर्व-दोषाभावः ।  
चतुर्थे तु तिथि-दृश्यांशे भिभाय [श्व एव] चन्द्रोदय-सम्भावना ।  

अथ यदि पूर्वेद्युश् च पञ्च-दश-घटिका चतुर्दशी  
उत्तरेद्युरष्टौ घटिकाः पर्व,  
यदा च पूर्वेद्युर् अष्टादश घटिकाः पर्व  
उत्तरेद्युर्दश घटिकाः प्रतिपत् -  
तत्र गत्य्-अभावात् यष्टव्यमित्येके ।

ननु 'यमद्येजानं' इत्यादिदर्शनात् द्वितीयायामपि तत् सम्भवाद् यागो ऽनुमीयते,  
मैवं श्वो दृश्यां क्षये प्रतिपद्य् एवोदय-सम्भवाकाक्षासभवात् ।  

एवं पश्वादिष्व् अपि निपुणं निरूपणीयम् इति ग्रन्थविस्तरभयादुपरम्यते ॥

--

--
Vishvas /विश्वासः

[विश्वासो वासुकिजः (Vishvas Vasuki)]

अत्र सायणः - 

अथाभ्युदयेष्टिं विधत्ते- वि वा एतामिति।  
चतुर्-दश्याम् अमावास्येयम् इति भ्रान्त्या संदिहानो  
रात्रावेव हवींषि निर्वपेत्।  
तथा च श्रुत्य्-अन्तरम् आम्नायते-  

> यदि बिभीयादभि मोदेष्यतीति  
> महारात्रे हवींषि निर्वपेत्  
> फलीकृतैस् तण्डुलैर् उपासीतार्धं दधि हविर् आतञ्चनस्य निदध्याद् अर्धं  
> न यद्य् उदियात्  
> तेनाऽऽतञ्च्य प्रचरेद्  
> येदि नाभ्युदियात् तेन ब्राह्मणान् भोजयेत्’

इति।

[[1300]]

अयमर्थः-  

यदि चतुर्दश्यां प्रातर् अग्निहोत्राद् ऊर्ध्वम्  
अमावास्या-भ्रान्त्या वत्सान् अपाकृत्य  
सायं दुग्ध्वा दध्य्-अर्थम् आतञ्चनं विधाय  
पश्चात् तिथौ संदिहानो  
"मां प्रति चन्द्रोऽभ्युदेष्यती"ति भीतो भवेत्  
तदा रात्रिय्-अमध्ये हवींषि निरुप्य  
फली-करणान्तं विधाय  
तादृशैस् तण्डलैर् युक्त-चन्द्रोदयं प्रतीक्षेत।  
तत्-पूर्वातञ्चनेन निष्पन्नस्य दध्नो ऽर्धम्  
उत्तरस्यां रात्रौ पुनरातञ्चनार्थम् अवस्थापयेत्।  
इतस् त्व् अर्धं न पृथग् अवस्थापयेत्,  
किंतु तण्डुलैः सह पुरतोऽवस्थाप्य  
चन्द्रोदयं प्रतीक्षेत।  

यदि चन्द्रोऽभ्युदियात्  
तदानीं पृथग् अवस्थापितेनार्थेन परेद्युर् मुख्यामावास्यायां रात्रौ  
सायं-दोहम् आतञ्च्य निष्पन्नेन दध्ना प्रतिपदि प्रातः प्रचरेत्।  

यदि तु न चन्द्रो ऽभ्युदियात्  
तदा तण्डुलैर् दध्य्-अर्धेन च दर्श-कर्म निष्पाद्य  
पृथग् अवस्थापितार्धान्तरेण ब्राह्मणान् भोजयेद् इति।  

एवं स्थिते सति  
यस्य यजमानस्य रात्राव् एव फली-कृत-तण्डुल-पर्यन्तं **हविर् निरुप्तं** संपादितं भवति।  
ततः प्रतीक्ष्यमाणश् चन्द्रमाः पूर्वस्यां दिशि अभ्युदेति।  
चन्द्र एतं यजमानं प्रजया पशुभिश्च व्यर्धयत्य्, एवास्य भ्रातृव्यं च वर्धयति।

अग्रे -

 यदुक्तं सूत्रकारेण-

> ‘‘द्वे पौर्णिमास्यौ द्वे अमावस्ये यजेत  
> यः कामयेतर्ध्युवाम् इत्य् उक्त्वा ऽऽहैकाम् एव यजेत’

इति।

अस्यायम् अर्थः-  
पौर्णमास्याम् अन्वाधाय  
प्रतिपदी पौर्णमासयागं कृत्वा  
तदानीम् एवान्वाधाय  
द्वितीयायां पुनः पौर्णमास-यागं कुर्यात्।  
एवम् अमावास्यायाम् अपि।


सेयम् ऋद्धिकामस्येष्टिः सुमना इत्यभिधीयते।  

[विश्वासो वासुकिजः (Vishvas Vasuki)]

Possibly relevant speculation - https://github.com/jyotisham/jyotisha/issues/132#issuecomment-2541450975 (of particular relevance to AhitAgnis, and perhaps sthAlIpAka performers.) Any errors- please let me know.