Đức vâng phục: tự do đích thực trong sự vâng phục hay là 1 sự lệ thuộc | Lm.Anmai, CSsR
Mikali Nguyễn
Trong bối cảnh văn hóa hiện đại đề cao chủ nghĩa cá nhân và quyền tự quyết tối thượng, ý niệm về sự "vâng phục" thường gợi lên hình ảnh tiêu cực của sự lệ thuộc, bị động, hoặc thậm chí là sự nô lệ. Tự do, trong quan niệm phổ biến, được định nghĩa là sự vắng bóng của mọi ràng buộc bên ngoài, là quyền được làm bất cứ điều gì mình muốn, miễn là không xâm phạm tự do của người khác. Sự vâng phục, do đó, dường như là đối cực của tự do, là sự từ bỏ ý chí cá nhân để tuân theo một quyền lực, một luật lệ, hay một ý muốn khác. Tuy nhiên, khi nhìn sâu vào triết học và thần học Kitô giáo, đặc biệt qua hình ảnh của Đức Kitô, chúng ta khám phá ra một sự nghịch lý sâu sắc: sự vâng phục đích thực không phải là sự lệ thuộc, mà là con đường dẫn đến sự tự do viên mãn, là một hành vi tự nguyện và chủ động của Tình Yêu. Câu hỏi đặt ra không phải là liệu chúng ta có nên vâng phục hay không, mà là chúng ta vâng phục điều gì, vâng phục ai, và động lực nào thúc đẩy hành vi vâng phục đó.
Sự lệ thuộc hay sự vâng phục mù quáng phát sinh khi đối tượng vâng phục là một ý chí độc đoán, một hệ thống áp bức, hoặc một quy tắc vô hồn. Trong trường hợp này, hành động vâng phục là sự từ bỏ ý chí và lý trí, biến con người thành công cụ, đánh mất nhân vị và phẩm giá. Đây chính là điều mà tinh thần hiện đại kịch liệt phản đối, và là lý do khiến nhiều người coi vâng phục là một tàn dư của quá khứ. Tự do đích thực, theo các triết gia hiện sinh, bắt đầu từ sự ý thức về trách nhiệm cá nhân đối với mọi lựa chọn, và sự vâng phục xem ra đã tước đoạt đi trách nhiệm ấy. Con người bị mắc kẹt giữa hai thái cực: một bên là tự do vô hạn nhưng trống rỗng, cô đơn (sự tự do của Sisyphus), và bên kia là sự an toàn giả tạo trong sự vâng phục máy móc. Việc vượt qua sự lưỡng cực này đòi hỏi phải thay đổi căn bản định nghĩa về Tự do. Tự do không phải là khả năng lựa chọn giữa cái Tốt và cái Xấu, mà là khả năng lựa chọn và thực hiện điều Tốt. Tự do không phải là sự tự ý muốn, mà là sự tự chủ, là khả năng làm chủ bản thân để định hướng hành động theo chân lý và thiện hảo.
Trong nhãn quan thần học, sự vâng phục (obedience) bắt nguồn từ tiếng Latinh ob-audire, có nghĩa là "lắng nghe chăm chú". Vâng phục, trước hết, là một thái độ nội tâm, một sự mở lòng đón nhận Chân Lý được mạc khải. Nó là sự đáp trả lại Tiếng Gọi của Đấng Tối Cao, của Nguồn Sống, Đấng mà ý muốn của Ngài đồng nhất với sự thiện hảo và sự cứu rỗi của con người. Sự vâng phục của Đức Kitô là mẫu mực tối cao, là chìa khóa để giải mã nghịch lý này. Chúa Giêsu không vâng phục một cách ép buộc, nhưng Ngài đã tự ý hạ mình, "vâng lời cho đến nỗi bằng lòng chịu chết, chết trên cây thập tự" (Pl 2:8). Hành động vâng phục tại vườn Giệtsêmani ("Xin đừng theo ý con, mà xin theo ý Cha") là cao điểm của tự do đích thực. Đó không phải là một sự lệ thuộc vì bất lực hay sợ hãi, mà là sự dâng hiến trọn vẹn của Ý chí Nhân loại cho Ý chí Thiên Chúa. Trong khoảnh khắc Ngài tuyên bố "Ý Cha được thể hiện", Chúa Giêsu đã thực hiện một hành vi tối cao của quyền tự quyết: Ngài đã chọn Tình Yêu thay vì sự tự vệ, chọn Ý Cha thay vì ý riêng bị giới hạn.
Sự tự do đích thực trong vâng phục nằm ở chỗ nó giải phóng con người khỏi sự thống trị của cái tôi ích kỷ và những ham muốn vô độ. Con người sau khi sa ngã bị giam hãm trong sự nô lệ của chính mình, của tội lỗi, và của những ảo tưởng vật chất. Cái tôi (ego) tự coi mình là trung tâm, là thước đo của mọi sự, nhưng đồng thời lại luôn cảm thấy bất an và thiếu thốn. Sự vâng phục một cách tự nguyện trở thành một hành vi phá vỡ vòng luẩn quẩn của sự tự kỷ ám thị đó. Khi con người chọn "lắng nghe" và thực hiện ý muốn vượt lên trên ý riêng, họ đang tự giải thoát mình khỏi xiềng xích của sự tự mãn và kiêu ngạo. Sự vâng phục trở thành hành động khai phóng, là cầu nối đưa con người từ tình trạng bị ràng buộc bởi dục vọng sang tình trạng tự chủ trong ân sủng. Nó là sự chấp nhận rằng có một trật tự cao hơn, một chân lý vĩnh cửu ngoài tầm tay của cái tôi nhỏ bé.
Hơn nữa, vâng phục trong đời sống cộng đoàn hoặc trong một tổ chức tôn giáo, nếu được thực hiện đúng đắn, cũng là một hành vi của tình huynh đệ và khiêm nhường. Sự vâng phục đối với bề trên (người đại diện cho luật lệ hoặc ý chí chung) không phải là tôn sùng cá nhân họ, mà là tôn trọng Trật Tự và Lòng Tin. Nó là sự chấp nhận gọt giũa và cắt tỉa những góc cạnh cá nhân để hòa hợp với Thân Thể Mầu Nhiệm. Nếu một người vâng phục chỉ vì sợ hãi hình phạt hay vì mong đợi phần thưởng (sự lệ thuộc), thì hành động đó không mang lại tự do. Nhưng nếu vâng phục vì nhận ra rằng sự hy sinh ý riêng là cần thiết cho sự phát triển của Tình Yêu và sự hiệp nhất (tự do đích thực), thì đó là một hành vi mang tính xây dựng và giải thoát. Sự vâng phục như vậy đòi hỏi sự phân định sáng suốt, khả năng đối thoại, và một trái tim đầy tin tưởng, không phải là sự bỏ mặc trách nhiệm suy nghĩ.
Sự vâng phục đích thực luôn đòi hỏi sự tham gia trọn vẹn của lý trí và ý chí. Đây là điểm khác biệt cốt yếu giữa vâng phục và lệ thuộc. Sự lệ thuộc là một trạng thái thụ động, nơi cá nhân buông xuôi quyền phán đoán; còn sự vâng phục đích thực là một hành động chủ động, nơi cá nhân dùng lý trí để nhận ra Ý muốn của Thiên Chúa (hoặc Chân lý) và dùng ý chí để chấp nhận thực thi. Một người vâng phục không phải là một người không có ý kiến, nhưng là một người sau khi đã trình bày và phân định, chọn đặt lòng tin và sự khiêm nhường lên trên sự cố chấp. Trong đời sống tu trì, điều này được thể hiện qua lời khấn Vâng Phục, nơi mà linh hồn tự nguyện dâng hiến quyền tự quyết cao quý nhất của mình để phục vụ một mục đích siêu việt. Hành vi dâng hiến này không làm mất đi tự do mà biến tự do thành Tình Yêu. Bằng cách tự nguyện giới hạn không gian lựa chọn của mình, người vâng phục mở ra một không gian vô tận của ân sủng và sự kết hiệp với Thiên Chúa.
Tóm lại, tự do đích thực và đức vâng phục không phải là hai khái niệm đối lập mà là hai mặt của cùng một sự thật. Sự lệ thuộc là hậu quả của sự vâng phục mù quáng, bị ép buộc, hoặc vâng phục cái Xấu. Ngược lại, sự vâng phục đích thực là hành vi tự do cao nhất mà một con người có thể thực hiện: đó là việc ý chí được giải phóng khỏi sự nô lệ của cái tôi ích kỷ để hợp nhất với Ý muốn Thiện Hảo Tối Thượng. Khi con người vâng phục Chân Lý, con người thực sự tự do; khi vâng phục Tình Yêu, con người trở nên viên mãn. Đức Vâng Phục, được thể hiện rõ nét nơi Đức Kitô chịu khổ hình và nơi mỗi Kitô hữu khi thực thi thánh ý Chúa Cha, chính là đỉnh cao của Tự do, là con đường duy nhất dẫn đến sự bình an nội tâm và sự sống đời đời. Nó là sự lựa chọn chủ động để bước đi trong sự thật, thay vì lạc lối trong mê cung của những ý muốn bất định của bản thân.
Lm. Anmai, CSsR.