Tua^'n - Cha`ng trai nu+o+'c Vie^.t (36 - 39)
hailua
Nguye^~n Vy~ (Quy' Su+?u 1912 - Ta^n Ho+.i 1971)
36.
1927
- Thanh nie^n ho.c sinh ba~i khoa' bi. dduo^?i kho?i ca'c tru+o+`ng nha`
nu+o+'c pha?i phie^u lu+u ddi kie^'m vie^.c la`m ta.m.
- La`m dda^u ro^`i cu~ng bi. chu? Ta^y dduo^?i vi` "dda^`u o'c xa^'u"
- Con ga'i Bi`nh DDi.nh da.y vo~.
Tua^'n na(`m tre^n ba~i ca't dde^'n nu+?a dde^m , kho^ng muo^'n ve^` nha`
tro.. Ngo' le^n vo`m tro+`i da^`y dda(.c nhu+~ng ngo^i sao. Tua^'n mo+ ma`ng
suy nghi~ dde^'n nga`y mai , kho^ng ti`m ddu+o+.c lo^'i thoa't cho tuo^?i
tho+ co`n ngu da.i. Chu+a nghi~ dde^'n tu+o+ng lai xa vo+`i , chi? lo dde^'n
nie^n kho'a sa('p to+'i , Tua^'n se~ ho.c dda^u ddu+o+.c nu+~a vi` co`n
mo^.t na(m DDe^. Tu+' nie^n mo+'i he^'t kho'a Trung ho.c? Le~ na`o mo^.t
cha`ng trai 17 tuo^?i dda`nh pha?i tu+` bie^.t ma'i tru+o+`ng , vo+i' chu't
ho.c thu+'c do+? dang , ddi phie^u lu+u vo^ ddi.nh?
Cha cu?a Tua^'n co' va`o tru+o+'c ddo' nu+?a tha'ng , ddem theo nhie^`u le^~
va^.t dde^? ki?nh quan DDo^'c ho.c , lo lo't cho con , Tua^'n dda~ xin cha
ddu+`ng dde^'n o^ng DDo^'c , vi` Tua^'n dda~ bie^'t tru+o+'c o^ng DDo^'c
kho^ng a(n ho^'i lo^. va` Tua^'n qua? quye^'t vo+'i cha ra(`ng Tua^'n se~
kho^ng bi. dduo^?i. Tua^'n no'i tha^.t vo+'i cha tin tu+o+?ng ra(`ng Tua^'n
ho.c kha' , se~ ddu+o+.c le^n lo+'p. Cha Tua^'n tin con , vui ve? tro+? ve^`
ti?nh nha`. Kho^ng ngo+` su+. the^? ho^m nay dda~ ra nhu+ the^' !
Tua^'n buo^`n qua' , ddi tre^n ba~i be^? , du+o+'i a'nh tra(ng mo+` , ma~i
dde^'n Ga`nh Ra'ng , no+i dda^y Tua^'n ti`m no^.t ta?ng dda' ba(`ng pha(?ng
, Tua^'n na(`m xuo^'ng ngu? que^n lu'c na`o kho^ng bie^'t.
Tua^'n su+.c ti?nh da^.y vu+`a lu'c ma(.t tro+`i ddang lo' le^n ngoa`i kho+i
, mo^.t ma?nh tro`n to lo+'n , ddo? tu+o+i , long lanh tre^n ma(.t be^?.
Chung quanh , nhu+~ng tia na('ng to?a ra tha`nh hi`nh re~ qua.t , chie^'u
kha('p bo^'n phu+o+ng. Tua^'n ngo^`i da^.y , nga('m say me^ ca?nh vu~ tru.
huy hoa`ng , que^n ra(`ng mi`nh la` ddu+'a ho.c tro` dda~ bi. dduo^?i kho?i
tru+o+`ng , vi` cuo^.c ba~i kho'a.
Chie^`u tro+? ve^` tha`nh pho^' , Tua^'n dde^'n tha(?ng nha` Quy`nh , mo+'i
bie^'t ha^`u he^'t ba.n be` o+? ca'c ti?nh xa dda~ mua ve' xe ve^` que^ tu+`
lu'c sa'ng so+'m. Tua^'n do du+. kho^ng muo^'n ve^` , so+. cha me. buo^`n.
Ca^.u ho.c tro` bi. dduo^?i kho^ng da'm ddi cho+i ngoa`i pho^' , Ca^.u
muo^'n dde^'n nha` tro. hai co^ ba.n Tra^m va` Anh nhu+ng ma('c co+~ kho^ng
da'm dde^'n. Ca^.u la.i vu+`a bi. ba` chu? nha` cu~ng ra^`y la ve^` vu. ba~i
kho'a. O^`, so^'t ca? ruo^.t ...Ba~i kho'a ...Ba~i kho'a ...ai cu~ng ma('ng
nhie^'c ca^.u ve^` vu. ba~i kho'a ...!
Nhu+ng ai ddo' bie^'t dda^u ra(`ng ca^.u la`m , ca^.u chi.u , na`o co' a(n
thua gi` dde^'n ai , ma` ai cu~ng ha`nh ha. ca'i tinh tha^`n ca^.u vi` hai
chu+~ ba~i kho'a ...dda~ cu~ ri'ch tu+` hai tha'ng qua !
Tua^'n na(`m co tre^n va'n , ngoa`i cha'i sau , tru`m chie^'c chie^'u dde^?
ddu+`ng ai tha^'y ca^.u kho'c. Tua^'n tu+'c ma` kho'c , gia^.n ma` kho'c ,
buo^`n cho tha^n pha^.n ma` kho'c , chu+' thu+.c ra kho^ng pha?i kho'c vi`
bi. dduo^?i sau vu. ba~i kho'a.
Thi`nh li`nh co' tie^'ng O-Vui , em ga'i o^ng chu? nha` , dde^'n khe~ dda^.p
ba`n tay tre^n chie^'u , go.i :
- Ca^.u Tua^'n , co' co^ Tra^m , co^ Anh to+'i kie^'m ca^.u ki`a.
Tua^'n lau kho^ nu+o+'c ma('t , ha^'t chie^'u ra , ngo^`i da^.y. Tra^m va`
Anh be~n le~n ddu+'ng ngoa`i he` , kho^ng da'm vo^ nha`.
Tua^'n vui mu+`ng ddu+o+.c ga(.p hai ngu+o+`i ba.n ga'i , nhu+ng ne't ma(.t
ho^m nay su+o+.ng su`ng , ma^'t ca? tu+. nhie^n. Tua^'n ho?i :
- Tra^m va` Anh chu+a ve^` Phu` Ca't sao?
- Tu.i em ti'nh sa'ng mai mo+'i ve^` .Tu+o+?ng anh dda~ ve^` Qua?ng Nga~i
ro^`i chu+'.
Tua^'n ngu+o+.ng nghi.u la('c dda^`u :
- Kho^ng muo^'n ve^` dda^u he^'t.
- Sao va^.y anh?
- Bi. dduo^?i. Ve^` ti?nh , ho. cu+o+`i che^'t. Cha me. ra^`y la la`m sao?
- Ca^`n gi` , anh ! DDuo^?i tru+o+`ng na`y thi` anh ddi Hue^' ho.c tru+o+`ng
Pellerin cu?a ca'c o^ng Co^' dda.o cu~ng ddu+o+.c va^.y.
- Tra^m va` Anh vu+`a thi ddo^~ , Nghi~ He` xong co' ti'nh ra Hue^' thi va`o
DDo^`ng Kha'nh kho^ng?
Anh la('c dda^`u , buo^`n :
- Em muo^'n ddi Hue^' nhu+ng ma` nha` em nghe`o , cha me. em chi? cho ddi
ho.c ddo^~ Primaire ro^`i xin la`m Tro+. gia'o ddi da.y ho.c o+? trong ti?nh
, cho ga^`n nha`.
- Co`n Tra^m?
- Em cu~ng va^.y
Tua^'n ca`ng the^m buo^`n , la('c dda^`u khe~ ba?o :
- To^i cu~ng ...lo kie^'m vie^.c la`m ddo+~ dda^u ddo' mo^.t tho+`i gian ,
kho^ng the`m ddi Hue^'.
- Anh la` con trai , cu+' ddi ho.c nu+~a ddi ! Co`n lo cho tu+o+ng lai , va`
thu+.c hie^.n ly' tu+o+?ng chu+'.
- Ne^'u Tra^m va` Anh ddi ra ho.c DDo^`ng Kha'nh , thi` tui cu~ng ra'ng xin
cha me. to^i cho ddi Hue^', ho.c Pellerin...Tra^m va` Anh kho^ng ddi to^i
cu~ng kho^ng muo^'n ddi. Ra ngoa`i a^'y xa la('c , nho+' nha` nho+' ba.n ,
ho.c gi` no^?i.
Ba ngu+o+`i ba.n tre? la`m thinh , cu'i ma(.t xuo^'ng dda^'t , suy nghi~.
Ba`n tay cu?a Anh ma^n me^ chie^'c no'n la'. Tra^m ba?o :
- Chie^`u anh la.i nha` tu.i em ddu+o+.c kho^ng?
Tua^'n ga^.t dda^`u :
- U+`, chie^`u to^i dde^'n
Tua^'n no+? nu. cu+o+`i gu+o+.ng :
- Bu+~a nay kho?i la`m re'daction ...
Anh cu~ng mi~m cu+o+`i ra^'t de^~ thu+o+ng :
- La`m tho+ cho+i hi? !
Chie^`u Tua^'n dde^'n nha` tro. hai co^ ba.n. Anh va` Tra^m ddang cho+` ,
to'c bo? xo~a hai be^n vai. Hi`nh nhu+ Tra^m va` Anh vu+`a mo+'i ta('m , hay
go^.i dda^`u. Ca? hai dde^`u ma(.c a'o cu.t tra('ng qua^`n dden ( nu+~ sinh
ddu+'ng dda('n tho+`i ba^'y gio+` kho^ng bao gio+` ma(.c qua^`n tra('ng ban
nga`y ). Hai co^ ba.n mo+`i Tua^'n a(n ba'nh tra'ng nu+o+'ng vo+'i ddu+o+`ng
pho^?i , ro^`i Anh ddu+a Tua^'n xem mo^.t ba`i tho+ :
- Tu.i em da.o na`y ra?nh , ta^.p la`m tho+ nhie^`u ho+n tru+o+'c nhu+ng
ddo.c le^n tha^'y ky` cu.c qu'a , kho^ng hay ho gi` he^'t , anh Tua^'n su+?a
du`m tu.i em ddi.
Ba`i tho+ : Khuye^n ba.n
Khen ai kho' nho.c dda~ tha`nh co^ng
Da^~u bi. chi chi cu~ng vu+~ng lo`ng
DDe^? la.i ho.c ddu+o+`ng gu+o+ng tua^'n tu'
Ro^`i dda^y xa ca'ch , ke? cho+` mong ...
Tra^m cu+o+`i :
- Anh coi , hai ddu+'a la`m ca? buo^?i mo+'i ddu+o+.c bo^'n ca^u ddo'
Anh tie^'p lo+`i :
- Do+? e.c , anh su+?a la.i cho hay ddi.
Tua^'n :
- DDe^? va^.y tu+. nhie^n ho+n. Su+?a chi nu+~a. To^i ho.a la.i cho+i , hi??
Tra^m :
- Da., anh ho.a ddi.
Tua^'n loay hoay mo^.t lu'c la^u mo+'i ddu+o+.c bo^'n ca^u ho.a va^`n , trao
cho Anh. Tra^m va` Anh chu.m dda^`u la.i ddo.c :
Ba~i kho'a ho^ ha`o dda~ ma^'t co^ng
Qui Nho+n ca'ch bie^.t tha^.t ddau lo`ng
Tru+o+`ng xu+a , ba.n cu~ ti`m dda^u nu+~a ,
Mo^.t bo'ng tu+` nay ...hai nho+' mong.
Tra^m va` Anh cu+o+`i ru~ ru+o+.i ro^`i la^'y bu't che'p la.i ca? hai ba`i
tho+ , mo^~i ngu+o+`i tre^n mo^~i quye^?n ta^.p rie^ng , trong ddo' che'p
la.i nhie^`u tho+ hay trong quye^?n Quo^'c va(n tri'ch ddie^?m.
Tra^m ba?o :
- Anh la`m mo^.t ba`i nu+~a ddi , ba`i ba't cu' , ro^`i to^'i nay tu.i em
thu+'c ho.a la.i.
Tua^'n la('c dda^`u :
- Lo buo^`n ddu? thu+' la`m kho^ng ra tho+ dda^u.
Anh :
- Ke^. ma` , cu+' la`m ddi , anh ddu+`ng buo^`n.
Tua^'n cha'n nga'n la('m , nhu+ng muo^'n la`m vui lo`ng Tra^m va` Anh.
Tua^'n ba?o hai co^ ba.n ddi ra sa^n cho+i , dde^? Tua^'n o+? mo^.t mi`nh
trong nha` , ra'ng su+'c la`m thu+? xem , co' ddu+o+.c kho^ng.
Tua^'n ngo^`i vie^'t , su+?a , bo? , vie^'t la.i , xo'a bo? , ro^`i la.i
vie^'t. Ma~i tha^.t la^u , ho+n mo^.t tie^'ng ddo^`ng ho^` , mo+'i ngue^.ch
ngoa.c xong 8 ca^u , ddem ra sa^n trao cho Tra^m va` Anh. Hai co^ nu+~ sinh
ddang tu+o+'i nu+o+'c cho ma^'y ca^y cau , va` ma^'y bu.i ho^`ng , vo^i
va`ng bo? ddo^i thu`ng nu+o+'c , ngo^`i tre^n ddo`n ga'nh ddo.c :
Tu+` nay ca'ch bie^.t ma'i tru+o+`ng o+i !
Ta se~ phie^u lu+u mo^.t go'c tro+`i
Nu+o+'c ma^'t , thu+o+ng no`i , lo`ng ua^'t u+'c
Ti`nh xa , nho+' ba.n , gio.t cha^u ro+i
Va('ng ddo^i hi`nh bo'ng trong non nu+o+'c
Nga.i chie^'c buo^`m ddo+n giu+~a bie^?n kho+i
Che'p ma^'y va^`n tho+ la`m ky? nie^.m
Tra(m na(m co`n nho+' chuye^.n xa xo^i !
Tua^'n la`m xong xem ddi xem la.i , muo^'n ddo^?i va`i chu+~ , su+?a mo^.t
va`i ca^u , nhu+ng ro^`i ru't cuo^.c , cu+' dde^? va^.y trao cho Tra^m va`
Anh.
Hai co^ ba.n , thoa.t tie^n mu+`ng ro+~ ddo.c to le^n , nhu+ng dde^'n ca^u
thu+' ba va` ca^u thu+' tu+ , Tra^m tu+. nhie^n u+'a nu+o+'c ma('t ro^`i ca?
hai kho^ng ddo.c nu+~a. Hai ngu+o+`i vu+`a xem no^'t nhu+~ng ca^u sau vu+`a
ca('n mo^.t che'o a'o va`o mo^i , ni'n kho'c. Tua^'n cha`ng trai tho+ mo^.ng
lu'c na`o ha(ng ha'i ke^u go.i ba~i kho'a , ba^y gio+` ngo^`i gu.c xuo^'ng
ba`n , kho'c thu't thi't mo^.t mi`nh.
Tra^m va` Anh ddu+'ng da^.y ddi ra gie^'ng , ngo^`i be^n go^'c ca^y khe^'
su`m se^` li' ti nhu+~ng chu`m hoa nu+?a ti'm nu+?a tra('ng , ru.ng la^'m
ta^'m tre^n sa^n. Hai co^ kho'c a^'m u+'c. Anh ga't ca(`m tre^n dda^`u go^'i
cu'i ma(.t xuo^'ng , Tra^m du+.a va`o go^'c khe^' , ca^`m che'o a'o ddu+a
le^n ca('n tre^n mie^.ng , mo^.t ca'nh tay chu`i nu+o+'c ma('t.
Tua^'n ra ve^` , ghe' la.i ga^`n hai ngu+o+`i :
- Tho^i , nga`y mai Tra^m va` Anh ne^n ra ve^` so+'m , to^i chu'c Tra^m va`
Anh le^n ddu+o+`ng bi`nh ye^n , ve^` Phu` Ca't vui ve? , hi?.
Anh ngu+o+'c ma('t nhi`n la^u va`o Tua^'n , kho^ng no'i ddu+o+.c , ca? hai
cu`ng ngu+o+.ng. Anh khe~ ba?o :
- Sa'ng so+'m mai , 5 gio+` , anh ra be^'n ddu+a tu.i em le^n xe?
Tua^'n ga^.t dda^`u :
- Va^ng , 5 gio+` hi??
- Da. , 5 gio+` xe cha.y.
Tua^'n ga^.t dda^`u mo^.t la^`n nu+~a , ro^`i bu+o+'c nhanh ra ddu+o+`ng.
Tua^'n o+? la.i tha`nh pho^' , kho^ng da'm ve^` nghi~ he` o+? que^ nha` ,
ca^.u so+. bi. cha me. dda'nh ddo`n. Vi` ca^.u dda~ bi. dduo^?i sau cuo^.c
chu? tru+o+ng ba~i kho'a. La^`n dda^`u tie^n cha`ng thie^'u nie^n nu+o+'c
Vie^.t bie^'t ti`nh ca?nh nu+o+'c nha` bi. mo^.t cu+o+`ng quo^'c Ta^y
phu+o+ng ddo^ ho^..
Tua^'n la` mo^.t thie^'u nie^n dda ca?m , cu~ng nhu+ dda so^' thie^'u nie^n
Vie^.t Nam tho+`i ba^'y gio+` , dda~ chi.u nhu+~ng a?nh hu+o+?ng tra'i
ngu+o+.c , mo^.t pha^`n thi` ddu+o+.c tha^'m nhua^`n kha' sa^u dda^.m Va(n
Chu+o+ng Ho.c Thua^.t Pha'p , nhu+ng pha^`n kha'c la.i ddu+o+.c sa'ch ba'o
ca'ch ma.ng le'n lu't cu?a ca'c ba^.c chi' si~ Vie^.t Nam nung ddu'c tinh
tha^`n a'i quo^'c , ca'ch ma.ng cho^'ng Pha'p , khie^'n cho tu+ tu+o+?ng
thanh thie^'u nie^n cu?a the^' he^. 1925 luo^n luo^n bi. da`y vo` xa^u xe'
bo+?i hai a?nh hu+o+?ng cho^'ng cho?i a^'y.
Ai ddo+`i mo^.t ho.c sinh trung ho.c , o+? ca'c lo+'p DDe^. Tam , DDe^. Tu+'
Nie^n , ddo.c say me^ ca'c ki.ch ba(`ng tho+ Alexandrius cu?a Corneille,
Racine , la.i ba('t chu+o+'c la`m tho+ Pha'p theo kie^?u ddo' dde^? ho^ ha`o
ca'c lo+'p ho.c sinh ba~i kho'a , hoa(.c dde^? u?ng ho^. cuo^.c ba~i kho'a
cu?a ca'c tru+o+`ng kha'c. Thi' du. nhu+ du+o+'i dda^y la` ma^'y ca^u tho+
Alexandrius Pha'p cu?a tro` Tua^'n , co^? vo~ anh em ho.c sinh tru+o+`ng
Quo^'c ho.c Hue^' :
En avant mes amis ! Bravo les plus hauts coeurs !
Aimez sans faiblesse nos communes douleurs !
Sachons nous conduire en he'ros, en fils de braves !
Soyons des enfants fiers , mais pas de vils esclaves !
...
DDo' la` nhu+~ng ca^u tho+ ta^.p te^?nh cu?a mo^.t " thi si~ co? "a'p du.ng
nhu+~ng nie^m lua^t Alexanderius ma` ca^.u vu+`a ho.c trong tru+o+`ng , va`
ba^y gio+` mo` ma^~m ca'ch die^~n ta? nhu+~ng y' nghi~ say su+a nhie^.t
cuo^`ng cu?a tuo^?i tre?.
Tu+o+?ng ghe't ngu+o+`i Pha'p thi` ghe't ca? tie^'ng Pha'p mo+'i ho+.p ly' :
hoa(.c la` ye^u va(n chu+o+ng ho.c thua^.t Pha'p thi` tha^n thie^'t vo+'i
ngu+o+`i Pha'p , nhu+ng thu+.c te^' kho^ng pha?i va^.y. Tru+` nhu+~ng ke?
co' sa(~n o'c no^ le^. quen ni.nh ho't Ta^y , cho dde^'n ca'i gi` cu?a Ta^y
ho. cu~ng khen ngo+.i ca? , to^n tho+` Ta^y nhu+ ba^.c tha^`y , ba^.c tha'nh
, ngoa`i ra , dda.i dda so^' thanh htie^'u nie^n la~ng ma.n 1925, dda sa^`u
dda ca?m , dde^`u chi.u su+. tra'i ngu+o+.c la. lu`ng cu?a hai phong ddo^.
tri' thu+'c cho^'ng cho.i nhau : thi'ch ho.c chu+~ Ta^y , thi'ch no'i
tie^'ng Ta^y , ma` la.i ghe't Ta^y , thu` oa'n Ta^y dda~ ddem a'ch no^ le^.
tro`ng va`o dda^`u co^? da^n An nam.
DDo' la` ta^m ly' chung cu?a the^' he^. thanh nie^n ta^y ho.c cu?a Nguye^~n
Tha'i Ho.c , DDa(.ng Tha'i Mai , Phan Thanh , Vo~ Nguye^n Gia'p , Nguye^~n
An Ninh , Ta. Thu Tha^u ...
Tro` Tua^'n 16 tuo^?i , ho.c sinh Trung ho.c , cu~ng bi. hai a?nh hu+o+?ng
tra'i ngu+o+.c chi pho^'i ca'c hoa.t ddo^.ng va(n ho'a va` chi'nh tri. ma`
Tua^'n chi? la` mo^.t thie^'u nie^n ta^.p su+. , vu.ng ve^` nhu+ng ha(ng
ha'i.
Trong hai tha'ng dda^`u cu?a mu`a nghi? he` (nghi? he` 3 tha'ng ) Tua^'n
kho^ng o^n la.i ba`i vo+? nhu+ ca'c tro` kho^ng bi. dduo^?i. Tua^'n
thu+o+`ng ra ba~i bie^?n ngo^`i o^n la.i nhu+~ng tu+ tu+o+?ng ca'ch ma.ng :
Vie^.t Nam vong quo^'c , da^n no^ le^. , ngu+o+`i da^n ma^'t nu+o+'c nhu+
ddu+'a con ma^'t me. , xie^`ng xi'ch a'p bu+'c ngu.c tu` ...
Tua^'n tu+. cho mi`nh la` mo^.t ngu+o+`i da^n ma^'t nu+o+'c , va` ngo^`i
kho'c su.t su`i the^ tha?m nhu+ mo^.t ngu+o+`i con ma^'t me..
Na(m 1925-1927 nhu+~ng danh tu+` , tha`nh ngu+~ ca'ch ma.ng tre^n kia ha~y
co`n qu'a mo+'i me? , co`n chu+'a ddu+.ng men no^`ng cu?a nhie^.t huye^'t ,
co' ddu~ ma~nh lu+.c dde^? la`m say su+a xu'c ddo^.ng nhu+~ng ta^m ho^`n
trai tre? co`n ddang trong tra('ng. Du` bi. ho.c ddu+o+`ng dduo^?i vi` to^.i
chu? tru+o+ng ba~i kho'a hay co`n ddu+o+.c tie^'p tu.c ho.c , thanh thie^'u
nie^n ho.c sinh 1925-1927 dde^`u pha^`n ddo^ng co' ta^m ho^`n vu+`a la~ng
ma.n theo kie^?u Alfred de Musset, Lamartine ( O Temps, suspend son vol !
...) vu+`a ca'ch ma.ng theo truye^`n tho^'ng Phan Chu Trinh , Phan Bo^.i
Cha^u.
Nhu+~ng tro` bi. dduo^?i sau cuo^.c ba~i kho'a , nhu+ Quy`nh , To^'
v.v...dde^`u tie^'p tu.c ddi ho.c "tru+o+`ng Tha^`y Do`ng Pellerin"o+? Hue^'
, dde^? thi diplo^me. Rie^ng Tua^'n co`n do du+. , kho^ng da'm ve^` nha`
tha(m cha me. , va` dde^? xin tie^`n ddi ho.c o+? Hue^' , vi` su+. tha^.t
nha` Tua^'n nghe`o tu+` khi anh Tua^'n la`m tho^ng pha'n Toa` Su+' dda~ bi.
ba('t o+? tu` o+? Ban Me^ Thuo^.t. Nga^~u nhie^n Tua^'n dde^'n tha(m o^ng
chu? nha` tro. cu?a va`i ngu+o+`i ba.n ddo^`ng lo+'p , o^ng na`y cho bie^'t
ha~ng na^'u ru+o+.u o+? An Tha'i, Bi`nh DDi.nh , ca^`n du`ng mo^.t thu+ ky'
, ho.c lu+.c DDe^. Nhi. hoa(.c DDe^. Tam Nie^n. Tha^`y ho?i Tua^'n muo^'n
ddi la`m kho^ng? Sa(~n trong lu'c buo^`n vi` bi. nha` tru+o+`ng dduo^?i ,
chu+a bie^'t la`m gi` , vi` la^`n dda^`u tie^n tha^'y co' mo^.t cho^~ la`m
co' lu+o+ng tha'ng 100 ddo^`ng ,Tua^'n nha^.n lo+`i ngay. Chie^`u ho^m ddo'
, tha^`y Da^.u da^~n Tua^'n va`o gio+'i thie^.u vo+'i o^ng Bouillon,
ngu+o+`i Pha'p , gia'm ddo^'c ha~ng Socie'te' des Distilleries de l'Indochine
( Co^ng ty na^'u ru+o+.u DDo^ng Du+o+ng ).
Tha^`y Da^.u , kho^ng da'm no'i vo+'i o^ng Bouillon la` Tua^'n vu+`a bi.
dduo^?i vi` to^.i ba~i kho'a , tha^'y chi? no'i qua loa ra(`ng Tua^'n nha`
nghe`o kho^ng thi'ch tie^'p tu.c ddi ho.c nu+~a ne^n xin ddi la`m.
Ho^m sau Tua^'n ddu+o+.c o^ng Rocca , pho' gia'm ddo^'c cu`ng tha^`y Da^.u
ddu+a Tua^'n ddi xe ho+i cu?a ha~ng le^n An Tha'i , mo^.t chi nha'nh cu?a
ha~ng , do mo^.t ngu+o+`i Hoa kie^`u la`m qua?n ly' , Tua^'n tho?a ma~n
ddu+o+.c giu'p vie^.c thu+ ky' cho " chu'" qua?n ly' Hue^ kie^`u ta.i mo^.t
no+i hu+o+ng tho^n co' con so^ng lo+'n.
Tua^'n mo+'i co' 17 tuo^?i.
Chie^`u ho^m a^'y , chu' qua?n ly' Die^.p-Tha`nh ddu+a Tua^'n sang cha`o
o^ng Ta^y Thu+o+ng Cha'nh te^n la` Rossignol. Tua^'n ra^'t bo+~ ngo+~ khi
o^ng Ta^y va` ba` DDa^`m tie^'p Tua^'n va` chu' Die^.p Tha`nh ta.i pho`ng
kha'ch. DDu+'a con trai duy nha^'t cu?a gia ddi`nh ngu+o+`i Pha'p na`y te^n
la` Louis , 4 tuo^?i , ddu+o+.c gio+'i thie^.u vo+'i Tua^'n. No' ddu+a ba`n
tay nho? be' ra ba('t tay Tua^'n vo+'i mo^.t ca^u tie^'ng Pha'p :
- Bonjour monsieur le crate`re ( cha`o o^ng mie^.ng nu'i lu+?a ).
Chu+~ secre'taire ( thu+ ky' ) bi. ca^.u be' Pha'p mo+'i ta^.p no'i ba^.p
be. tha`nh ra crate`re , ai cu~ng phi` cu+o+`i , nhu+ng Tua^'n kho^ng
cu+o+`i.
Tu+` ho^m a^'y , Tra^`n Tua^'n , ca^.u ho.c tro` DDe^. Tam Nie^n bi. dduo^?i
vi` ca^`m dda^`u cuo^.c ba~i kho'a , dda`nh bo? ho.c ddi la`m ca^.u thu+ ky'
que`n cho mo^.t chi nha`nh ha~ng ru+o+.u cu?a Pha'p o+? tho^n que^ , du+o+'i
quye^`n qua?n ly' ngu+o+`i Ta`u , vo+'i lu+o+ng tha'ng 100 ddo^`ng , a(n va`
o+? ngay trong ha~ng.
DDe^m a^'y , Tua^'n na(`m tre^n chie^'c giu+o+`ng ke^ ngoa`i he` nha` qua?n
ly' , Tua^'n thao thu+'c suo^'t dde^m , nghi~ ngo+.i va` kho'c lie^n mie^n.
La^`n dda^`u tie^n cha`ng trai tua^'n tu' cu?a nu+o+'c Vie^.t , 17 tuo^?i ,
dda~ pha?i tho^i ho.c dde^? ddi la`m thu+ ky' , kie^'m tie^`n nuo^i tha^n.
Nhu+ng Tua^'n cho ra(`ng dda^y chi? la` mo^.t giai ddoa.n ta.m tho+`i,
Tua^'n nuo^i hoa`i vo.ng da`nh du.m tie^`n ba.c dde^? mo^.t va`i na(m sau
se~ ra Ha` no^.i hoa(.c va`o Saigon , tie^'p tu.c ho.c.
Chu' qua?n ly' Die^.p Tha`nh la` ngu+o+`i Ta`u Ha?i Nam , co`n tre? ddo^. 30
tuo^?i , kho^ng tha.o tie^'ng Pha'p , ma` chu' no'i ddu+o+.c ba^.p be. na(m
ba ca^u theo kie^?u tie^'ng bo^`i. Vi` va^.y chu' ra^'t me^'n Tua^'n , va`
mo^~i khi co' vie^.c pha?i qua tie^'p xu'c vo+'i o^ng Ta^y Thu+o+ng Cha'nh ,
Tua^'n ddi theo dde^? la`m tho^ng ngo^n.
Co^ng vie^.c cu?a Tua^'n la` mo^~i buo^?i sa'ng ngo^`i ba`n gia^'y ba'n
ru+o+.u , thu tie^`n va` vie^'t bie^n lai trao cho ngu+o+`i mua.
Co' nhu+~ng buo^?i sa'ng , giao vie^.c ba'n ru+o+.u cho mo^.t ngu+o+`i kha'c
, Tua^'n ra ngo^`i sau chie^'c ca^n lo+'n dde^? mua ga.o. Tu+`ng ddoa`n
ngu+o+`i tho^n que^ , dda`n o^ng , dda`n ba` , thie^'u nie^n , thie^'u nu+~
, o+? trong la`ng va` ca'c la`ng ke^' ca^.n , ga'nh ga.o dde^'n ha~ng dde^?
ba'n. Ngu+o+`i ba'n dda(.t bao ga.o le^n ba`n ca^n , Tua^'n ghi so^' ca^n
tre^n mo^.t ma~nh gia^'y trao cho ngu+o+`i ba'n ca^`m gia^'y a^'y va`o trong
pho`ng ke^' ca^.n dde^? la^'y tie^`n.
Buo^?i chie^`u , Tua^'n la`m so^? sa'ch. To^'i Tua^'n da.y chu+~ Pha'p cho
chu' qua?n ly' hue^ kie^`u.
Tua^'n so^'ng cuo^.c ddo+`i kha('c kho^? , noi theo gu+o+ng ca'c ba^.c
hie^`n trie^'t ma` Tua^'n dda~ ddo.c tie^?u su+? va` nghie^n cu+'u su+.
nghie^.p trong ca'c sa'ch Pha'p. Tu+. nguye^.n ra(`ng cuo^.c ddo+`i mi`nh
co`n pha?i la`m mo^.t co^ng vie^.c gi` cho xu+'ng dda'ng vo+'i tha^n nam
nhi, kho^ng ddu+o+.c hoang phi' tuo^?i tre? trong cuo^.c cho+i bo+`i phu`
phie^'m , Tua^'n quye^'t ta^m du`ng thi` gio+` o+? ha~ng ru+o+.u An Tha'i
( ngu+o+`i Pha'p vie^'t la` An tay ) , dde^? tu ta^m du+o+~ng ti'nh , co^'
giu+~ ddu+o+.c tu+ ca'ch mo^.t thanh nie^n ho.c thu+'c , ddu+'ng dda('n.
Mo^.t ho^m Tua^'n mu+o+'n ngu+o+`i tho+. ho+'t to'c ca.o tro.c dda^`u Tua^'n
, nhu+ mo^.t o^ng tha^`y chu`a. Vie^.c a^'y la`m xo^n xao du+ lua^.n An
Tha'i.
Chu' Hoa Kie^`u qua?n ly', va` o^ng Ta^y Thu+o+ng Cha'nh Rossignol nga.c
nhie^n ho?i Tua^'n nguye^n nha^n gi` khie^'n Tua^'n ca.o tro.c dda^`u.
Tua^'n chi? tu?m ti?m cu+o+`i dda'p : "ca.o cho ma't ".
Va` tu+` dda^'y , da^n la`ng An Tha'i cu~ng nhu+ nha^n vie^n va` lao ddo^.ng
ha~ng Ru+o+.u go.i Tua^'n la`
" Tha^`y Ky' Tro.c ".
Trong khi Tua^'n la`m " Tha^`y Ky' "o+? ha~ng ru+o+.u An Tha'i , Tua^'n
ddu+o+.c chu't i't tie^`n lu+o+ng , mo'n tie^`n dda^`u tie^n do tu+. su+'c
cha`ng la`m ra. Cha`ng nghi~ ra(`ng tuy la` mo'n tie^`n nho? mo.n , nhu+ng
no' ra^'t quy' ba'u ddo^'i vo+'i cha`ng , cha`ng pha?i xa`i no' va`o mo^.t
vie^.c gi` xu+'ng dda'ng vo+'i gia' ddo^`ng lu+o+ng. Cha`ng lie^`n xin phe'p
xuo^'ng Bu+u DDie^.n Bi`nh DDi.nh , mua ba bu+u phie^'u go+?i mua :
- 1 na(m ba'o Tie^'ng Da^n cu?a cu. Huy`nh Thu'c Kha'ng o+? Hue^'.
- 1 na(m ba'o La Jeune Indochine cu?a o^ng Vu~ DDi`nh Duy o+? Saigon.
- 1 na(m ba'o L' Argus Indochinois , cu?a o^ng Ame'de'e Cle'menti o+? Ha`
no^.i.
Ca? ba to+` ba'o dde^`u la` ba'o ca'ch ma.ng. Co' ddie^`u ra^'t tie^.n cho
Tua^'n , la` ca^.u a(n o+? luo^n trong nha` ngu+o+`i Kha'ch tru' qua?n ly'
ha~ng ru+o+.u , va` to^'i na`o cu~ng da.y Pha'p va(n cho ngu+o+`i chu? a^'y.
Vi` the^' , ngu+o+`i chu? kho^ng ti'nh tie^`n co+m , va` mo.i su+. chi phi'
linh tinh dde^`u do chu? cung ca^'p cho ca?. Trung tha`nh vo+'i ly' tu+o+?ng
cu?a ddo+`i so^'ng ma` cha`ng thu+ sinh dda~ tu+. va.ch ra lu'c co`n ddi
ho.c o+? Qui Nho+n , tie^m nhie^~m tu+ tu+o+?ng a'i quo^'c , cha`ng may hai
bo^. qua^`n a'o ba(`ng va?i no^.i ho'a. Su+. cha`ng ca.o tro.c , ma(.c ke^.
ngu+o+`i chung quanh go.i cha`ng la` " tha^`y ky' tro.c " , to? ra(`ng
cha`ng kho^ng thie^'t gi` dde^'n su+. phu.c su+'c be^n ngoa`i, ma(.c da^`u
cha`ng mo+'i 17, 18 tuo^?i.
Ngoa`i nhu+~ng co^ng vie^.c cu?a ha~ng ru+o+.u , cha`ng ddo.c say me^ ca'c
to+` ba'o ca'ch ma.ng ma` la^`n dda^`u tie^n cha`ng mua da`i ha.n vo+'i so^'
tie^`n do tu+. cha`ng la`m ra.
Ngu+o+`i chung quanh la.i cho cha`ng bie^'t ra(`ng la`ng An Tha'i o+? ga^`n
la`ng Kie^n My~ la` que^ hu+o+ng cu?a ba anh em Nguye^~n Nha.c ,Nguye^~n
Hue^. , Nguye^~n Lu+~. Mo^.t chu't hoa`i nie^.m li.ch su+? a^'y ca`ng nung
ddu'c chi' hu+o+'ng cu?a cha`ng trai nu+o+'c Vie^.t sinh tru+o+?ng 150 na(m
sau nha` anh hu`ng Ta^y So+n.
Chie^`u chie^`u Tua^'n ra ngo^`i be^n bo+` so^ng An Tha'i , pho'ng ta^`m
ma('t ve^` da~y nu'i An Khe^ , ro^`i quay va`o hu+o+'ng Nam , quay ra
hu+o+'ng Ba('c. Ta^m ho^`n nga^y tho+ kho+` da.i cu?a cha`ng thanh nie^n bi.
dduo^?i kho?i ho.c ddu+o+`ng vi` vu. ba~i kho'a cho^'ng Ta^y , rung ddo^.ng
xie^'t bao ca?m xu'c.
Mo^.t buo^?i to^'i no'ng nu+.c , Tua^'n ta('m be^n gie^'ng nhu+ thu+o+`ng
le^.. Nhu+ng la^`n na`y Tua^'n nghe be^n nha` o^ng Ta^y Thu+o+ng cha'nh
tie^'ng no'i nheo nhe'o cu?a ba` be^'p chu+?i ddo^?ng qua :
- Ca'i da^n do+ ba^?n nhu+ cho' !
Tua^'n he^'t su+'c nga.c nhie^n. Ba` be^'p cu?a o^ng ta^y Rossignol chu+?i
ai the^'? Kho^ng le~ chu+?i Tua^'n la` do+ ba^?n trong lu'c Tua^'n ddang
ta('m? Tua^'n la(.ng le~ cho+` ba` be^'p no'i gi` nu+~a , Tua^'n tha? ga`u
xuo^'ng mu'c nu+o+'c le^n ta('m. Vu+`a do^.i xong ga`u nu+o+'c , la.i nghe
tie^'ng ba` be^'p :
- Ai ta('m ddo'?
- To^i
- Chu+' kho^ng bie^'t Quan ca^'m ta('m o+? cho^? gie^'ng ddo'?
- Kho^ng ...Ta.i sao ca^'m?
Qua? tha^.t Tua^'n kho^ng he^` co' nghe li.nh ca^'m ta('m o+? no+i gie^'ng
na`y. Va? la.i o^ng ta^y thu+o+ng cha'nh la^'y quye^`n gi` ca^'m?
Tua^'n ddang tha('c ma('c ve^` ca^u chuye^.n kho' hie^?u , bo^?ng co'
tie^'ng cu?a o^ng Rossignol no'i lo+'n :
- To^i ca^'m dda^'y. Vi` gie^'ng na`y du`ng dde^? la^'y nu+o+'c uo^'ng.
Ta('m o+? dda^y la` ddo^? bie^'t bao vi tru`ng va` ba^?n thi?u xuo^'ng
nu+o+'c gie^'ng.
Tua^'n tha^'y ca^u chuye^.n vo^ ly' va` Tua^'n tha^.t kho^ng ngo+`. Tu+`
tru+o+'c dde^'n gio+` ngu+o+`i ta va^~n ta('m o+? dda^y co' sao dda^u. DDa^y
la` ca'i gie^'ng duy nha^'t cu?a ha~ng ru+o+.u , va` Tua^'n ddu+'ng ta('m
o+? ngoa`i xa theo ddu'ng phe'p ve^. sinh.
Nhu+ng Tua^'n kho^ng tra? lo+`i o^ng Rossignol , va` kho^ng hie^?u ta.i sao
da.o na`y o^ng Ta^y thu+o+ng chi'nh thu+o+`ng kie^'m chuye^.n "ca` khi.a
"vo+'i mi`nh?
Sa'ng ho^m sau , trong lu'c Tua^'n ddang ngo^`i la`m vie^.c trong pho`ng
gia^'y , o^ng Rossignol bu+o+'c va`o vo+'i ne't ma(.t ha^`m ha^`m , o^ng
ga^y chuye^.n vo+'i Tua^'n :
- To^i cho anh bie^'t ra(`ng anh la` mo^.t tha(`ng An-na-mi't ba^?n thi?u
va` vo^ le^~. To^i' ho^m qua anh ca~i vo+'i to^i o+? no+i gie^'ng nu+o+'c
ha?? To^i dda~ ca^'m anh ta('m no+i dda^'y , anh bie^'t chu+a?
Tua^'n le^~ phe'p ho?i la.i :
- Thu+a o^ng , ta.i sao o^ng ca^'m nhu+ the^'?
- Tai. sao ha?? Ta.i vi` ca'i gie^'ng ddo' sa?n xua^'t ra nu+o+'c uo^'ng
chu+' kho^ng pha?i nu+o+'c ta('m. To^i kho^ng cho phe'p anh ta('m no+i ddo'
, va` ca^'m ca? nhu+~ng ngu+o+`i An-na-mi't ba^?n thi?u cu?a anh.
Tua^'n no^?i gia^.n :
- Ngu+o+`i An-na-mi't kho^ng ba^?n thi?u nhu+ o^ng no'i. O^ng kho^ng co'
quye^`n chu+?i ngu+o+`i An-na-mi't.
O^ng Ta^y thu+o+ng chi'nh lie^`n xo^? mo^.t tho^i ho^`i la^u :
- A` , to^i bie^'t ma` ! anh la` mo^.t tha(`ng dda^`u o'c xa^'u xa. Anh
ddo.c nhu+~ng to+` ba'o ba^?n thi?u nhu+ L'Argus Indochinois , ma` chu?
nhie^.m la` mo^.t ngu+o+`i da^n Pha'p ghie^`n thuo^'c phie^.n , to^i bie^'t
no' la('m , la` mo^.t tha(`ng kho^'n na.n bi. con vo+. Annami't bo? bu`a
me^. To+` ba'o Tie^'ng Da^n , to^i cu~ng bie^'t , chu? nhie^.m no' la` mo^.t
la~o nha` que^ do^'t na't va` tu+o+'ng cu+o+'p, bi. xu+? a'n dda`y ra Co^n
lo^n. Co`n tha(`ng Vu~ DDi`nh Duy , chu? to+` ba'o La Jeune Indochine , la`
mo^.t tha(`ng An na mi't la` nhu+~ng ke? vong a^n bo^.i nghi~a. Ho.c chu+~
Ta^y , ho.c va(n minh cu?a Ta^y , ro^`i chu+?i la.i Ta^y ... Qu?a tha^.t la`
mo^.t gio^'ng ngu+o+`i he`n ha. !
Tua^'n kho^ng the^? nhi.n ddu+o+.c nu+~a :
- To^i xin lo^?i o^ng , nhu+ng o^ng chi'nh la` mo^.t ngu+o+`i he`n ha. !
Kho^'n na.n !
O^ng Rossignol ddang ca^`m ca^y can trong tay , lie^`n ddu+a can le^n toan
dda^.p va`o dda^`u Tua^'n. Tua^'n ne' dda^`u qua mo^.t be^n , ro^`i chu.p
luo^n ca'i can cu?a o^ng Ta^y. Hai ngu+o+`i da(`n co nhau la`m ddo^~ ca? lo.
mu+.c tre^n ba`n.
O^ng Ta^y giu+.t la.i ddu+o+.c ca^y can ro^`i hu.c ha(.c bo? ra ve^`.
Ba nga`y sau , hai o^ng gia'm ddo^'c va` pho' gia'm ddo^'c Co^ng ty ru+o+.u
o+? Qui Nho+n , Bouillon va` Rocca, le^n tha(m ha~ng An Tha'i. Tua^'n ddoa'n
bie^'t co' chuye^.n kho^ng la`nh. Qua? nhie^n Bouillon go.i Tua^'n va`o
pho`ng gia^'y qua?n ly' , ba?o :
- To^i tra? lu+o+ng cho anh va` anh ddi ra kho?i cho^~ na`y tu+'c kha('c.
Tua^'n do du+. mo^.t chu't ro^`i ho?i la.i :
- Thu+a o^ng , ta.i sao va^.y?
- Kho^ng ta.i sao ca?. To^i dduo^?i anh ra kho?i ha~ng cu?a to^i.
- Nhu+ng i't nha^'t o^ng cu~ng cho to^i bie^'t ly' do chu+'.
- Ly' do : anh la` mo^.t tha(`ng An-na-mi't ba^?n thi?u.
Tua^'n lie^`n tra? ddu~a la.i :
- Chi'nh o^ng mo+'i la` mo^.t ngu+o+`i Ta^y ba^?n thi?u.
O^ng Bouillon dda'nh Tua^'n mo^.t ta't tay , Tua^'n nho? ngu+o+`i nhu+ng
cu~ng ma.nh , thoi va`o ngu+.c o^ng mo^.t thoi ro^`i bo? ddi ra ngoa`i.
Cha`ng tu+` gia~ luo^n ha~ng ru+o+.u An Tha'i.
Tru+a ho^m a^'y , ca? la`ng An Tha'i va` nha^n vie^n lao co^ng trong ha~ng
dde^`u xo^n xao thi` tha^`m vo+'i nhau : "Chu choa ! Tha^`y Ky' Tro.c oa'nh
lo^.n vo+'i o^ng Ta^y chu? co^ng xi , tha^`y bi. dduo^?i ro^`i ."
Tua^'n ddi ddo` qua so^ng An Tha'i dde^? sang pho^' Cho+.. DDo` mo+'i qua
ddu+o+.c nu+?a con so^ng thi` co' tie^'ng go.i vo.ng la.i tre^n be^'n cu~.
Tua^'n quay la.i tha^'y An , mo^.t thie^'u nu+~ xinh dde.p ma` cha`ng quen
bie^'t chu+a ddu+o+.c hai tha'ng. An la` mo^.t ba.n ddo^`ng chi' do Tua^'n
hua^'n luye^.n ve^` va(n tho+ va` tu+ tu+o+?ng ca'ch ma.ng. An kho'c nu+'c
no+? , tay ca^`m chie^'c kha(n va^~y Tua^'n lia li.a :
- Anh Tua^'n ! Qua be^n ddo' cho+` em !
Tua^'n cu~ng ddi.nh cho+`. Nhu+ng chi? co' mo^.t con ddo`. An pha?i ddo+.i
ddo` tro+? la.i be^'n mo+'i sang so^ng ddu+o+.c , trong khi a^'y ngu+o+`i
ta`i xe^' chie^'c xe cam nho^ng cu?a ha~ng ru+o+.u dda~ ddu+o+.c li.nh cho+?
Tua^'n ddi ngay ve^` Qui Nho+n , ddu+`ng dde^? o+? la.i An Tha'i mo^.t phu't
na`o.
Ngo^`i tre^n chie^'c xe ga^.p ge^`nh cha.y ke~o ca` ke~o ke.t tre^n con
ddu+o+`ng go^` ghe^` cha^.t he.p , Tua^'n tu+'c gia^.n o^ng ta^y thu+o+ng
chi'nh Henri Rossignol va` o^ng ta^y chu? ha~ng ru+o+.u Andre' Bouillon.
Pha?i co^ng ba(`ng nhi`nh nha^.n ra(`ng o^ng pho' gia'm ddo^'c Rocca de^~
thu+o+ng ho+n.
Tru+o+'c khi Tua^'n vi~nh bie^.t ha~ng ru+o+.u , o^ng Rocca la^'y trong tu'i
ra cho Tua^'n 50 ddo^`ng va` ba?o :"Anh tho^ng minh , ne^n tie^'p tu.c ddi
ho.c nu+~a , ddu+`ng ddi la`m thu+ ky' que`n , uo^?ng thi` gio+`. To^i
bie^'u anh tie^`n lo^. phi' ! "Tua^'n u+'a nu+o+'c ma('t ca?m o+n o^ng ta^y
Rocca.
Tua^'n la.i ba(n khoa(n nho+' An. Tra^`n thi. An , ngu+o+`i dde.p An Tha'i
vo~ nghe^. gio?i. Chi'nh na`ng dda~ da.y cho Tua^'n ho.c nhu+~ng ba`i vo~
Bi`nh DDi.nh dda^`u tie^n. Tua^'n nho+' la.i nhu+~ng dde^m sa'ng tra(ng ,
tru+o+'c sa^n na`ng , trong lu'c mo.i ngu+o+`i ha`ng xo'm dda~ ddo'ng cu+?a
ngu? , An ma(.c a'o cu.t , qua^`n dden , to'c bo+'i , da.y cho Tua^'n
nhu+~ng ngo'n vo~ lo+.i ha.i cu?a xu+' An Tha'i. La`ng na`y trai ga'i dde^`u
gio?i vo~. Co' la^`n na`ng ke^? chuye^.n mo^.t co^ em ba.n di` vi` gio?i vo~
ma` bi. tu`.
Lo^.c mo+'i co' 18 tuo^?i , nhu+ng xa'c cao lo+'n , dda^~y dda`. Tha^n sinh
Lo^.c la` mo^.t Vo~ su+ danh tie^'ng ca? Bi`nh DDi.nh. Mo^n dde^. cu?a o^ng
nhie^`u la('m , tu+` ca'c la`ng xa dde^'n ho.c. Nhu+ng bie^'t Lo^.c co'
ti'nh no'ng va` hung ha(ng. O^ng cu. kho^ng bao gio+` da.y vo~ cho con ga'i
cu?a o^ng , va` nhu+~ng dde^m o^ng da.y cho mo^n dde^. , o^ng ca^'m Lo^.c
kho^ng ddu+o+.c xem. O^ng nho^'t co^ con ga'i nghi.ch ngo+.m trong nha`.
Nhu+ng ddu+'ng sau song cu+?a so^? gian nha` to^'i om, Lo^.c cha(m chu' ngo'
bo.n con trai ho.c vo~ ngoa`i sa^n. DDe^m na`o co^ cu~ng le'n cha , ddu+'ng
sau song cu+?a so^? , ho.c vo~ nghe^. ba(`ng ma('t va` ba(`ng tri' nho+'.
O^ng cu. kho^ng hay bie^'t gi` ca?. Mo^.t dde^m o^ng cu. co' kha'ch , mo^.t
o^ng Cha'nh to^?ng co+?i ngu+.a dde^'n cho+i , dda`m dda.o uo^'ng ru+o+.u
ro^`i o+? la.i nghi?. Con ngu+.a o^ cu?a o^ng dde.p la('m , nho^'t trong
chuo^`ng ngu+.a sau nha`.
Nu+?a dde^m , hai o^ng gi`a ngu? say , co^ Lo^.c le'n ra chuo^`ng ngu+.a ,
co^ mo+? cu+?a chuo^`ng , da('t ngu+.a ra ro^`i nha^?y le^n lu+ng ngu+.a ,
qua^'t ngu+.a phi ra co^?ng. Co^?ng dda~ ca`i then , co^ kho^ng ca^`n mo+~ ,
cu+' ngo^`i tre^n lu+ng ngu+.a va` bay vu+o+.t qua co^?ng. Co^ cu+o+~i
ngu+.a cha.y cho+i ta^.n la`ng xa , ma~i sa'ng mo+'i ve^`. Co^?ng va^~n co`n
ca`i then. Co^ va` ngu+.a bay qua.
Cha co^ va` o^ng kha'ch da^.y so+'m , ngo^`i uo^'ng tra` tre^n ghe^' tra`ng
ky? , dde^`u kinh nga.c chu+'ng kie^'n ky` co^ng vo~ nghe^. cu?a co^. DDem
ngu+.a va`o chuo^`ng xong , co^ tro+? ra la.y cha va` kha'ch 3 la.y dde^?
xin lo^?i ro^`i ung dung xuo^'ng be^'p.
Mo^.t dde^m , co' cha`ng vo~ si~ o+? phu+o+ng xa dde^'n xem mo^n dde^. cu?a
Tha^`y du+o+.t vo~. Ha('n pha'ch lo^'i , tha'ch he^'t 5 ca^.u ho.c tro` cu?a
o^ng ra thu+? ta`i vo+'i ha('n. La^`n lu+o+.t ca? na(m ca^.u dde^`u bi.
dda'nh lie^?ng xie^?ng. O^ng tha^`y tu+'c mi`nh , ma('c co+~ , chi? ngo^`i
uo^'ng ru+o+.u. Nha^'t ddi.nh cu+'u danh du+. cu?a cha va` cu?a ca?
tru+o+`ng , co^ Lo^.c tu+` trong be^'p ra, ba?o ga? kia :
- Chu' la.i dda^y thu+? vo+'i to^i.
Ha('n cu+o+`i nga.o ma.n :
- To^i kho^ng no+~ cha.m ngo.c the^? cu?a Nu+~ nhi.
Lo^.c tie^'n to+'i cho va`o ma(.t ga~ dda`n o^ng vo^ gia'o du.c khinh na`ng
la` nu+~ nhi. Ga~ kia tra? mie^'ng. The^' la` hai ngu+o+`i ha(ng ma'u tro^?
he^'t ta`i nghe^. giu+~a Vu~ tru+o+`ng , du+o+'i a'nh tra(ng sa'ng to?.
Mo^.t la't sau ga~ kia bi. "nhi nu+~ "dda' cho la(n nha`o. Na`ng dda~ tra?
ddu+o+.c ca'i ha^.n cho cha va` cho ca? na(m mo^n dde^..
Tie^'ng co^ Lo^.c tu+` dda^'y vang kha('p ca? cu+' Bi`nh DDi.nh. Mo^.t ho^m
, va`o buo^?i tru+a mu`a he` , cha co^ ddi va('ng. Gio' ma't , Lo^.c lim dim
trong chie^'c vo~ng treo ngoa`i vu+o+`n giu+~a hai ca^y mi't. Mo^.t ngu+o+`i
li'nh ta^.p ( li'nh kho^' xanh ) tu+` ngoa`i co^?ng bu+o+'c va`o. Co^ tro^ng
tha^'y le^n tie^'ng ho?i :
- Chu' la` ai , ddi dda^u ddo'?
Ngu+o+`i li'nh la. , cu+o+`i :
- Co^ kho^ng bie^'t tui sao , co^ Hai? Tui la` li'nh Ta^.p cu?a Nha` Nu+o+'c
, ddu+o+.c phe'p ve^` tha(m nha` hai bu+?a , sa(~n ddi ngang qua dda^y ghe'
tha(m co^ Hai ddo' ma` !
- Xin lo^?i chu' li'nh Ta^.p , cha tui ddi va('ng , chi? co' mo^.t mi`nh tui
o+? nha` , kho^ng co' ai tie^'p chu'.
- Thi` co^ tie^'p tui kho^ng ddu+o+.c sao?
- Tui la` con ga'i kho^ng ddu+o+.c phe'p tie^'p ngu+o+`i la..
Chu' li'nh ta^.p tie^'n dde^'n ga^`n vo~ng , cu+o+`i cho+'t nha~ cho.c
htie^'u nu+~ :
- Nghe thie^n ha. ddo^`n co^ Hai vo~ gio?i la('m , dde^'n coi co^ gio?i
ca'ch na`o ! Tui xin phe'p co^ Hai cho tui bo'p vu' co^ mo^.t ca'i , hi??
Vu+`a no'i chu' li'nh vu+`a du`ng vo~ thua^.t chu.p va`o ngu+.c Lo^.c.
lie^`n bi. Lo^.c dda' mo^.t dda' te' nha`o xuo^'ng dda^'t. Ha('n na(`m
tro+.n ma('t da^~y du.a ma^'y ca'i ro^`i che^'t nghe?o luo^n.
Co^ Lo^.c bi. tu` , vi` mo^.t ngo'n vo~ sa'i nho+n.
Tua^'n ngo^i` trong xe bi. da(`n le^n da(`n xuo^'ng nho+' la.i ca^u chuye^.n
cu?a Lo^.c do co^ An ke^? la.i cho cha`ng nghe mo^.t dde^m tro+`i kho^ng
tra(ng Tua^'n vu+`a ho.c xong mo^.t ngo'n bi' hie^?m. Trong xe cu~ng co'
mo^.t thie^'u nu+~ buo^n ba'n o+? cho+. An Tha'i xin qua' giang xuo^'ng Qui
Nho+n mua ha`ng. Co^ ngo^`i ddo^'i die^.n vo+'i Tua^'n , Tua^'n nghi~ tha^`m
:
- Bie^'t dda^u co^ ga'i dde.p na`y cu~ng la` mo^n dde^. cu?a co^ Lo^.c?
Cha`ng tu?m ti?m cu+o+`i mo^.t mi`nh , nho+' chuye^.n ngu+o+`i li'nh ta^.p
ga(.p gio+` xui xe?o dda~ la`m ho^~n vo+i' bo^. ngu+.c ha^'p da^~n cu?a
na`ng.
Co^ ga'i dde.p ho?i Tua^'n :
- Sao tha^`y ky' cu+o+`i em?
Tua^'n so+` tay le^n ca(`m ..., nhoe?n mo^.t nu. cu+o+`i hie^`n la`nh :
- To^i cu+o+`i ngu+o+`i li'nh ta^.p chu+' kho^ng pha?i cu+o+`i co^.
Co^ ga'i di.u da`ng dda'p :
- Em kho^ng pha?i la` chi. Lo^.c.
Ca^u tra? lo+`i bi' hie^?m ddo' ddu? cho Tua^'n bie^'t giai nha^n kho^ng
the.n vo+'i uy danh ga'i An Tha'i.
Ve^` Qui Nho+n , Tua^'n va`o tro. ta.m nha` tha^`y Pha.m DDa`o Nguye^n. Ke^?
chuye^.n bi. sa tha?i cho Nguye^n nghe , tha^`y ky' ha~ng Descours et Cabaud
cu+o+`i :
- DDi ho.c bi. nha` tru+o+`ng dduo^?i , ddi la`m bi. ha~ng dduo^?i. To^i
ra'ng so^'ng la^u dde^? coi ddo+`i anh ra sao !
Tua^'n na(`m suy nghi~ suo^'t dde^m. Cha`ng muo^'n ddi Ha` no^.i , tie^'p
tu.c ho.c thi Tu' ta`i , nhu+ng kho^ng co' tie^`n. Muo^'n vo^ Saigon dde^?
nha^.p va`o dda?ng Nguye^~n An Ninh , nhu+ng tie^`n cu~ng kho^ng co'. Cha`ng
tha^'y con ddu+o+`ng tie^'n thu? bi. nghe~n , ma` ma'u no'ng cu+' su`ng su.c
trong tim , chi? muo^'n lo^`ng le^n nhu+ con ngu+.a ha(ng ma'u.
Ba ho^m na(`m nha` tha^`y Pha.m DDa`o Nguye^n dda~ kho^ng la`m gi` , la.i
buo^?i to^'i nghe Pha.m DDa`o Nguye^n no'i nho? cho nghe : Ngoa`i Ha` no^.i
co' mo^.t dda?ng te^n la` "Vie^.t Nam Quo^'c Da^n DDa?ng "ddang hoa.t
ddo^.ng ma.nh. Anh ne^n ddi Ha` no^.i.
Cu~ng dde^m a^'y , ddi lang thang ngoa`i bo+` so^ng , Tua^'n ga(.p mo^.t
tha^`y tro+. gia'o quen tha^n, te^n la` Pha.m Cu+. Ha?i , ngu+o+`i Qua?ng
Nam.
Tha^`y Ha?i nhe't va`o Tua^'n mo^.t to+` truye^`n ddo+n in ba(`ng ddo^ng
su+o+ng , ky' te^n "DDo^ng Du+o+ng Co^.ng Sa?n DDa?ng ". Tha^`y ho?i Tua^'n
:
- Tua^'n ho.c lo+'p Nhi` hay lo+'p Nha^'t?
Tua^'n kho^ng hie^?u , ngo+ nga'c ho?i tha^`y Ha?i :
- To^i sa('p ho.c thi tu' ta`i , sao tha^`y ho?i la. va^.y?
Tha^`y Ha?i cu+o+`i :
- Lo+'p Nhi` la` Cours Moyen. Lo+'p Nha^'t la` cours superieur. Anh hie^?u
kho^ng?
- Kho^ng hie^?u tha^`y muo^'n no'i bo'ng ca'i gi`?
- Cours Moyen vie^'t ta('t la` C.M. la` ca'ch ma.ng. Cours Supe'rieur,
vie^'t ta('t la` C.S. la` co^.ng sa?n.
Tua^'n cu+o+`i :
- To^i la` C.M.
Tha^`y tro+. gia'o Pha.m Cu+. Ha?i cu+o+`i :
- Anh ho.c gio?i , anh tho^ng minh , anh pha?i le^n Cours Supe'rieur( C.S)
chu+' ! Mo^.t thanh nie^n nhu+ anh le~ na`o co`n tri`nh ddo^. C.M.?
Tua^'n nga^y tho+ dda'p :
- Co^.ng sa?n hay Ca'ch ma.ng cu~ng dde^`u lo cho quo^'c gia ddo^.c la^.p
va` da^n to^.c tu+. do. To^i kho^ng hie^?u sao la.i chia ra Co^.ng sa?n ,
Ca'ch ma.ng Quo^'c gia , la`m chi va^.y?
Tha^y` tro+. gia'o Ha?i ke'o Tua^'n ra ba~i bie^?n ngo^`i. Tha^`y thuye^'t
mo^.t ho^`i la^u ve^` chu? nghi~a Co^.ng sa?n. Tua^'n tha^'y ro~ y' ddi.nh
cu?a tha^`y muo^'n ke'o Tua^'n va`o ti?nh bo^. Co^.ng sa?n ma` tha^`y ddang
muo^'n tha`nh la^.p o+? Qui nho+n. Nhu+ng Tua^'n la('c dda^`u :
- To^i thi'ch Ca'ch ma.ng quo^'c gia ho+n la` co^.ng sa?n ...
Tuy nhie^n tha^`y tro+. gia'o Pha.m Cu+. Ha?i va` Tua^'n tu+` gia~ nhau lu'c
9 gio+` to^'i tru+o+'c nha` Da^y the'p Qui-nho+n vo+'i lo+`i hu+'a he.n se~
ga(.p nhau nu+~a.
Ma~i dde^'n na(m 1945 ( 18 na(m sau ) , Tua^'n mo+'i ga(.p la.i tha^`y tro+.
Ha?i. Tre^n ddu+o+`ng va`o Saigon ghe' la.i Nha Trang , cuo^'i tha'ng 8 -
1945 , giu+~a mo^.t tha`nh pho^' ru+.c ro+~ co+` ddo? sao va`ng. Tua^'n
ddu+o+.c mo^.t ngu+o+`i ba.n cho bie^'t danh sa'ch U?y ban Kha'ng Chie^'n
Kha'nh Ho`a mo+'i tha`nh la^.p o+? Nha Trang. Chu? ti.ch U?y Ban la` Pha.m
Cu+. Ha?i.
Tru. so+? U?y ban dda(.t no+i to`a Co^ng Su+' cu~ cu?a Ta^y. Tua^'n dde^'n
xin ga(.p chu? ti.ch.
Pha.m cu+. Ha?i ra^'t nie^`m no+~ ba('t tay Tua^'n.
Sau va`i ba ca^u chuye^.n ha`n huye^n , Pha.m Cu+. Ha?i nha('c la.i ca^u
chuye^.n ga(.p go+~ tre^n ba~i bie^?n Qui-Nho+n na(m 1924 va` cu+o+`i ho?i :
- Nay cha('c anh dda~ le^n C.S.?
Tua^'n ddie^`m nhie^n cu+o+`i dda'p :
- Kho^ng. To^i va^~n trung tha`nh vo+'i C.M.
Sau cuo^.c no'i chuye^.n vo+'i tha^`y tro+. Ha?i tre^n ba~i bie^?n Qui-Nho+n
, Tua^'n tu+. ca?m tha^'y ro~ re^.t kho^ng khi' ca'ch ma.ng ddang bao tru`m
tri' o'c non no+'t cu?a Tua^'n.
DDe^m a^'y , Tua^'n ho?i Pha.m DDa`o Nguye^n :
- To^i muo^'n ddi Hue^' , dde^? ye^'t kie^'n cu. Phan Bo^.i Cha^u. DDu+o+.c
kho^ng anh?
Nguye^n so^'t sa('ng tra? lo+`i :
- U+`, ddi thi` ddi ... Nhu+ng ro^`i pha?i la`m gi` cho+' ddi cho+i kho^ng
va^.y sao? Va` nho+' : ddi tha(m cu. Phan coi chu+`ng Ma^.t Tha'm nhe' !
- Ra Hue^' ro^`i se~ lie^.u.
- Anh pha?i tie^'p tu.c ho.c nu+~a mo+'i ddu+o+.c. Hay la` ra Hue^' xin va`o
tru+o+`ng Tha^`y Do`ng?
- Tru+o+`ng Tha^`y Do`ng la` tru+o+`ng gi`? Da.y ddi thi gi`?
- Tru+o+`ng Tha^`y Do`ng o+? Hue^' tu+'c la` tru+o+`ng Pellerin cu?a mo^.t
o^ng Co^' dda.o. Ho. da.y thi Diplo^me.
- A` , pha?i ro^`i. Tu.i tha(`ng Quy`nh , tha(`ng To^' , cu~ng bi. dduo^?i
o+? Qui- Nho+n , dde^`u ra ho.c o+? Pellerin , Hue^'. To^i muo^'n ra Hue^'
theo tu.i no'.
Nguye^n cu+o+`i ho?i :
- Tie^`n?
- Ra Hue^' , to^i se~ vie^'t thu+ ve^` nha` xin tie^`n cha me. to^i.
- The^' sao kho^ng ve^` tha(?ng ti?nh nha` , tha(m hai ba'c ro^`i xin tie^`n
luo^n the^??
- To^i so+. cha me. to^i dda'nh. Co`n mo^.t na(m nu+~a thi Diplo^me ma` ba~i
kho'a bi. dduo^?i , cha me. to^i tu+'c gia^.n la('m. To^i ddi la`m thu+ ky'
ha~ng ru+o+.u An Tha'i , dda~ bi. cha to^i vie^'t thu+ vo^ ra^`y du+~. Me.
to^i buo^`n ra^`u kho'c lu bu`.
- Tho^i thi` to^i giu'p anh 200 ddo^`ng dde^? anh ddi Hue^'. Ma` ra Hue^'
pha?i ddi ho.c , cho+' kho^ng ddu+o+.c ddi cho+i nghe kho^ng? Cho+i he^'t
tie^`n , to^i kho^ng go+?i mandat nu+~a dda^u dda^'y , nghe kho^ng?
- U+`.
Sa'ng ho^m sau , Pha.m DDa`o Nguye^n da^.y tha^.t so+'m , lu'c 5 gio+` ,
mo^.t mi`nh ddun nu+o+'c pha hai ly ca` phe^ su+~a va` nu+o+'ng mo^.t
chie^'c ba'nh mi`. Xong tha^`y go.i Tua^'n da^.y , a(n ddie^?m ta^m vo+'i
Tua^'n va` lo su+?a soa.n dda^`y ddu? cho Tua^'n ra ddi. Trong lu'c Tua^'n
ru+?a ma(.t , nghe tie^'ng ga` ha`ng xo'm ga'y giu+~a im la(.ng cu?a tha`nh
pho^' co`n say ngu?, Tua^'n lo nga.i cuo^.c ha`nh tri`nh sa('p kho+?i
die^~n, kho^ng bie^'t so^' kie^'p mi`nh se~ phie^u ba.t dde^'n dda^y?
Tie^'ng ga` ga'y nhu+ tie^'ng ke`n cu?a ddi.nh me^.nh , cha`ng ra ddi tranh
dda^'u vo+'i ddo+`i , ddo+n ddo^.c , bo+ vo+ , su+'c trai tre? co`n non
ye^'u , cha`ng se~ tha('ng nhu+~ng thu+? tha'ch nguy nan , hay se~ qu.y
giu+~a ddu+o+`ng?
Tie^'ng Pha.m DDa`o Nguye^n go.i :
- Mau le^n, anh Tua^'n , sa('p to+'i gio+` xe cha.y ro^i`.
Tua^'n va^~n dde^? dda^`u tro.c ma(.c le. bo^. ddo^` Ta^y no^.i ho'a , xo?
ddo^i gia`y Ta^y re? tie^`n , ro^`i xa'ch chie^'c va li ddan ba(`ng tre chi?
ca`i vo+'i mo^.t then ngang , kho^ng co' o^? kho'a.
Pha.m DDa`o Nguye^n ddu+'ng nhi`n bo^. ti.ch nu+?a que^ nu+?a tha`nh thi.
cu?a Tua^'n , va` nhoe?n mo^.t nu. cu+o+`i :
- Xong chu+a? DDi ! ... Ca? tu+o+ng lai cu?a anh ba('t dda^`u tu+` gio+`
phu't na`y ...Sa'ng nay to^i tie^~n anh ra be^'n xe ma` kho^ng bie^'t anh
se~ ddi ve^` dda^u? Nhu+ng to^i tin anh la` ngu+o+`i co' chi' , to^i chu'c
anh kie^n nha^~n, co`n tha`nh ba.i sau na`y la` chuye^.n cu?a tro+`i !
Tua^'n la`m thinh vi` kho^ng bie^'t no'i gi`. Tim cha`ng dda^.p ma.nh khi
dde^'n be^'n xe. Tru+o+'c khi bu+o+'c le^n xe , cha`ng bi.n ri.n xie^'t
cha(.t tay ba.n va` la^?m ba^?m mo^.t ca^u ma` cha('c Nguye^n kho^ng nghe
ro~ :
- Ca?m o+n anh Pha.m DDa`o Nguye^n ...Ca?m o+n anh nhie^`u la('m.
Xe ro^` ma'y dda~ la^u ba('t dda^`u cha.y cha^.m cha^.m dde^? que.o ra
ddu+o+`ng lo+'n. Tha^`y Pha.m DDa`o Nguye^n co`n ddu+'ng nhi`n theo , va^~y
tay tu+` bie^.t , Tua^'n gu.c dda^`u xuo^'ng tha`nh xe , la(.ng le~ kho'c.
Xe ra kho?i tha`nh pho^' , Tua^'n la.i nghe tie^'ng ga` ga'y tro^?i da^.y
sau da~y nha` tranh lu.p xu.p be^n cha^n nu'i.
Tu+` Qui Nho+n ra Tourane (DDa` Na(~ng ) ddu+o+`ng thuo^.c ddi.a so^' 1 (
Route Coloniale No. 1 ) ha~y co`n go^` ghe^` , chu+a tra'ng nhu+.a , pha?i
xuo^'ng xe ba la^`n dde^? qua ddo` : be^'n Bo^`ng So+n ta.i Phu? Bo^`ng So+n
, Bi`nh DDi.nh , be^'n Tra` Khu'c , ca'ch ti?nh ly. Qua?ng Nam 1 ca^y so^' ,
va` Be^'n Va'n , phu? Tam Ky` , Qua?ng Nam.
Vi` chie^'c xa` lan ( chaland) nho? va` he.p , ne^n pha?i dde^? cho xe qua
tru+o+'c , ha`nh kha'ch cho+` ddi chuye^'n sau. Cu~ng may la` tho+`i ba^'y
gio+` i't co' xe cha.y , ne^n ha`nh kha'ch kho?i pha?i ddo+.i la^u. Nhu+ng
ddu+'ng tre^n bo+` nhi`n chie^'c xe na(.ng tri~u dda^.u trong chie^'c xa`
lan nghie^ng qua nghie^ng la.i tre^n do`ng so^ng ro^.ng , ha`nh kha'ch cu+'
lo nga.i ...No' cho^`ng che^`nh qua' , lo+~ no' ddo^? hoa(.c chi`mxuo^'ng
so^ng thi` ma^'t he^'t ca? ha`nh ly' cu?a mi`nh cha^'t tre^n mui xe.
Ha`nh kha'ch sang be^n kia so^ng le^n bo+` ga(.p mo^.t ba'c Li'nh Kho^' Xanh
tay ca^`m ca^y roi ma^y , ddu+'ng cha^.n la.i ho?i :"the? thue^' tha^n ".
Mo^~i ngu+o+`i dda`n o^ng An nam tho+`i ba^'y gio+` 18 tuo^?i tro+? le^n
dde^`u pha?i co' luo^n luo^n trong mi`nh hai ca'i bu`a ho^. me^.nh : the?
ca(n cu+o+'c va` the? thue^' tha^n. The? sau na`y la` mo^.t bie^n lai ba(`ng
bi`a ma`u ghi so^' tie^`n mi`nh pha?i no^.p "thue^' bo^?n tha^n "trong na(m.
Mo^~i na(m co' mo^.t the? thue^' tha^n , thay cho the? na(m tru+o+'c , co'
ddo'ng con trie^.n ba(`ng mu+.c dden va` chu+~ ky' cu?a Ly' tru+o+?ng trong
la`ng. DDa so^' nhu+~ng o^ng xa~ chu+a ho.c quo^'c ngu+~ , dde^`u ky' te^n
ba(`ng chu+~ Ha'n , Tua^'n mo+i' co' 17 tuo^?i , chu+a co' the? thue^' tha^n
nhu+ng ca(n cu+o+'c pha?i co'.
Tua^'n tha^'y co' mo^.t o^ng ha`nh kha'ch ddang na(n ni? ba'c Li'nh Ta^.p
mo^.t ca'ch khu'm nu'm ra^'t le^~ phe'p. To` mo` , Tua^'n dde^'n ga^`n xem ,
o^ng ha`nh kha'ch dda~ ru?i ro bo? ma^'t the? thue^' tha^n , ne^n bi. ba'c
Li'nh Ta^.p ddo`i ba('t giam trong ddo^`n. Nhu+ng o^ng ha`nh kha'ch mo'c
tu'i la^'y mo^.t ddo^`ng ba.c ca^`m hai tay khu'm nu'm "ki?nh "ba'c Li'nh ,
dde^? xin ba'c ro^.ng lu+o+.ng tha to^.i cho. Ba'c Li'nh Ta^.p bo? ddo^`ng
ba.c trong tu'i a'o , ro^`i ddo`i the^m mo^.t ddo^`ng nu+~a. Ngu+o+`i ha`nh
kha'ch cu~ng pha?i chi.u thi` ba'c Li'nh Ta^.p mo+'i tha cho ddi.
Tu+` Qui-Nho+n ra Tourane pha?i ddi xe ho+i ma^'t 2 nga`y. Ngu? la.i o+?
Qua?ng Nga~i mo^.t dde^m. La^`n dda^`u tie^n cha`ng trai 17 tuo^?i ddu+o+.c
ddi xa 2 nga`y dde^m lie^n tie^'p nhu+ the^'. Tua^'n co^' thu va`o trong con
ngu+o+`i ta^'t ca? nhu+~ng phong ca?nh , nha^n va^.t , ma` cha`ng tro^ng
tha^'y do.c ddu+o+`ng. Nhu+ng dde^m o+? Qua?ng Nga~i , Tua^'n kho^ng da'm
ddi da.o pho^' , so+. ga(.p nhu+~ng ngu+o+`i quen , va` nha^'t la` so+.
ga(.p O^ng Tha^n Sinh cu?a cha`ng. Tua^'n co' ma(.c ca?m cu?a mo^.t ddu+'a
ho.c tro` bi. dduo^?i , ma('c co+~ kho^ng da'm ga(.p la.i nhu+~ng ba.n be`
cu~ hoa(.c nhu+~ng ngu+o+`i quen thuo^.c o+? ti?nh. Tua^'n co' ca?m tu+o+?ng
chuye^'n ddi Hue^' la^`n dda^`u tie^n na`y la` mo^.t cuo^.c la^~n tro^'n
le'n lu't nhu+ ngu+o+`i ma.o hie^?m trong mo^.t cuo^.c ha`nh tri`nh bi'
ma^.t.
DDe^m a^'y , na(`m trong pho`ng ngu? cu?a kha'ch sa.n Co^ng ty do ha~ng xe
ddo` da`nh rie^ng cho ha`nh kha'ch ddi xe cu?a ha~ng , Tua^'n la('ng tai
nghe trong pho`ng ke^' ca^.n tie^'ng kho'c a^'m u+'c ra^'t la` the^ tha?m
cu?a mo^.t ngu+o+`i dda`n o^ng. Tua^'n no^n nao ca?m ddo^.ng , muo^'n bie^'t
ngu+o+`i ha`nh kha'ch ddo' la` ai va^.y , va` ta.i sao ho. kho'c lie^n mie^n
nhu+ va^.y , kho^ng lu'c na`o ngo+'t? Tua^'n lo'p ngo'p bo` da^.y , khe~
bu+o+'c cha^n kho^ng ra ddu+'ng no+i cu+?a buo^`ng cu?a cha`ng .Tua^'n
la('ng tai nhu+ng kho^ng nghe ddu+o+.c gi` ca? , ngoa`i tie^'ng kho'c thu't
thi't , lu'c nu+'c no+? , lu'c re^n ri? , nhu+ ke? ddau kho^? ddang bi.
mo^.t tai na.n gi` bi ai tha?m thie^'t la('m. Mo^.t lu'c la^u Tua^'n tha^'y
cu+?a pho`ng mo+? , va` mo^.t ngu+o+`i dda`n o^ng cha.c 35, 40 tuo^?i tu+`
trong bu+o+'c ra. Tua^'n dde^? y' dde^'n ddo^i ma('t cu?a o^ng tra`n dda^`y
nhu+~ng nga^'n le^..
O^ng ma(.c ddo^` Ta^y , kho^ng bie^'t tu+` dda^u dde^'n , nhu+ng co' le~
xuo^'ng xe lu'c 6 gio+` chie^`u. Ba^y gio+` dda~ 10 gio+` khuya o^ng va^~n
chu+a thay ddo^` ngu?. O^ng ddi ra sa^n sau mo^.t lu'c tro+? va`o , Tua^'n
dda'nh ba.o ho?i :
- Thu+a o^ng , sao o^ng kho'c du+~ va^.y? O^ng co' ddie^`u chi ddau kho^?
la('m pha?i kho^ng?
Ngu+o+`i ha`nh kha'ch la. la.i o`a le^n kho'c , vu+`a a^'m u+'c tra? lo+`i :
- To^i la`m instituteur ( Tro+. Gia'o Trung Tie^?u Ho.c ) o+? Tourane , ho^m
qua ddu+o+.c da^y the'p cu?a Ma^~u tha^n to^i o+? Nha Trang ...ba'o tin
...o^ng Tha^n to^i che^'t ta.i que^ nha` ...To^i buo^`n la('m ca^.u a`
...To^i thu+o+ng Song Tha^n to^i la('m ...To^i ma^'t o^ng Tha^n to^i
...tu+'c la` to^i ma^'t ta^'t ca? ...( o^ng la.i kho'c lo+'n ).
- Thu+a tha^`y , Ba'c na(m nay bao nhie^u tuo^?i?
- O^ng tha^n to^i ..tho. 78 tuo^?i ...
- Thu+a tha^`y , Ba'c ddau be^.nh gi`?
- Tha^n phu. to^i ...khoe? ma.nh , o^?ng che^'t vi` bi.nh gia` ...
Ba^y gio+` to^i ve^` ...dde^? tang ...va` lo an ta'ng ...Tha^n phu. to^i.
Tha^y' Tua^'n cu~ng ru+ng ru+ng nu+o+'c ma('t , va` gu+o+ng ma(.t nga^y tho+
, o^ng ho?i :
- Ca^.u o+? dda^u?
- Thu+a tha^`y , to^i la` cu+.u ho.c sinh Colle`ge Qui Nho+n.
- Ca^.u ddi dda^u dda^y?
- To^i ddi Hue^' , tie^'p tu.c ho.c thi Diplo^me.
- Ca^.u te^n gi`?
- Da., Tua^'n.
- Ca^.u co`n song tha^n kho^ng?
- Da., thu+a tha^`y co`n.
- Ca^.u co' phu+o+'c qua' ...ca^.u pha?i thu+o+ng ye^u song tha^n nhu+ trong
sa'ch lua^n ly' dda~ da.y ...Mi`nh la` con trai ddu+o+.c cha me. sinh ra
nuo^i du+o+~ng cho kho^n lo+'n , pha?i co' hie^'u vo+'i cha me. , pha?i
ki'nh cha me. , thu+o+ng cha me. ...cha me. mi`nh ma^'t tu+'c la` mi`nh
ma^'t ta^'t ca? ...
Vu+`a no'i vu+`a kho'c...tha^`y tro+. gia'o la.i kho'c o`a le^n khie^'n
Tua^'n bu`i ngu`i kho^ng ca^`m ddu+o+.c gio.t le^..
Co' le~ ta.i vi` bie^'t Tua^'n la` ho.c tro` colle`ge( trung ho.c ) , ne^n
tu+. nhie^n tha`y tro+. gia'o sa(~n di.p thuye^'t cho Tua^'n mo^.t ba`i ho.c
lua^n ly' gia ddi`nh ba(`ng tie^'ng Pha'p :
- Souvenez-vous que vous avez rencontre' un soir un instituteur qui pleurait
la mort de son pe`re... Vous voyez. Je ne suis plus jeune comme vous, mais
devant le deuil cruel qui me frappe, je pleure comme un enfant...Parce que
je suis toujours l'enfant de mon pe`re...un pe`re que j'aime, que j'adore,
que je che'ris le plus au monde...
( Ca^.u ne^n nho+' ra(`ng mo^.t dde^m ca^.u co' ga(.p mo^.t tha^`y tro+.
gia'o ddang kho'c vi` cha che^'t. Ca^.u tha^'y kho^ng , to^i dda^u co`n tre?
nhu+ ca^.u , nhu+ng tru+o+'c ca'i tang ta`n ba.o ddang da`y vo` to^i , to^i
va^~n la` ddu+'a con cu?a tha^n phu. to^i , mo^.t dda^'ng tu+` phu. ma` to^i
ye^u to^i cu+ng , ma` to^i qu'i ho+n he^'t tre^n ddo+`i ).
No'i xong tha^`y tro+. gia'o ddu?ng ddi?nh bu+o+'c va`o pho`ng cu?a tha^`y.
Tua^'n nhi`n theo ca'i ba(ng tang ba(`ng cre^pe dden , da`y va` to ma`
tha^`y ddeo tre^n ca'nh tay pha?i ...
La` mo^.t thanh nie^n cu?a the^' he^. 1927 so^'ng trong mo^.t xa~ ho^.i co`n
tha^'m nhua^`n dda.o Kho^?ng , Tua^'n ra^'t kha^m phu.c tha^`y gia'o, tu+.
nguye^.n ra(`ng mi`nh se~ la` mo^.t ddu+'a con co' hie^'u nhu+ tha^`y va`
se~ nho+' ma~i nhu+~ng lo+`i tha^`y khuye^n ba?o ve^` dda.o la`m con. Ca?
dde^m Tua^'n kho^ng ngu? ddu+o+.c cu+' nghe tie^'ng tha^`y tro+. gia'o o+?
pho`ng ke^' ca^.n thu't thi't kho'c cha va` Tua^'n cu+' la^.p ddi la^.p la.i
nhie^`u la^`n ma^'y ca^u tie^'ng Pha'p cu?a tha^`y :"Souvenez-vous que vous
avez rencontre' un soir un instituteur qui pleurait la mort de son pe`re..."
Tua^'n nho+' la.i co' la^`n Tua^'n tro^ng tha^'y da'n tre^n va'ch tu+o+`ng
nha` mo^.t ngu+o+`i ba.n co' theo dda.o Thie^n Chu'a mo^.t bu+'c a?nh ma`u
cu?a ba` Maria ngu+o+'c le^n Tro+i` ddo^i ma('t dda^?m le^. , va` o+?
du+o+'i bu+'c a?nh co' chu+'a mo^.t ca^u in ne't dda^.m :"Souviens-toi que
ta Me`re a pleure' "( con ha~y nho+' ra(`ng Me. con dda~ kho'c )
Na`o la` cu?a dda.o Kho^?ng , na`o la` cu?a dda.o Pha^.t , dda.o Thie^n
Chu'a , nhu+~ng ca^u danh ngo^n ve^` dda.o ddu+'c , lua^n ly' , dda^`y
nhu+~ng nu+o+'c ma('t dda~ tha^m nha^.p va`o ta^m ho^`n co`n nga^y tho+ cu?a
Tua^'n , ngay lu'c Tua^'n ddang co`n cha^.p chu+~ng phie^u lu+u va`o
tru+o+`ng ddo+`i.
Sau na`y, cuo^.c ddo+`i cu?a Tua^'n se~ thay ddo^?i ra^'t nhie^`u , xa~
ho^.i Vie^.t Nam cu~ng kho^ng co`n phong ddo^. thanh cao khu+o+ng kie^.n
nu+~a , nhu+ng Tua^'n va^~n kho^ng que^n ca^u chuye^.n cu?a tha^`y tro+.
gia'o kho'c cha , va` ma^'y lo+`i tha^`y chi? ba?o cho cha`ng ba(`ng tie^'ng
Pha'p o+? mo^.t qua'n tro. tre^n bu+o+'c ddu+o+`ng phie^u la~ng .
37.
1927
- Nha` tranh ba gian cu?a cu. Phan Bo^.i Cha^u o+? Hue^'.
- Cu. Huy`nh Thu'c Kha'ng va` Ba'o Tie^'ng Da^n.
- Phong tra`o " Nam Nu+~ bi`nh quye^`n " cu?a Ba` DDa.m Phu+o+ng o+? Hue^' ,
va` Nu+~ Si~ Huy`nh Thi. Ba?o Hoa` o+? Tourane.
La^`n dda^`u tie^n dde^'n Tourane, Tua^'n tro^ng tha^'y mo^.t nha` ga va`
mo^.t ddoa`n xe lu+?a. Tru+o+'c ma(.t ca^.u ho.c sinh 17 tuo^?i , tha^.t la`
mo^.t va^.t ddo^` so^. va` phi thu+o+`ng. DDu+'ng ngoa`i mo^.t ha`ng ra`o xi
ma(ng nga(n ca'ch ddu+o`ng pho^' vo+'i ddu+o+`ng ra^`y xe lu+?a. Tua^'n
nhi`n tra^n tra^n nhu+~ng chie^'c va-go^ng no^'i da`i ga^`n mo^.t tra(m
thu+o+'c , dda^.u tre^n ddu+o+`ng ra^`y vo+'i chie^'c dda^`u ma'y ghe^ go+'m
vo+'i hai con ma('t lo+'n ba(`ng kie^'ng , va`ng khe` , va` mo^.t o^'ng
kho'i dden ngo`m , to va` tha^'p , ddang phu`n phu.t nha? kho'i.
Tua^'n sung su+o+'ng nghi~ ra(`ng sa'ng so+'m nga`y mai , Tua^'n se~
ddu+o+.c ddi tre^n ddoa`n xe lu+?a na`y , ra dde^'n Hue^'. Cu~ng nhu+ dde^'m
tru+o+'c , dde^m nay Tua^'n kho^ng ngu? ddu+o+.c , chi? mo+ tu+o+?ng dde^'n
chuye^'n ta`u ho?a ddi Hue^' , hoa(.c nho+' la.i ca^u tie^'ng Pha'p cu?a
tha^`y Tro+. gia'o kho'c cha.
Sa'ng so+'m ho^m sau , mua ve' ta`u ho?a xong. Tua^'n ba('t chu+o+'c ma^'y
ngu+o+`i ha`nh kha'ch ca^'t ky~ ta^'m ve' trong tu'i a'o Ta^y va` la^'y
mo^.t ca'i kim ba(ng ghim tu'i a'o la.i , so+. lo+~ ro+'t ta^'m ve' dde^'n
khi o^ng Ta^y soa't ve' kho^ng co' , se~ bi. o+? tu`.
Tua^'n theo sau ma^'y o^ng ha`nh kha'ch , xa'ch chie^'c va li tre ra be^'n
xe lu+?a. Nhu+ng Tua^'n chu+a muo^'n bu+o+'c le^n toa ta`u tru+o+'c khi
ddu+'ng ngoa`i xem cho tu+o+`ng ta^.n ca'c chie^'c va-go^ng. Tua^'n ddang
ddu+'ng ngo' dda^`u ma'y , thi` mo^.t ba'c li'nh kho^' xanh bu+o+'c dde^'n
ba?o Tua^'n :
- Tro` ddu+'ng ga^`n , ddie^.n no' hu't ca^.u vo^ ma'y , che^'t cha !
Tua^'n vo^.i va`ng ddu+'ng ra xa. Su+. thu+.c , la^`n dda^`u tie^n tro^ng
tha^'y ta`u lu+?a , Tua^'n cu~ng ho+i so+` so+.. Tuy o+? tru+o+`ng dda~ ho.c
ve^` Va^.t Ly' , va` dda~ hie^?u qua loa ve^` nguye^n ta('c ma'y chuye^?n
ddo^.ng nho+` ho+i nu+o+'c , nhu+ng Khoa ho.c la` mo^.t chuye^.n , co`n ta^m
ly' cu?a tre? con so+. se^.t tru+o+'c mo^.t va^.t to tu+o+'ng phi thu+o+`ng
, ma'y mo'c cha(`ng chi.t , go+'m ghe^ , la.i la` mo^.t chuye^.n kha'c.
DDu+'ng be^n ddoa`n ta`u da`i 200 thu+o+'c , vo+'i dda^`u ma'y ke^'ch xu`
ddang phun kho'i , Tua^'n ca?m tha^'y mi`nh be' qua' , tha^'p qua' , ta^`m
thu+o+`ng qua'. DDi do.c theo ddoa`n ta`u dde^? xem qua mo^.t lu+o+.t ,
Tua^'n dde^? y' tre^n toa ha.ng nha^'t va` ha.ng nhi` chi? toa`n la` o^ng
Ta^y ba` DDa^`m , va` ca? tre? con Ta^y. Kho^ng co' mo^.t ngu+o+`i An nam
mi't na`o o+? hai toa na`y. Toa ha.ng ba , cu~ng co' va`i o^ng Ta^y va` ca'c
o^ng An nam sang tro.ng gia`u co' .Tua^'n ddu+'ng xem co' o^ng Ta^y Thu+o+ng
Chi'nh o^m ca(.p bu+o+'c va`o ha.ng ba. Mo^.t o^ng quan An nam ddeo ba`i
nga` "Tri Huye^.n "to`n ten tru+o+'c ngu+.c , ddang ngo^`i che^~m che^.
tre^n chie^'c ghe^' da`i bo.c da , vo^.i va`ng ddu+'ng da^.y cha^'p hai tay
:
- Cha`o Quan Lo+'n.
O^ng Ta^y Thu+o+ng Chi'nh ga^.t dda^`u ro^i` ddi tha(?ng qua toa ha.ng nhi`.
Ngu+o+`i li'nh ha^`u cu?a Quan Huye^.n ddang ddu+'ng chu+.c o+? cu+?a toa
thu+' tu+. Quan Huye^.n khe^. ne^. bu+o+'c ra , ho?i ba(`ng gio.ng Hue^' :
- Tha(`ng Ba mo^ ro^`i?
Ngu+o+`i li'nh ki'nh ca^?n dda'p :
- Da. , ba^?m quan lo+'n ...
- DDem bi`nh ddie^'u thuo^'c tra` cho tao hu't , mi !
- Da..
Ngu+o+`i li'nh le^. ( li'nh ha^`u ca'c quan ) , ra^'t lanh le. bu+ng bi`nh
ddie^'u sang toa ha.ng ba , cu'i xuo^'ng nhe't cu.c thuo^'c la`o va`o
mie^.ng ddie^'u ro^`i dda'nh mo^.t que die^m cha^m lu+?a cho quan huye^.n
hu't. Xong ngu+o+`i li'nh le^. la.i bu+ng ca'i ddie^'u xuo^'ng ddu+'ng cho^~
cu+?a ha.ng tu+.
Tua^'n xa'ch va-li tre bu+o+'c le^n toa ha.ng tu+. Vi` cu+?a cha^.t va`
ddo^` ha`nh ly' cu?a ha`nh kha'ch cho^`ng cha^'t ngay dda^'y Tua^'n pha?i
nha?y qua ddo^'ng ha`nh ly' , vo^ ti`nh dde^? chie^'c va li ddu.ng pha?i
chu+n chu' li'nh le^..
Chu' na`y tro+.n ma('t ma('ng Tua^'n :
- Tro` na`y kho^ng coi tru+o+'c coi sau gi` he^'t.
- Ta.i cho^~ cu+?a cha^.t qua' , cho+' pha?i ta.i to^i dda^u.
- Cha^.t ca^.u cu~ng pha?i tra'nh to^i chu+'.
- Tho^i ma` lo+~ mo^.t chu't , cu+' kie^'m chuye^.n hoa`i.
Ngu+o+`i li'nh ta^.p no^?i gia^.n qua't Tua^'n :
- Ma`y kho^ng bie^'t tao la` ai a`?
Tua^'n kho^ng ca~i la^~y lo^i tho^i , la`m thinh bu+o+'c qua ddo^'ng ha`nh
ly' dde^? kie^'m cho^~ ngo^`i.
DDo^'i vo+'i cha`ng trai Vie^.t Nam na(m 1927, Hue^' la` mo^.t tha^`n
tu+o+.ng bao tru`m bao nhie^u huye^`n bi' , thie^ng lie^ng ...Nhu+~ng danh
tu+` "DDa^t Tha^`n Kinh ", "DDe^' DDo^ ", "Kinh DDo^ ", v.v... co' mo^.t
su+'c ha^'p da^~n phi thu+o+`ng la`m xu'c ddo^.ng ma~nh lie^.t tri' tu+o+?ng
tu+o+.ng cu?a nhu+~ng ke? o+? ti?nh va` o+? tho^n que^.
Ai ddu+o+.c ddi Hue^' mo^.t la^`n , ddu+o+.c di.p vie^'ng dda^'t Tha^`n Kinh
, ddu+o+.c tro^ng tha^'y DDe^' DDo^ , la` mo^.t ha~nh die^.n lo+'n lao vo^
cu`ng. Nhu+~ng ke? chu+a ddu+o+.c tha^'y Hue^', ha(`ng mo+ tu+o+?ng dda^'y
la` kinh tha`nh , la` no+i Vua o+? , nhu+~ng cung ddie^.n nguy nga , nhu+~ng
la^u dda`i tra'ng le^. , nhu+~ng na`ng Co^ng Chu'a dde.p nhu+ tie^n ddi
thu+o+'t tha trong vu+o+`n Thu+o+.ng Uye^?n ...Xem trong sa'ch die^~n ta? ,
hoa(.c nghe ngu+o+`i ta no'i ra^'t nhie^`u ve^` nhu+~ng tha('ng ca?nh cu?a
DDe^' DDo^ : ca^`u Tru+o+`ng Tie^`n , ca^`u Ba.ch Ho^? , cu+?a Thu+o+.ng
Tu+' , cho+. DDo^ng Ba , ho^` Ti?nh Ta^m , cu+?a Gia Ho^.i , do`ng Hu+o+ng
giang , nu'i Ngu+. Bi`nh ...O^`, toa`n la` nhu+~ng phong ca?nh tri' tho+
mo^.ng la`m sao ! La.i the^m va`o dda^'y nhu+~ng te^n la^u dda`i ra^'t
...li.ch su+. : DDie^.n Ca^`n Cha'nh , ddie^.n Va(n Minh , Tam Toa` , Lu.c
Bo^... to`a Kha^m Su+' , ddo^`n Mang Ca' , dde^`n Nam Giao , chu`a Thie^n
Mu. , chu`a Die^.u DDe^' , va` la(ng ta^?m ca'c Vua ...cung ddie^.n cu?a
o^ng Hoa`ng ba` Chu'a.
To'm la.i , Hue^' , no+i DDe^' DDo^ , thie^ng lie^ng , oai ve^. , kho^ng
gio^'ng mo^.t no+i na`o pha`m tu.c trong xu+' , va` cuo^.c so^'ng cu?a
ngu+o+`i Hue^' , nhu+~ng ngu+o+`i u+u tie^n ddu+o+.c o+? dda^'t Tha^`n Kinh
kho^ng gio^'ng nhu+ ca'c ti?nh Trung Nam , Ba('c , Saigon , Ha` no^.i co'
ro^.ng lo+'n , xinh dde.p bao nhie^u ddi nu+~a cu~ng chi? la` nhu+~ng ddo^
thi. thu+o+`ng da^n , duy chi? co' Hue^' la` Kinh DDo^ cu?a ca'c vi. Hoa`ng
dde^'.
Nhu+ng cha`ng trai 17 tuo^?i la^`n dda^`u tie^n ddu+o+.c ddi ho?a xa sung
su+o+'ng ddu+o+.c sa('p su+?a dda(.t cha^n le^n dda^'t DDe^' DDo^ , va` tha
ho^` ddu+o+.c nga('m nhu+~ng ca?nh tha^`n tie^n tho+ mo^.ng cu?a nu'i Ngu+.
so^ng Hu+o+ng.
Ngo^`i tre^n xe lu+?a Tua^'n tu+o+?ng tu+o+.ng dde^'n Hue^' e~ ddu+o+.c xem
so^ng Hu+o+ng ne^n tho+ nhu+ the^' na`o , nu'i Ngu+. oai linh nhu+ the^'
na`o va` ca? dda^'t tha^`n kinh cu?a Vua Chu'a co' sa('c tha'i dda(.c bie^.t
nhu+ the^' na`o.
Va` nha^'t la` Hue^' la.i co' tu'p nha` tranh cu?a cu. Phan Bo^.i Cha^u o+?
Be^'n Ngu+..
Nghi~ dde^'n ta^'t ca? nhu+~ng ky` thu' tre^n Tua^'n tha^'y ra.o ru+.c trong
lo`ng. Tra'i tim cu?a Tua^'n dda^.p ro^.n ri.p nhu+ tie^'ng xe lu+?a cha.y
ra^`m ro^. tre^n ddu+o+`ng ra^`y. Tua^'n no'ng lo`ng cho+` dde^'n Hue^', ma`
xem chu+`ng nhu+ chuye^'n xe lu+?a cu~ng co^' cha.y vu`n vu.t cho mau dde^'n
Hue^'.
DDoa`n xe dde^'n ga lu'c 8 gio+` to^'i. Chu+~ Hue^' ne't dda^.m va` to lo+'n
, ghi ba(`ng mu+.c dden tre^n ma(.t tie^`n nha` ga.
Tua^'n xa'ch chie^'c va li tre cu?a cha`ng theo sau nhu+~ng ha`nh kha'ch
xuo^'ng Hue^'. Cha`ng dde^? y' tha^'y ha^`u he^'t nhu+~ng ha`nh kha'ch
dde^`u co' ngu+o+`i nha` hoa(.c ba.n hu+~u cho+` no+i sa^n ga va` ro^.n ri.p
vui mu+`ng , ke? ddo'n ngu+o+`i ddu+a. Tua^'n ddi thui thu?i mo^.t mi`nh
ti`m nha` tro. cu?a mo^.t ngu+o+`i ba.n o+? xo'm ga, theo ddi.a chi? dda~
co'.
Tua^'n dde^? y' tha^'y tre^n ddu+o+`ng Jules Ferry tu+` tru+o+'c sa^n ga dda
so^' ngu+o+`i dda`n o^ng o+'n tuo^?i dde^`u ma(.c ddo^` An nam ao' da`i dden
qua^`n tra('ng , dda^`u bit kha(n hay ddo^.i mu~ , cha^n mang gia`y Ha. ,
hay ddi guo^'c. Pha^`n ddo^ng ba.n tre? ma(.c ddo^` Ta^y. Tua^'n cu~ng ma(.c
a^u phu.c may ba(`ng va?i no^.i ho'a Qua?ng Nam , nhu+ng hi`nh nhu+ kho^ng
ma^'y ai dde^? y'. Ho+n nu+~a , Tua^'n vui mu+`ng nha^.n tha^'y nhu+~ng
cha`ng thanh nie^n Hue^' tro^ng da'ng ddie^.u co' ve? ho.c sinh nhu+ Tua^'n
, cu~ng ma(.c ddo^` Ta^y ba(`ng va?i no^.i ho'a. Tua^'n vu+`a ddi vu+`a
nghi~ ra(`ng : thi` ra phong tra`o ma(.c a^u phu.c ba(`ng va?i no^.i ho'a
qua? tha^.t dda~ lan tra`n kha('p ca? ho.c ddu+o+`ng , o+? Hue^' cu~ng nhu+
o+? Qui Nho+n. DDo' la` mo^.t nha^.n xe't dda^`u tie^n lu'c Tua^'n bu+o+'c
cha^n tre^n ddu+o+`ng pho^' kinh ddo^.
Tua^'n o+? tro. nha` Quy`nh ba.n ho.c cu~ o+? Qui Nho+n , ngu+o+`i cu`ng
Tua^'n dda~ ga^y ra cuo^.c ba~i kho'a o+? Qui Nho+n mo^.t na(m tru+o+'c ,
va` cu~ng bi. dduo^?i nhu+ Tua^'n. Quy`nh ba^y gio+` ho.c lo+'p DDe^. Tu+'
Nie^n tu+ thu.c Pellerin cu?a ca'c vi. Co^' DDa.o Hue^'. Quy`nh va^~n ma(.c
bo^. ddo^` ta^y may o+? Qui Nho+n.
Ba^y gio+` sa'ng ho^m sau , nha^n nga`y chu? nha^.t , Tua^'n nho+` Quy`nh
ddu+a Tua^'n dde^'n tha(m cu. Phan Bo^.i Cha^u , Quy`nh ba?o :
- Nha` cu. Phan o+? Be^'n Ngu+. ga^`n dda^y. Hai ddu+'a mi`nh dde^'n tha(m
cu. the^' na`o cu~ng co' ma^.t tha'm theo do~i , ri`nh mo`. Ma^`y da'm
dde^'n kho^ng?
Tua^'n ho?i :
- Va^.y cho+' tu.i ma^`y o+? Hue^' thu+o+`ng nga`y kho^ng dde^'n tha(m cu.
sao?
- Thi?nh thoa?ng mo+'i dde^'n ma` tu.i tao pha?i ru? nhau ddi mo^.t lu+o+.t
bo^'n na(m ddu+'a dde^? cho li'nh ma~ ta` va` bo.n ddie^`m chi? i't nghi
ngo+`. Ma^`y muo^'n tao ru? the^m va`i ba tha(`ng ba.n nu+~a ddi vo+'i tu.i
mi`nh cho vui kho^ng?
- Tho^i kho^ng ca^`n , hai ddu+'a mi`nh ddi dde^'n tha(m cu. , cho+' co'
la`m gi` ma` so+..
DDi mo^.t ddoa.n ddu+o+`ng nga('n le^n mo^.t do^'c kha' cao , ddu+o+`ng
dda^'t ddo? nhie^`u bu.i chu+a tra'ng nhu+.a - Quy`nh chi? mo^.t ne'p nha`
o+? ngay cuo^'i ddu+o+`ng :
-Nha` cu. Phan dda^'y.
Tua^'n tro^ng tha^'y tru+o+'c he^'t mo^.t chie^'c co^?ng so+ sa`i ba(`ng hai
tru. go^~ , tre^n ddo'ng ngang mo^.t ta^'m ba?ng dde^? mo^.t do`ng chu+~
dden :
Nha` ddo.c sa'ch Phan Bo^.i Cha^u.
Chie^'c co^?ng du+.ng ngay giu+~a mo^.t ha`ng ra`o ca^y , va` luo^n luo^n
mo+? ro^.ng. Kho^ng do du+., Quy`nh va` Tua^'n bu+o+'c va`o , ddi ro'n re'n
, giu+~ le^~ phe'p , qua mo^.t sa^n he.p ro^`i bu+o+'c le^n the^`m nha` to^
xi ma(ng. Nha` co' ba gian ro^.ng ra~i , dde^? tro^'ng. Tua^'n ho^`i ho^.p
tu+o+?ng sa('p su+?a ddu+o+.c tro^ng tha^'y cu. Phan. Nhu+ng ca?nh nha`
thanh va('ng , kho^ng mo^.t tie^'ng ddo^.ng. Tua^'n va` Quy`nh ddu+'ng ye^n
tre^n the^`m , ddo+.i xem co' ai ra thi` xin ye^'t kie^'n Cu..
Mo^.t la't , mo^.t em be' ho.c tro` ddo^. 7 tuo^?i , dda^`u ca.o tro.c
chu+`a mo^.t cho?m to'c o+? giu+~a , tu+` ngoa`i cha.y va`o , ne't ma(.t
nga^y tho+ , no'i vo+'i hai ca^.u ho.c tro` , ba(`ng gio.ng Nghe^. An :
- Cu. ba'n ga.o o+? ngoa`i no+'.
Be' chi? mo^.t gian ha`ng ga.o ra^'t so+ sa`i o+? go'c sa^n , mo^.t ca'i
cho`i thi` ddu'ng ho+n , lo+.p ba(`ng tranh. Mo^.t cu. gia` ma(.c a'o da`i
ma`u na^u , ddang ddu+'ng ba'n va`i lon ga.o cho ca'c chi. nha` nghe`o. Em
be' cha.y ra thu+a vo+'i cu. mo^.t va`i lo+`i gi` ddo'. Cu. cu+o+`i giao
thu'ng cho be' tro^ng nom , va` cho^'ng ba toong ddi thu?ng thi?nh va`o
nha`. Tim Tua^'n dda^.p ma.nh .Tua^'n ddu+o+.c chie^m ngu+o+~ng la^`n dda^`u
tie^n nha` Chi' si~ Phan Bo^.i Cha^u , vo+'i mo^.t cho`m ra^u phong phu' ,
ma('t ddeo ki'nh tra('ng , vo`m tra'n cao vu't ta^.n ddi?nh dda^`u. Cu.
bu+o+'c ddi thu+ tha? , tay ma(.t cho'ng ba toon - ca^y ba toong cu?a toa`n
quye^`n Varenne ta(.ng cu. -- tay tra'i ho+i cong , ba`n tay la^'p du+o+'i
ta` a'o na^u da`i.
Cu. ma(.c qua^`n tra('ng ba(`ng va?i no^.i ho'a , mang ddo^i de'p da. Tro^ng
cu. kho^ng kha'c na`o mo^.t vi. Tie^n la~o da ma(.t ho^`ng ha`o , ddang
bu+o+'c thung dung o+? du+o+'i bo'ng ca^y. Cu. bu+o+'c le^n the^`m ngo' hai
ca^.u ho.c tro`. Tua^'n va` Quy`nh cha^'p hai tay tru+o+'c ngu+.c , cu'i
dda^`u cha`o cung ki'nh. Cu. cu+o+`i ra^'t tu+. nhie^n , ra^'t hie^`n la`nh
, ddu+a tay chi? gian nha` giu+~a :
- Mo+`i hai ca^.u va`o.
Tua^'n va` Quy`nh ddo+.i cu. Phan va`o tru+o+'c , va` theo sau cu.. Sau khi
mo+`i ngo^`i , cu. ho?i :
- Hai ca^.u ho.c o+? tru+o+`ng Quo^'c Ho.c?
Tua^'n dda'p :
- Da. thu+a Cu. , con o+? xa mo+'i to+'i Hue^' la^`n dda^`u tie^n , dde^'n
ha^`u tha(m Cu.. Tha^'y Cu. ddu+o+.c kho?e ma.nh con ra^'t mu+`ng.
Cu. ho?i Quy`nh :
- Co`n ca^.u ni`?
- Thu+a cu. , con ho.c tru+o+`ng Pellerin.
Cu. co`n ho?i han nhie^`u ca^u ve^` vie^.c ho.c va` gia ddi`nh cu?a hai
ca^.u ho.c tro` , ro^`i cu. nghie^m trang da.y ba?o nhie^`u lo+`i gia'o
hua^'n , ve^` lo`ng ye^u nu+o+'c ye^u da^n. Cu. go.i ngu+o+`i nha` la^'y ra
hai quye^?n sa'ch mo?ng do cu. soa.n , nhan dde^` Nam Quo^'c Da^n tu tri va`
Nu+~ Quo^'c Da^n tu tri. Cu. trao cho hai ddu+'a hai quye^?n va` ba?o :
- Ca'c anh chi. Nam Nu+~ Quo^'c Da^n ne^n xem hai quye^?n sa'ch nho? na`y
dde^? tro+? tha`nh ngu+o+`i Quo^'c Gia.
Sau mo^.t lu'c no'i chuye^.n la^u tre^n mo^.t tie^'ng ddo^`ng ho^` , cu.
tha^'y ngoa`i cho`i ga.o cu?a cu. co' ddo^ng ddo^`ng ba`o lao ddo^.ng dde^'n
mua ga.o , cu. xin lo^~i ddu+'ng da^.y :
- Hai ca^.u o+? dda^y cho+i , mo^.t la't to^i va`o .To^i ra ba'n ga.o , ke?o
ba` con co^ ba'c cho+` la^u.
Cu. Phan Bo^.i Cha^u cho^'ng ba toong ddi ra sa^n , Tua^'n va` Quy`nh thu+`a
di.p , ddi xem qua ba gian nha` cu?a cu.. Mo^.t em be' hu+o+'ng da^~n , ba?o
:
-Ba gian nha` la` tu+o+.ng tru+ng Nam Trung Ba('c , cu`ng nhau nhu+ anh em
mo^.t nha`.
Gian be^n tra'i la` pho`ng ta('m cu?a cu. , gian be^n pha?i go.i la` "pho`ng
ddo.c sa'ch ", Tua^'n dde^? y' ra^'t ky~ hai bu+'c tranh ba(`ng mu+.c dden
do mo^.t ba.n Nam ho.c sinh tru+o+`ng Quo^'c ho.c ve~ mo^.t cha^.u nu+o+'c
trong ddo' co' bo+i va`i con ca'. Du+o+'i tranh , dde^` "Ca' cha^.u ". Mo^.t
bu+'c tranh kha'c do mo^.t chi. nu+~ sinh DDo^`ng Kha'nh ve~ , dde^` la`
"Chim lo^`ng ".
Ra ngoa`i sa^n , no+i go'c be^n pha?i , Tua^'n tha^'y mo^.t ngo^i mie^'u nho
nho? , tho+` mo^.t Nu+~ ddo^`ng chi' cu?a cu..
Kinh tha`nh Hue^' chia ra ba khu nha` ro~ re^.t. Be^n ta? nga.n so^ng
Hu+o+ng la` Tha`nh No^.i , vo+'i ca'c Cung DDie^.n nha` Vua , vo+'i Tam To`a
, Lu.c Bo^., ta^'t ca? o+? phi'a trong ma^'y lo+'p tha`nh cao. Ngoa`i tha`nh
la` ca'c pho^' buo^n ba'n va` cho+. DDo^ng Ba. Be^n kia ca^`u Gia Ho^.i
pha^`n nhie^`u la` dinh thu+. va` nha` cu+?a cu?a ca'c quan.
Be^n hu+~u nga.n so^ng Hu+o+ng , no^'i ba(`ng mo^.t chie^'c ca^`u sa('t kha'
ro^ng te^n la` ca^`u Tru+o+`ng Tie^`n la` khu Ba?o Ho^. Pha'p vo+'i to`a
Kha^m Su+' va` ca'c co+ quan ha`nh cha'nh cu?a Pha'p.
Ngo^i nha` tranh cu?a cu. Phan Bo^.i Cha^u , o+? xo'm Be^'n Ngu+. , ngoa`i
cha^u tha`nh , no+i dda^y pha^`n ddo^ng ca'c nha` dde^`u va`o ha.ng trung
lu+u va` bi`nh da^n. Nha` cu. Phan Bo^.i Cha^u co' the^? go.i la` tu+o+.ng
tru+ng cho tinh tha^`n anh du~ng cu?a da^n to^.c , cho truye^`n tho^'ng
ba^'t khua^'t cu?a nha^n da^n Vie^.t Nam , ma(.c du` bi. ke^`m ha~m trong
hoa`n ca?nh "ca' cha^.u , chim lo^`ng ".
Nha` cu. lo+.p ba(`ng tranh , o+? giu+~a mo^.t xo'm nha` tranh , va` cao
ra'o khoa'ng dda~ng , tie^`n cu?a ddo^`ng ba`o toa`n quo^'c kha('p ba ky` ,
tu+. ddo^.ng ddo'ng go'p , chu+'ng to? lo`ng nhie^.t tha`nh chie^m ngu+o+~ng
cu?a ddo^`ng ba`o su`ng ba'i cu..
Co' ddie^`u ra^'t la. , la` kho^ng co' mo^.t to+` ba'o na`o o+? Ha` No^.i ,
Hue^', Saigon ho^ ha`o la.c quye^n co^ng khai , ma` chi? co' truye^`n
mie^.ng vo+'i nhau ngu+o+`i na`y ba?o ngu+o+`i kia , the^' ma` mo.i ngu+o+`i
dde^`u tu+. tha^'y co' bo^?n pha^.n ga^`n nhu+ thie^ng lie^ng , pha?i ddo'ng
go'p mo^.t chu't tie^`n vo+'i ddo^`ng ba`o , dde^? gu+?i ddi Hue^' ta(.ng
nha` Chie^'n si~ ca'ch ma.ng dda~ hy sinh ta^'t ca? vi` Da^n vi` Nu+o+'c.
Ca'c nha` a'i quo^'c o+? Hue^' thu go'p ca'c so^' tie^`n a^'y , dde^? ca^'t
le^n cho Cu. mo^.t ngo^i nha` ba gian , sa('m cho Cu. mo^.t chie^'c thuye^`n
nan dde^? cu. co' no+i nghi? ma't tre^n so^ng Hu+o+ng va` mo^.t so^' vo^'n ,
dde^? cu. uo^'ng ru+o+.u , nga^m tho+ , vu+`a cu`ng mo^.t chu' tie^?u
ddo^`ng ddi Thua^.n An buo^n ga.o ve^` ba'n.
Cu. so^'ng cuo^.c ddo+`i thanh ba.ch va` nha`n ha. , chi? giao du vo+'i ca'c
ba.n ddo^`ng chi' gia` , va` cu~ng ra^'t me^'n ba.n tre? , lao ddo^.ng ,
tri' thu+'c , sinh vie^n , ho.c sinh o+? Hue^' va` kha('p Ba('c Trung Nam.
Mo.i ngu+o+`i dde^`u to^n su`ng Cu. nhu+ mo^.t tha^`n tu+o+.ng cho'i lo.i uy
danh. Ba tie^'ng "Phan Bo^.i Cha^u "va` ca? ba tie^'ng bie^.t hie^.u Phan
Sa`o Nam , go+.i le^n trong tri' o'c thanh nie^n hi`nh da'ng ra^'t dda'ng
to^n ki'nh cu?a mo^.t cu. gia` co' vo`m tra'n cao , ddo^i ma('t sa'ng ngo+`i
, cho`m ra^u tie^n la~o , ga^`n nhu+ mo^.t vi. tha^`n so^'ng cu?a Li.ch Su+?
Vie^.t Nam o+? ddu+o+ng kim tho+`i dda.i.
The^' he^. thanh nie^n cu?a Tua^'n ra^'t ha~nh die^.n ddu+o+.c mo^.t vi.
tha^`n so^'ng nhu+ the^' dde^? su`ng ba'i, dde^? tho+`. Cho ne^n nhu+~ng
ba.n be` cu?a Tua^'n va` Tua^'n dde^`u trie^.t dde^? tua^n theo nhu+~ng
lo+`i gia'o hua^'n cu?a cu. , say me^ ddo.c ca'c thi va(n cu?a cu. , coi
nhu+~ng ba`i nhu+~ng sa'ch cu?a cu. vie^'t ra nhu+ nhu+~ng lo+`i cha^u
ngo.c.
DDe^'n Hue^' nga`y dda^`u tie^n , Tua^'n dde^'n tha(m cu. Phan Bo^.i Cha^u ,
va` sau khi dda~ ddu+o+.c chie^m ngu+o+~ng dung nhan cu?a cu. , ddu+o+.c
vinh du+. ha^`u chuye^.n tre^n ba tie^'ng ddo^`ng ho^` vo+'i cu. , ddu+o+.c
cu. ho?i han khuye^n ba?o , Tua^'n ddu+o+.c hoa`n toa`n tho?a ma~n.
Suo^'t ma^'y nga`y ddi tha(m ca'c tha('ng ca?nh o+? Hue^' , Tua^'n va^~n
kho^ng ro+`i kho?i hi`nh a?nh cao sie^u la^~m lie^.t cu?a cu. Phan Bo^.i
Cha^u. So^ng Hu+o+ng nu'i Ngu+. , ca^`u Ba.ch Ho^? ho^` Ti?nh Ta^m , ddie^.n
Ho`n Che'n , ca'c la(ng ta^?m cu?a ca'c vi. Hoa`ng dde^' qua' co^' dde^`u
chi? la` nhu+~ng ca?nh dde.p ne^n tho+ , tuy la` hu`ng tra'ng , vi~ dda.i
nhu+ kho^ng the^? na`o thanh cao tra'ng le^. ba(`ng tu'p le^`u ba gian cu?a
cu. Phan o+? Be^'n Ngu+..
Tua^'n muo^'n tro+? la.i nhie^`u la^`n dde^? ddu+o+.c ha^`u chuye^.n cu.
Phan , nhu+ng Quy`nh va` To^' ba?o :
- Ma^`y dde^'n dda^y thu+o+`ng se~ bi. bo.n Ma^.t tha'm va` li'nh ma~ ta`
dde^? y' theo do~i co' nga`y o+? tu` dda^'y.
Tua^'n nga.i kho^ng da'm dde^'n nu+~a , nhu+ng mo^~i buo^?i chie^`u ma't
thu+o+`ng ru? va`i ba ddu+'a le^n Be^'n Ngu+. , ddi ngang qua tru+o+'c
co^?ng nha` cu. dde^? nhi`n va`o.
Nho+' ho^m dda^`u tie^n dde^'n vie^'ng cu. , cu. ba?o :
- Ngu+o+`i Ta^y kho^ng mo+? nhie^`u tru+o+`ng dde^? da.y do^~ con da^n
nu+o+'c Nam cho ne^n quo^'c da^n co`n tha^'t ho.c nhie^`u qua'. Nhu+ the^'
ba?o nu+o+'c ta tie^'n bo^. va(n minh sao cho ki.p vo+'i ca'c quo^'c gia
tre^n the^' gio+'i?
Do y' kie^'n a^'y , ve^` nha` tro. , to^'i Tua^'n thu+? vie^'t mo^.t ba`i
lua^.n thuye^'t nha dde^` la` :"O+? Trung Ky` , ne^n cu+o+~ng ba'ch gia'o
du.c ". Trong ba`i Tua^'n ddo`i ho?i ngu+o+`i Pha'p ba?o ho^. pha?i mo+?
ro^.ng ne^`n gia'o du.c cho toa`n the^? quo^'c da^n , cho ta^'t ca? mo.i
ngu+o+`i An nam dde^`u pha?i ddu+o+.c ddi ho.c. Tua^'n ddo^?i mo^.t chu+~
trong ca^u cu?a chi'nh tri. gia Pha'p :" Apre`s le pain, l'instruction est
le premier besoin de people "ma` vie^'t la.i :"Sau co+m a'o , gia'o du.c la`
nhu ca^`u thu+' nha^'t cu?a da^n ". Vie^'t ro^`i su+?a ddi su+?a la.i bo^'n
tie^'ng ddo^`ng ho^` mo+'i xong. Tua^'n ddu+a cho ma^'y ddu+'a ba.n o+?
cu`ng nha` tro. xem. DDu+'a na`o cu~ng khuye^'n khi'ch Tua^'n , va` ba?o
Tua^'n che'p la.i sa.ch se~ dde^? sa'ng ho^m sau ddem dde^'n toa` ba'o
Tie^'ng Da^n cu?a cu. Huy`nh Thu'c Kha'ng , thu+? coi co' ddu+o+.c dda(ng
kho^ng.
Sa'ng ho^m sau , Tua^'n ddi vo+'i bo^'n tha(`ng ba.n dde^'n toa` ba'o
Tie^'ng Da^n , o+? ddu+o+`ng DDo^ng Ba. Tru+o+'c khi dde^'n dda^y , Tua^'n
tu+o+?ng tu+o+.ng to`a ba'o ddo^` so^. , oai nghie^m , co' li'nh ga'c , co'
ke? cha^`u ngu+o+`i chu+.c , cu~ng nhu+ Toa` Su+' , Toa` A'n va^.y.
Nhu+ng khi dde^'n no+i , Tua^'n nga.c nhie^n , vi` la` la^`n dda^`u tie^n
Tua^'n mo+'i tha^'y mo^.t "Toa` Ba'o ".
To`a ba'o Tie^'ng Da^n la` mo^.t ca(n pho^' cha^.t gio^'ng nhu+ ca'c ca(n
pho^' cu`ng mo^.t gia~y o+? tre^n le^` ddu+o+`ng DDo^ng Ba , ngo' xuo^'ng
so^ng DDo^ng Ba , mo^.t con so^ng dda`o , chi nha'nh cu?a so^ng Hu+o+ng.
DDa^y la` mo^.t ca(n pho^' hai tu+`ng tre^n ga'c co' mo^.t cu+?a so^? mo+?
ro^.ng , tu+`ng du+o+'i co' mo^.t cu+?a lo+'n , cha^.t he.p , phi'a tre^n
co' treo mo^.t ta^'m ba?ng ke~ chu+~ in :
Tie^'ng Da^n
Hai be^n co' hai chu+~ nho : Da^n Thanh ( nghi~a la` Tie^'ng Da^n )
Va` mo^.t do`ng o+? tre^n "Huy`nh Thu'c Kha'ng Co^ng Ty "
Tua^'n so+. , kho^ng da'm va`o. Nhu+ng ma^'y ddu+'a ba.n cu~ng cha(?ng
ddu+'a na`o da'm va`o. Na(m ddu+'a ddi la.i tru+o+'c cu+?a Toa` ba'o va`i ba
la^`n , tha(`ng na`y xu'i tha(`ng kia , ro^`i cu`ng ca? na(m ddu+'a dde^`u
va`o. Tu+o+?ng la` ga(.p ngay cu. Huy`nh Thu'c Kha'ng , chu? nhie^.m kie^m
chu? bu't , nhu+ng na(m ca^.u ho.c tro` tha^'y mo^.t o^ng ma(.c y phu.c An
nam , a'o da`i dden , co`n tre?. Tre^n tu+o+`ng co' ta^'m ba?ng dde^` : Ty
Qua?n Ly'. Na(m tro` kho^ng hie^?u ty Qua?n Ly' la` gi` , nhu+ng Quy`nh
ca^`m ba`i cu?a Tua^'n , ddu+a ba?n tha?o cho o^ng ngo^`i o+? dda^'y. O^ng
kia la^'y xem qua ro^`i ho?i :
- Ba`i cu?a ca^.u muo^'n go+?i dda(ng ba'o pha?i kho^ng a`?
Quy`nh chi? va`o ma(.t Tua^'n :
- Da., thu+a o^ng , ba`i cu?a anh na`y vie^'t , cho+' kho^ng pha?i cu?a
to^i.
O^ng qua?n ly' ga^.t dda^`u :
- DDu+o+.c , dde^? to^i ddu+a le^n ga'c cho cu. Huy`nh coi , ne^'u cu. ba?o
dda(ng ddu+o+.c thi` mo+'i dda(ng , co`n kho^ng thi` bo?. Ca'c ca^.u kho^ng
ddu+o+.c ddo`i la.i ba?n tha?o nghe.
- Da..
Quy`nh lanh lo+.i nha^'t trong dda'm , cha^'p hai tay cha`o :
- Xin cha`o o^ng.
Ma^'y ddu+'a kha'c cu~ng ba('t chu+o+'c cha`o o^ng "qua?n ly' "nhu+ the^'
ro^`i ke'o nhau ra. Tua^'n cha`o cuo^'i cu`ng va` lo cha.y ra tru+o+'c.
DDi ddu+o+`ng na(m ca^.u ho.c tro` ba`n ta'n , kho^ng bie^'t cu. Huy`nh
Thu'c Kha'ng se~ cho dda(ng ba`i ddo' hay la` cu. bo? va`o so.t ra'c? Tua^'n
ho^`i ho^.p suo^'t nga`y ddo' , a(n kho^ng ddu+o+.c , va` cu~ng kho^ng la`m
ddu+o+.c gi` ca?. DDi dda^u , ngo^`i dda^u , na(`m dda^u , Tua^'n cu~ng suy
nghi~ va^?n vo+ , nu+?a lo so+. , nu+?a hy vo.ng. Lo so+. la` ne^'u ba`i
ddo' se~ bi. cu. Huy`nh bo? va`o so.t ra'c , thi` Tua^'n se~ ma('c co+~
vo+'i ma^'y ddu+'a ba.n , hai la` ne^'u dda(ng ddu+o+.c thi` so+. ma^.t
tha'm ta^y se~ theo do~i.
Tua^'n vie^'t ho+i ha(ng , co^ng ki'ch ngu+o+`i Pha'p o+? Annam ba('t da^n
no^.p thue^' ma` kho^ng chi.u mo+? nhie^`u tru+o+`ng ho.c dde^? mo+? mang
gia'o du.c cho da^n. Nhu+ng hy vo.ng ra(`ng cu. Huy`nh coi ba`i ddo' , ne^'u
co' ca^u na`o vie^'t ha(ng qua' , cu. se~ bo? ddi ... O^` , ne^'u ba`i cu?a
Tua^'n ddu+o+.c dda(ng nhi? ! DDo' se~ la` ba`i dda^`u tie^n cu?a Tua^'n
ddu+o+.c ha^n ha.nh dda(ng tre^n ma(.t ba'o ma` la.i la` ba'o Tie^'ng Da^n
cu?a cu. Huy`nh Thu'c Kha'ng. Co' le? hay la('m thi` ddu+o+.c dda(ng trong
mu.c "DDo^.c Gia? Die^~n DDa`n "la` cu`ng. Tua^'n tu+o+?ng tu+o+.ng ne^'u
ddu+o+.c dda(ng thi` ngu+o+`i ba.n dda~ giu'p Tua^'n o+? Qui Nho+n , la` anh
Pha.m DDa`o Nguye^n se~ ddu+o+.c ddo.c va` se~ vie^'t thu+ khen Tua^'n. Va`
ma^'y ngu+o+`i o+? ti?nh nha` cu~ng se~ ddo.c ba`i ddo' , tha^.t la` mo^.t
vinh du+. lo+'n lao vo^ cu`ng ddo^'i vo+'i ca^.u ho.c sinh 17 tuo^?i la^`n
dda^`u tie^n ta^.p vie^'t ba'o.
Ma^'y dde^m lie^n tie^'p ho^`i ho^.p kho^ng ngu?.
Nha^'t la` dde^m thu+' na(m sau dda^'y , Quy`nh ba?o Tua^'n :
- Chie^`u mai thu+' sa'u , la` nga`y Tie^'ng Da^n pha't ha`nh. Ne^'u ba`i
cu?a ma^`y ddu+o+.c dda(ng thi` may ra ddu+o+.c dda(ng trong mu.c "ddo^.c
gia? die^~n dda`n "trong so^' ddo'. Ne^'u kho^ng thi` no' cu~ng se~ ha^n
ha.nh ddu+o+.c cu. Huy`nh xe' chu`i ddi't !
Ca'c ba.n cu?a Tua^'n nu+?a ddu`a nu+?a tha^.t , nhu+ng chi'nh Tua^'n cu~ng
a'y na'y lo ba`i cu?a mi`nh kho^ng ddu+o+.c cu. Huy`nh cha^'p nha^.n.
Bo^'n gio+` chie^`u thu+' sa'u , Tua^'n ddi ra pho^' mo^.t mi`nh ddo'n mua
to+` Tie^'ng Da^n. DDa^y la` to+` ba'o duy nha^'t o+? Hue^' tho+`i ba^'y
gio+` , mo^~i tua^`n xua^'t ba?n hai la^`n. Uy ti'n cu?a no' ra^'t lo+'n ,
do uy ti'n ca' nha^n cu?a cu. Huy`nh Thu'c Kha'ng , mo^.t dda.i Nho , mo^.t
chi' si~ ca'ch ma.ng dda~ bi. dda`y ddi Co^n Lo^n cu`ng mo^.t lu+o+.t vo+'i
cu. Ta^y Ho^` Phan Chu Trinh , va` dda~ ho^`i hu+o+ng sau khi ma~n ha.n tu`.
Uy ti'n cu?a to+` Tie^'ng Da^n kho^ng nhu+~ng rie^ng o+? DDe^' DDo^ Hue^' ,
ma` vang lu+`ng kha('p trong nu+o+'c , va` la` to+` ba'o dda^`u tie^n
ddu+o+.c pho^? bie^'n sa^u ro^.ng tu+` tha`nh thi. dde^'n tho^n que^. Rie^ng
o+? Trung Ky` , mo^~i la`ng co' va`i nha` Nho go.i la` "Ta^n Nho "- danh
tu+` du`ng dde^? pha^n bie^.t vo+'i nhu+~ng "Hu? Nho "- Ta^n Nho la` nhu+~ng
o^ng Tu' , o^ng Cu+? , hoa(.c ca'c thanh nie^n Nho ho.c co' o'c "mo+'i ",
khuynh hu+o+'ng ve^` va(n minh tie^'n bo^.. Ho. dde^`u la` nhu+~ng ngu+o+`i
co' ddo'ng co^? pha^`n trong Co^ng Ty Huy`nh Thu'c Kha'ng va` ddu+o+.c
bie^'u Ba'o Tie^'ng Da^n , hoa(.c co' ddo'ng tie^`n mua na(m Ba'o Tie^'ng
Da^n.
Tuy ha^`u he^'t ca'c gio+' tri' thu+'c "co' dda^`u o'c quo^'c gia "o+?
kha('p nu+o+'c va` rie^ng o+? Hue^' dde^`u mua ba'o Tie^'ng Da^n , no+i
dda^y ho. thi'ch ddo.c nha^'t nhu+~ng ba`i xa~ thuye^'t cu?a cu. Minh Vie^n
Huy`nh Thu'c Kha'ng , va` nhu+~ng ba`i cu?a cu. Sa`o Nam Phan Bo^.i Cha^u ,
nhu+ng hi`nh nhu+ cu~ng co' mo^.t so^' ddo^ng ngu+o+`i kho^ng chi.u bo?
tie^`n ra mua ( gia' mo^~i so^' 5 xu ) va` chi? mu+o+'n ddo.c. Co' le~ dde^?
tra'nh ca'i na.n mu+o+'n ba'o ve^` xem ba'o co.p , cu. Huy`nh Thu'c Kha'ng
dda~ du`ng mo^.t bie^.n pha'p dda(.c bie^.t. Nhu+~ng so^' ba'o pha't ha`nh
o+? ngay tha`nh pho^' Hue^' , giao cho va`i chu' em o^m ba'o ddi ba'n da.o ,
dde^`u ddu+o+.c ga^'p 6 theo chie^`u ngang ro^`i ga^'p ddo^i theo chie^u`
do.c , va` da'n mo^.t gia^'y tra('ng bi.t hai dda^`u , co' da^'u xanh cu?a
Toa` Ba'o ddo'ng mo^.t nu+?a tre^n re?o gia^'y , mo^.t nu+?a tre^n ma(.t
ba'o.
Nhu+ the^', to+` ba'o bi. da'n la.i , chi? nhu+~ng ngu+o+`i na`o tra? tie^`n
mua ba'o , mo+'i xe' re?o gia^'y kia ra va` mo+? to+` ba'o ra xem. Bie^.n
pha'p na`y tra'nh ddu+o+.c nhu+~ng ddo^.c gia? xem ba'o co.p vi` mo.i khi
re?o gia^'y bi. xe' ra ro^`i , ngu+o+`i la~nh ba'o ba'n da.o tra? la.i nha`
ba'o kho^ng nha^.n.
Tua^'n trao 5 ddo^`ng xu cho ddu+'a be' ba'n ba'o da.o va` la^'y mo^.t to+`.
DDo' la` to+` Tie^'ng Da^n so^' 100. Ho^`i ho^.p vo^.i va`ng , Tua^'n xe'
re?o gia^'y co' con da^u' cu?a ty qua?n ly' to+` ba'o , va` mo+? ra xem.
Tua^'n ra^'t ddo^~i nga.c nhie^n va` mu+`ng tha^'y ngay no+i mu.c xa~
thuye^'t o+? trang nha^'t , ba`i cu?a Tua^'n vo+'i ca'i dda^`u dde^` in
chu+~ dda^.m sa('p dda^`y hai co^.t :"O+~ Trung Ky` ne^n cu+o+~ng ba'ch
gia'o du.c ", Tua^'n ngo' lie^n xuo^'ng cuo^'i ba`i , tha^'y ro~ ra`ng te^n
cu?a mi`nh , va` mo^.t be^n co' gio`ng chu+~ "co`n nu+~a ".Tua^'n mu+`ng
ro+~ , kho^ng ki.p ddo.c , la^.t dda^.t ca^`m to+` ba'o cha.y ve^` nha`.
Tu.i ba.n ddi ho.c tru+o+`ng Pellerin chu+a ve^`. Tua^'n na(`m da`i xuo^'ng
bo^. va'n ngu+.c tra~i nguye^n to+` ba'o ra tru+o+'c ma(.t va` xem ba`i cu?a
mi`nh. Tua^'n vo^ cu`ng thi'ch thu' ddo.c la.i nhu+~ng ca^u va(n chi'nh
mi`nh dda~ vie^'t , nha` ba'o kho^ng the^m bo+'t mo^.t chu+~. Nhu+~ng ca^u
va(n mi`nh dda~ ngue^.ch ngoa.c ba(`ng mu+.c ti'm tre^n trang gia^'y ho.c
tro` , ba^y gio+` tha`nh chu+~ in , dda^.m dda` va` sa('c sa?o tre^n trang
gia^'y ba'o Tie^'ng Da^n ! Tua^'n vo^ cu`ng sung su+o+'ng ca?m ddo^.ng vi`
dda^y la` ba`i ba'o dda^`u tie^n cu?a mi`nh.
Cu~ng y nguye^n nhu+~ng ca^u va(n ddo' , ma` lu'c co`n vie^'t tay tru+o+'c
khi ddem dde^'n toa` ba'o , kho^ng tha^'y hay , kho^ng tha^'y dde.p , kho^ng
tha^'y tha^m thu'y ba(`ng khi dda~ in trong mu.c xa~ thuye^'t hai co^.t ba'o
Tie^'ng Da^n.
Tua^'n ddo.c ddi ddo.c la.i tu+`ng ddoa.n , ca? ba`i , xem la.i dda^`u dde^`
in hai gio`ng chu+~ dda^.m , ro^`i ngo' la.i ca'i te^n ky' cu?a mi`nh cu~ng
in ba(`ng chu+~ lo+'n. Tua^'n mi~m cu+o+`i tho?a ma~n , na(`m ngu+~a tre^n
bo^. va'n bo'ng mu+o+'t , ma't la.nh , dde^? to+` ba'o Tie^'ng Da^n tre^n
ngu+.c , nha('m ma('t tu+o+?ng tu+o+.ng ta^'t ca? su+. sung su+o+'ng la^`n
dda^`u tie^n co' mo^.t ba`i cu?a mi`nh ddu+o+.c dda(.ng tre^n ma(.t ba'o ,
la.i la` to+` ba'o co' uy ti'n nha^'t cu?a Trung Ky` , cu?a ca? xu+' An nam
to+` ba'o cu?a cu. Huy`nh Thu'c Kha'ng.
Ba`i cu?a Tua^'n ddu+o+.c dda(ng trong mu.c xa~ thuye^'t , la` no+i da`nh
rie^ng cho cu. Huy`nh Thu'c Kha'ng ma` tho^i. Tua^'n kho^ng ngo+` ba`i cu?a
Tua^'n ddu+o+.c dda(ng tha`nh hai ky` , ky` na`y trong to+` ba'o so^' 100 ,
ky` sau trong so^' 101. Tua^'n la.i tu+o+?ng tu+o+.ng va`i ho^m nu+~a so^'
ba'o Tie^'ng Da^n na^`y se~ ddu+o+.c gu+?i ddi kha('p no+i trong nu+o+'c va`
ta^'t ca? nhu+~ng ngu+o+`i quen Tua^'n o+? Qui Nho+n Qua?ng Nga~i v.v... se~
ddo.c ba`i cu?a Tua^'n. Pha.m DDa`o Nguye^n se~ ddo.c ba`i ngay sau khi
ca^`m to+` ba'o o+? so+? ve^`.
Va` cha cu?a Tua^'n , me. cu?a Tua^'n o+? Qua?ng Nga~i , ca'c tha^`y gia'o
cu?a Tua^'n , se~ nga.c nhie^n tha^'y no+'i mu.c xa~ thuye^'t cu?a to+` ba'o
cu. Huy`nh mo^.t ba`i cu?a Tua^'n ky' te^n Tua^'n.
Tua^'n ddang thu+o+?ng thu+'c mo^.t mi`nh su+. khoa'i chi' me^nh mo^ng
kho^ng ke^? xie^'t , thi` ca'c ddu+'a ba.n ddi ho.c dda~ ve^` , Quy`nh
tha^'y to+` ba'o Tie^'ng Da^n na(`m tre^n ngu+.c Tua^'n , ca^'t tie^'ng ho?i
Tua^'n :
- Ba'o mo+'i ddo' pha?i kho^ng Tua^'n?
- U+`.
- Co' dda(ng ba`i cu?a ma^`y kho^ng?
- Co'.
- DDa^u?
Quy`nh vo^.i la^'y to+' ba'o ti`m mu.c "DDo.c gia? Die^~n dda`n "nhu+ng
Tua^'n ha~nh die^.n ba?o :
- Ngay o+? mu.c xa~ thuye^'t.
Quy`nh ngo^`i xuo^'ng va'n go^~ , ddo.c mo^.t ma.ch he^'t ba`i ba'o , trong
lu'c ba ddu+'a ba.n kha'c dde^`u chu.m dda^`u va`o xem ba`i ba'o cu?a
Tua^'n. DDo.c xong , Quy`nh cu+o+`i vui ve? :
- Su+o+'ng qua' hi? ! Tua^'n ma^`y vie^'t ba'o ddu+o+.c ro^`i dda^'y.
DDu+o+.c dda(ng tre^n Tie^'ng Da^n , la.i dda(ng ngay no+i mu.c xa~ thuye^'t
cu?a cu. Huy`nh , vinh du+. na`o ba(`ng.
Xong ro^`i ma^'y ddu+'a ba.n xu'i Tua^'n dde^'n toa` ba'o "xin tie^`n
nhua^.n bu't ".
Tua^'n kho^ng muo^'n ddi :
- Tao kho^ng da'm dde^'n cu. Huy`nh dde^? xin tie^`n nhua^.n bu't. Mie^~n
cu. dda(ng cho ddu+o+.c la` khoa'i ro^`i.
Quy`nh ba?o :
- Cu. dda(ng la` mo^.t chuye^.n , ma` mi`nh la^'y tie^`n nhua^.n bu't la`
mo^.t chuye^.n cho+'.
- Nhu+ng ba`i dda(ng dda~ he^'t dda^u. "Co`n nu+~a "ma` !
- Va^.y ddo+.i xem ky` so^' 101 dda(ng he^'t ba`i cu?a ma^`y , thi` dde^'n
xin cu. tra? tie^`n nhua^.n bu't. La^'y tie^`n ve^` a(n che` ho^.t sen ,
ma^`y pha?i dda~i mo^~i ddu+'a tao mo^.t che'n , cho+' to^.i gi` kho^ng
la^'y , ma`y !
So^' 101 ra , Tua^'n cu~ng vo^.i va`ng mua mo^.t so^' xem. Ba`i cu?a Tua^'n
va^?n giu+~ y nguye^n dda^`u dde^` , vo+'i hai chu+~ "tie^'p theo "va` ky`
na`y dda(ng he^'t , da`i hai co^.t xa~ thuye^'t va` cu~ng ky' te^n cu?a
Tua^'n.
Ga(.p lu'c tu'ng tie^`n , chu+a co' tro` na`o nha^.n "mandat"cu?a gia ddi`nh
go+?i cho , bo^'n ddu+'a ba.n nha^'t ddi.nh xu'i Tua^'n dde^'n toa` ba'o
Tie^'ng Da^n. Tua^'n cu`ng ddi , nhu+ng dde^'n toa` ba'o Tua^'n ddu+'ng
la^'p lo' o+? ngoa`i , kho^ng da'm va`o. Quy`nh va` ba ddu+'a ba.n dda'nh
lie^`u bu+o+'c va`o toa` ba'o.
Tua^'n ddu+'ng ngoa`i cu+?a ngo' va`o tha^'y bo^'n ddu+'a ba.n no'i gi`
vo+'i o^ng qua?n ly' te^n la` Tra^`n ddi`nh Phie^n.
Mo^.t lu'c kha' la^u , hi`nh nhu+ o^ng Phie^n ddi le^n ga'c thu+a vo+'i cu.
Huy`nh Thu'c Kha'ng , ro^`i tro+? xuo^'ng mo^.t ca^`u thang cha^.t he.p ,
ke^' pho`ng qua?n ly' , o^ng ho?i :
- Tua^'n la` ai?
Quy`nh vo^.i cha.y ra cu+?a go.i Tua^'n va`o. Nhu+ng Tua^'n ma('c co+~ va`
nhu't nha't, khe~ ba?o Quy`nh :
- Ma`y cu+' la^'y tie^`n ddi. Tao kho^ng va`o dda^u.
Mo^.t la't sau , bo^'n ddu+'a ba.n ddi ra. Quy`nh cu+o+`i ba?o :
- Tao pha?i ky' ca'i bie^n lai nha^.n du`m ma^`y ddo'.
- Cu~ng ddu+o+.c chu+' sao.
Quy`nh dde^'m ba.c trao la.i cho Tua^'n 4 ddo^`ng , va` ba?o :
- O^ng Tra^`n DDi`nh Phie^n no'i cu. Huy`nh Thu'c Kha'ng khen ba`i ma^`y
vie^'t hay va` bie^?u tra? tie^`n nhua^.n bu't ba^'y nhie^u ddo'.
Tua^'n vui mu+`ng qua' chu+`ng , no+? mu~i cu+o+`i hi' ho+?n , 4 ddo^`ng
ba.c ! O^` chu choa ! Sao nhie^`u qua' va^.y? Tua^'n u+o+'c ddo^. 4, 5 gia'c
tho^i {1 gia'c ( tie^'ng Trung ) , mo^.t ca('c ( tie^'ng Nam ) , mo^.t ha`o
( tie^'ng ba('c ) } cho+' , ngo+` dda^u ddu+o+.c 4 ddo^`ng , mo'n tie^`n to
nhu+ the^' ! Sa(~n di.p ddi ngang qua pho^' DDo^ng Ba , Quy`nh mu+o+.n hai
xu dde^? mua mo^.t quye^?n vo+? , ba ddu+'a ba.n kia cu~ng mu+o+.n tie^`n
mua vie^'t chi` , mu+.c v.v...Tua^'n co`n 3 ddo^`ng 4 gia'c.
To^'i ho^m ddo' co+m xong , nghe tha^'y co^ ha`ng ba'n che` ho^.t sen rao
tru+o+'c co^?ng , ma^y' ddu+'a ba.n cha.y ra go.i .Tua^'n vui ve? dda~i
mo^~i ddu+'a hai che'n che` ho^.t sen , mo^~i che'n mo^.t xu.
Nghe nhie^`u ddu+'a ba.n ba?o cho bie^'t o+? Ha` no^.i , thanh nie^n sinh
vie^n tham gia ca'c cuo^.c hoa.t ddo^.ng "Ho^.i Ki'n"ra^'t ddo^ng. Tua^'n
muo^'n ddi Ha` no^.i. Cha`ng vie^'t thu+ ra ho?i y' kie^'n mo^.t ngu+o+`i
ba.n ho.c cu~ o+? Qui Nho+n ba^y gio+` ho.c tru+o+`ng Tha(ng Long , Ha`
no^.i , va` o+? tro. nha` mo^.t co^ng chu+'c o+? ddu+o+`ng Ge'ne'ral Bichot.
Trong khi cho+` thu+ tra? lo+`i , Tua^'n ddi tha(m ca'c tha('ng ca?nh DDe^'
DDo^, va` xem ti`nh hi`nh sinh hoa.t o+? dda^y , vo+'i ma^'y ddu+'a ba.n
ho.c tru+o+`ng Pellerin. Nho'm ho.c sinh na`y ddu+a Tua^'n dde^'n tha(m Nu+~
co^ng ho.c ho^.i do ba` DDa.m Phu+o+ng ddie^`u khie^?n.
DDa.m Phu+o+ng nu+~ su+? la` mo^.t vi. phu. nu+~ qui' pha'i tie^'ng ta(m
lu+`ng la^~y o+? Hue^'. Ba` ra^'t tho^ng gio?i chu+~ Ha'n va` thu+o+`ng
vie^'t ba`i ba(`ng Quo^'c Ngu+~ , va` Ha'n Ngu+~ dda(ng trong Nam Phong Ta.p
Chi' cu?a Pha.m Quy`nh o+? Ha` no^.i. Ba` la` vo+. go'a cu?a mo^.t vi. cu+.u
thu+o+.ng thu+ Trie^`u ddi`nh Hue^' , gio`ng ho. the^' phie^.t Nguye^~n
Khoa. Ba` la` me. cu?a nha` va(n tre? tuo^?i Ha?i Trie^`u , ca^.u con trai
quy' to^.c na`y la.i chi.u a?nh hu+o+?ng ho.c thuye^'t ma'c-xi't , va` co'
khuynh hu+o+'ng dde^. tu+' quo^'c te^'. Ba` , thi` tra'i la.i , va^~n la`
mo^.t mo^n ddo^` trung tha`nh cu?a Kho^?ng gia'o , nhu+ng va^~n theo tra`o
lu+u mo+'i. Ba` ra^'t to^n su`ng cu. Phan Bo^.i CHa^u , va` tie^m nhie^~m
tu+ tu+o+?ng a'i quo^'c cu?a cu.. Ba` ra^'t ddu+o+.c gio+'i nu+~ tro+. gia'o
va` nu+~ sinh tru+o+`ng Trung ho.c DDo^`ng Kha'nh kha^m phu.c la('m. Bie^.t
thu+. co^? ki'nh cu?a ba` la` no+i ga(.p go+~ cu?a ca'c gio+'i nu+~ lu+u
"ta^n tie^'n "ca? nam gio+'i tri' thu+'c cu?a dda^'t tha^`n kinh.
Do theo lo+`i ho^ ha`o trong quye^?n "Nu+~ quo^'c da^n tu tri "cu?a cu. Phan
Bo^.i Cha^u , ba` co' ddu+'ng ra la^.p "Nu+~ co^ng ho.c ho^.i "dde^? da^.y
ca'c thie^u' nu+~ o+? DDe^' DDo^ ve^` ca'c mo^n nu+~ co^ng , va` da.y ca?
khoa lua^n ly' "tu+' ddu+'c tam to`ng "cu?a Kho^?ng gia'o. Ba` co' mo+`i cu.
Phan Bo^.i Cha^u dde^'n kha'nh tha`nh Ho^.i trong mo^.t buo^?i le^~ ra^'t
gia?n di. nhu+ng ra^'t long tro.ng vo+'i su+. hie^.n die^.n cu?a ha^`u he^'t
ca'c gio+'i thu+o+.ng lu+u tri' thu+'c va` nu+~ sinh Hue^'.
Tua^'n tha('c ma('c ma~i ve^` hai chu+~ "nu+~ su+? "ke`m theo te^n DDa.m
Phu+o+ng cu?a ba` , Tua^'n ho?i mo^.t vi. gia'o su+ gio?i chu+~ Ha'n , vi.
a^'y gia?ng nghi~a "nu+~ su+? "la` chu+'c vi. cu?a mo^.t quan phu. nu+~
trong Trie^`u ddi`nh , chuye^n lo ve^` ca'c nghi le^~ cu?a Hoa`ng Ha^.u.
Ba` cu~ng vie^'t trong Phu. Nu+~ Ta^n Va(n tua^`n ba'o no^?i tie^'ng o+?
Saigon va` ddo^i khi trong ba'o Tie^'ng Da^n cu?a cu. Huy`nh. DDa.m Phu+o+ng
nu+~ su+? co' vie^'t mo^.t cuo^'n sa'ch ve^` gia'o du.c phu. nu+~ , ddu+o+.c
ca'c gio+'i nu+~ lu+u Hue^' hoan nghe^nh la('m.
Nha^n tie^.n no'i ve^` ba'o Tie^'ng Da^n cu?a cu. Huy`nh Thu'c Kha'ng , la`
to+` ba'o"ca'ch ma.ng "
(nhu+ng chu? tru+o+ng ra^'t o^n ho`a ) cu?a ca'c gio+'i La~o Nho va` thanh
nie^n ca'ch ma.ng o+? Trung Ky` , o+? Hue^' lu'c ba^'y gio+` co`n co' hai
to+` ba'o kha'c : to+` Tha^`n Kinh ta.p chi' , cu?a gio+'i quan la.i , va`
to+` Phu. Nu+~ ta^n tie^'n cu?a ba` Le^ Thanh Tu+o+`ng , vo+. o^ng bi' thu+
cu?a quan Kha^m Su+' Trung Ky` , Yves Cha^tel. To+` phu. nu+~ ta^n tie^'n
tri`nh ba`y va` khuo^n kho^? cu~ng na na' nhu+ to+` Phu. nu+~ Ta^n Va(n o+?
Saigon , nhu+ng ba'n kho^ng cha.y. Ngay o+? Hue^' cu~ng chi? ca'c ba` me^.nh
phu. va` mo^.t so^' phu. nu+~ tri' thu+'c mua ma` tho^i.
Ba` Le^ Thanh Tu+o+`ng , ngu+o+`i Nam Ky` , cu~ng la` mo^.t nu+~ si~ hay
la`m tho+ DDu+o+`ng Lua^.t co' danh tie^'ng o+? Hue^' tho+`i ba^'y gio+`.
Sa(~n no'i dde^'n nu+~ gio+'i o+? Trung Ky` , Tua^'n co`n nghe phu+o+ng danh
mo^.t nu+~ si~ ra^'t co' danh tie^'ng o+? Tourane. Te^n ba` la` ba` Vu+o+ng
Kha? La~m , ta'c gia? mo^.t bo^. tie^?u thuye^'t kha' ha^'p da^~n , nhan
dde^` la` "Ta^y Phu+o+ng My~ Nha^n "thua^.t chuye^.n co' tha^.t cu?a mo^.t
co^ DDa^`m o+? Pha'p theo cho^`ng An nam ve^` so^'ng cuo^.c ddo+`i tho^n
que^ trong mo^.t la`ng ti?nh Qua?ng Nam. Ngu+o+`i dda`n ba` dde.p Ta^y
phu+o+ng a^'y ra^'t sung su+o+'ng vo+'i ngu+o+`i cho^`ng An nam que^ mu`a ,
nghe`o kho^? , ma(.c da^`u ba` bi. ca'c quan Ta^y o+? Tourane ha(m do.a va`
xu'i du.c ba` bo? tha(`ng cho^`ng An-na-mi't vi` danh du+. va` lo`ng kie^u
ca(ng cu?a ngu+o+`i Pha'p.
Theo gu+o+ng DDa.m Phu+o+ng nu+~ su+? , ba` Vu+o+ng Kha? La~m cu~ng co' mo+?
mo^.t ho^.i nu+~ co^ng ta.i tha`nh pho^' Tourane , va` cu~ng co' mo+`i cu.
Phan Bo^.i Cha^u o+? Hue^' va`o kha'nh tha`nh. Le^~ kha'nh tha`nh na`y vi`
su+. co' ma(.t cu?a nha` chi' si~ Be^'n Ngu+. va` do su+. tuye^n truye^`n
ra^`m ro^. cu?a ba` ho^.i truo+?ng va` ca'c ho^i. vie^n toa`n la` ca'c co^
ga'i ta^n tho+`i , la` mo^.t bie^'n co^' ra^'t long tro.ng va` xo^n xao na'o
nhie^.t.
Ba` Vu+o+ng Kha? La~m la` ngu+o+`i ta^n tie^'n nha^'t o+? Tourane tho+`i
ba^y' gio+`. Ba` ra^'t ha(ng ha'i chu? tru+o+ng "Nam nu+~ bi`nh quye^`n "do
cu. Phan Bo^.i Cha^u dde^` xu+o+'ng theo phong tra`o A^u My~. Ba` la`
ngu+o+`i phu. nu+~ An nam dda^`u tie^n o+? Tourane ddi xe ma'y dda^`m. Bi.
du+ lua^.n da^n chu'ng xa^`m xi` ba`n ta'n qua' ba` pha?i dde^? chie^'c xe
ma'y dda^`m cu?a ba` cho o^ng cho^`ng nga`y hai buo^?i co+~i ddi dde^'n so+?
, va` co+~i ve^`. Phu qua^n la` o^ng Vu+o+ng Kha? La~m la`m tham ta' nha`
Douane ( thu+o+ng cha'nh ) Tourane. Sau na`y , vi` qua' ta^n tie^'n , giao
du ro^.ng , ba` hu't thuo^'c phie^.n va` tro+? tha`nh ngu+o+`i ghie^`n.
Nhu+~ng buo^?i to^'i no'ng bu+'c , ngu+o+`i ta tha^'y ba` na(`m be^n ba`n
dde`n tu+. tie^m thuo^'c phie^.n la^'y va` quan tham , cho^`ng ba` , ca^`m
chie^'c qua.t ngo^`i ca.nh qua.t cho ba` ma't. Ba` ghie^`n na(.ng la('m ,
co' khi na(`m hu't dde^'n 12 gio+` khuya , va` o^ng cho^`ng cu~ng co`n
ngo^i` qua.t ha^`u ba` cho dde^'n khi ba` de.p ba`n dde`n ddi ngu?. Ba`
sa(~n sa`ng tuye^n bo^' vo+'i mo.i ngu+o+`i ra(`ng ba` cu. the^? hoa' ho.c
thuye^'t "nam nu+~ bi`nh quye^`n".
Ve^` nu+~ gio+'i , pha'i tre? tuo^?i nha^'t lu'c ba^'y gio+` , co' hai co^
tro+. gia'o mo+'i to^'t nghie^.p ba(`ng Tha`nh Chung ( diplo^me d'E'tudes
primaires-supe'rieures franco-indige`ne) cu+.u nu+~ sinh tru+o+`ng Trung
ho.c DDo^`ng Kha'nh : co^ Tra^`n thi. Nhu+-Ma^n va` co^ Nguye^~n thi. Du.
Hai co^ na`y dde^`u co' co^ng lo+'n trong vu. ba~i kho'a na(m 1927 o+?
Hue^'. Sau ddo^~ to^'t nghie^.p xong , co^ tro+. gia'o Nhu+-Ma^n ke^'t ho^n
vo+'i tha^`y tro+. gia'o DDa`o Duy Anh , o^ng na`y dda~ xin nghi? da.y dde^?
la`m tro+. bu't ( nay go.i la` ky' gia? ) ba'o Tie^'ng Da^n. O^ng DDa`o Duy
Anh va` co^ Nhu+ Ma^n , ho.p ta'c di.ch ca'c sa'ch ve^` chi'nh tri. , kinh
te^' va` tu+. xua^'t ba?n , tha`nh la^.p "Quan Ha?i Tu`ng Thu+". Ca'c sa'ch
cu?a Quan Hai? tu`ng thu+ ho^`i ddo' ddu+o+.c ca'c gio+'i tri' thu+'c va`
thanh nie^n ho.c sinh ra^'t hoan nghe^nh , va` ba'n ra^'t cha.y .
38.
1927
- Ha` No^.i "Kinh ddo^ tri' thu+'c" cu?a DDo^ng Du+o+ng.
- Phong tra`o ddi du ho.c Ha` No^.i.
- 2 ba`i tho+ cam ke^'t cu?a ddo^i ba.n tre? cu`ng chi' hu+o+'ng.
- Mo^.t Quan Huye^.n la`m tho+ ca ngo+.i chie^'c xe lu+?a tre^n ddu+o+`ng
Ho?a - xa to^'c ha`nh Saigon-Ha` No^.i.
- La^`n dda^`u tie^n dde^'n Ha` No^.i.
- Xe ke'o Ha` No^.i
Ha` No^.i ! Tha(ng Long !
DDo^'i vo+'i Tua^'n , cha`ng thu+ sinh 17 tuo^?i , que^ qua'n o+? mo^.t
la`ng he?o la'nh , nho? be' , o+? mie^`n nu'i Trung Ky` , ddi Ha` No^.i la`
mo^.t vie^.c tru+o+'c kia kho^ng bao gio+` cha`ng da'm nghi~ dde^'n.
Du` sao Hue^' cu~ng co`n ga^`n gu~i ho+n , Hue^' mo+'i chi? la` DDe^' DDo^
cu?a nha` Nguye^~n , Hue^' ha~y co`n la` mo^.t thu? ddo^ cu?a xu+' Trung Ky`
ma` tho^i. Chu+' Ha` No^.i ! O^` ! Ha` No^.i , te^n cu~ la` Tha(ng Long ,
ddo' la` ca'i gi` kha'c xa Hue^' , lo+'n ho+n Hue^' , xu+a ho+n Hue^' ,
ddo^` so^. ho+n Hue^'. DDo' la` kinh ddo^ cu?a Li.ch su+? ! DDi Ha` No^.i ,
tu+'c la` ddi ve^` ca'i nguo^`n go^'c cu?a Li.ch su+? !
Co^' cu+.u ho+n Hue^' , ma` ta^n tie^'n ho+n Hue^'. Hue^' chi? co' o^ng
Kha^m Su+' , o^ng vua An Nam , Ha` No^.i co' o^ng Toa`n Quye^`n , co' tha`nh
cu~ Tha(ng Long , co' tru+o+`ng Cao DDa(?ng DDo^ng Du+o+ng , co' ca^`u
Doumer, co' Ho^` Hoa`n Kie^'m , co' dde^`n Ba` Tru+ng , co' tu+o+.ng Paul
Bert ! Ta^'t ca? bo^'n nghi`n na(m li.ch su+? "An-nam-quo^'c "dde^`u co'
ma(.t o+? Ha`no^.i , Tha(ng Long.
Tua^'n , cha`ng trai nu+o+'c Vie^.t o+? the^' he^. giao thu+`a , mo+'i 17
tuo^?i dda~ bi. dduo^?i kho?i ho.c ddu+o+`ng qua' so+'m , dda~ pha?i ta.m
bie^.t tho^n que^ va` ti?nh nha` dde^? ddi ti`m hoa`i ba~o tu+o+ng lai.
Cha`ng tro^' ma('t nhi`n xa~ ho^.i An-nam vo+'i ta^'t ca? ta^m ho^`n nga^y
tho+ mo+ mo^.ng , la.i ngo+ nga'c tru+o+'c nhu+~ng ca'i mo+'i me? la. ky` ,
to` mo` ti`m hie^?u bao nhie^u ddie^`u ca^`n ho.c ho?i. Tua^'n dda~ tha^'y
tha^.t nhie^`u o+? Hue^' , nhu+ng Hue^' cha^.t he.p qua' , Tua^'n mo+'i o+?
dda^y mo^.t tua^`n le^~ dda~ ca?m nghi~ ra(`ng mi`nh dda~ bie^'t ga^`n he^'t
Hue^' ro^`i.
Ba^y gio+` le^n ddu+o+`ng ddi Ha`no^.i , lo`ng Tua^'n ho^`i ho^.p vo^ cu`ng.
Tua^'n ra^'t buo^`n vi` mi`nh kho^ng pha?i con nha` gia`u. Sinh tru+o+?ng
trong mo^.t gia ddi`nh lao ddo^.ng , cha la`m tho+. mo^.c , me. kho^ng co'
buo^n ba'n gi` , ddu+o+.c ngu+o+`i anh ho.c gio?i la`m vie^.c cho Ta^y -
Tra^`n Anh Tua^'n , Pha'n Su+. To`a Su+' , thi` la.i bi. ba('t bo? tu` ! Anh
bi. ba('t cu`ng mo^.t lu'c vo+'i tha^`y DDo^?ng si~ Bi`nh , pha'n su+. to`a
su+' Qui Nho+n ve^` to^.i "ta.o ye^u tho+ ye^u ngo^n ". Theo ba?n a'n cu?a
trie^`u ddi`nh Hue^' , to^.i ta.o ye^u tho+ ye^u ngo^n nghi~a la` sa'ng ta.o
ra va(n chu+o+ng va` ngo^n ngu+~ phi pha'p , cho^'ng chi'nh phu?.
Ho^m o^ng Pha'n Tua^'n bi. ba('t va` ddu+a ddi Ban-me^-thuo^.t thi` Tua^'n
kho^ng hay bie^'t gi` ca? vi` Tua^'n ddang ho.c o+? Qui Nho+n. Ky` nghi? he`
ve^` nha` , Tua^'n nghe cha me. va` ha`ng xo'm ke^? la.i , mo+'i bie^'t
ra(`ng o^ng Pha'n Tua^'n co' cha^n trong mo^.t ho^.i ki'n go.i la` "Thanh
nie^n ca'ch ma.ng dda?ng "va` co' go'p tie^`n "mua su'ng dde^? dda'nh Ta^y
". Tuy be^` ngoa`i la`m vie^.c o+? To`a Su+' ra^'t cha(m chi? , ddo^'i vo+'i
ngu+o+`i Pha'p o^ng ra^'t li.ch su+. , nha~ nha(.n , nhu+ng kho^ng ai ngo+`
o^ng Pha'n Tua^'n la.i la` mo^.t ddo^`ng chi' ha(ng ha'i nha^'t cu?a mo^.t
dda?ng ca'ch ma.ng. O^ng hoa.t ddo^.ng bi' ma^.t trong ti?nh nha` dda~ hai
ba na(m ro^`i ma` kho^ng ai bie^'t ca? , tru+` nhu+~ng dda?ng vie^n.
Nghe ca'c tha^`y tho^ng tha^`y ky' thua^.t la.i , ho^m co' li'nh Ta^.p va^y
nha` va` ba('t tha^`y pha'n Tua^'n , ro^`i da^~n dde^'n quan Co^ng Su+'
Pha'p, o^ng na`y he^'t su+'c nga.c nhie^n ho?i Tua^'n la` ngu+o+`i co^.ng
su+. dda('c lu+.c nha^'t va` qui' nha^'t cu?a o^ng :
- Tai. sao anh va`o dda?ng cho^'ng Pha'p?
Tha^`y Pha'n Tua^'n dda'p :
- Thu+a o^ng Su+' , to^i chi? la`m bo^?n pha^.n cu?a mo^.t ngu+o+`i da^n
vong quo^'c.
- Nhu+ng anh bie^'t ra(`ng ngu+o+`i Pha'p ddem va(n minh qua cho ngu+o+`i An
nam?
- Ngu+o+`i Pha'p la`m bo^?n pha^.n cu?a ho.. Chu'ng to^i la`m bo^?n pha^.n
cu?a chu'ng to^i.
- Anh nghi~ sao khi chi'nh to^i dda^y dda~ ddo^'i xu+? ra^'t to^'t ddo^'i
vo+'i anh va` ddo^`ng ba`o cu?a anh?
- Va^ng , o^ng no'i ddu'ng va` to^i xin ca?m o+n o^ng. Nhu+ng to^i la`m
ca'ch ma.ng kho^ng pha?i cho^'ng ca' nha^n cu?a o^ng , ma` cho^'ng nu+o+'c
Pha'p , cho^'ng che^' ddo^. thu+.c da^n cu?a Pha'p.
O^ng Su+' la`m thinh. Mo^.t lu'c, o^ng ba('t tay pha'n Tua^'n tru+o+'c khi
truye^`n li.nh ddem giam Tua^'n va`o lao :
- Du` sao , anh cu~ng la` mo^.t ngu+o+`i co' chi' khi' ( Quand me^me, vous
e^tes un brave ! )
Khi ca'c quan An nam ddem pha'n Tua^'n ra xu+? theo lua^.t Gia Long , to^.i
cu?a Tua^'n la` "ta.o ye^u tho+ ye^u ngo^n "( ta.o ra tho+ va(n va` lo+`i
no'i phi pha'p ) va` ke^'t a'n kho^? sai chung tha^n. O^ng Co^ng su+' Pha'p
pha?n ddo^'i , dde^` nghi. gia?m xuo^'ng co`n 9 na(m tu` , dda`y le^n
Ban-me^-thuo^.t.
Lu'c xe't nha` pha'n Tua^'n , li'nh co' ba('t ddu+o+.c mo^.t ta^.p tho+ do
o^ng pha'n Tua^'n la`m , nhan dde^` la` "Va^`n tho+ nu+o+'c ma('t ", trong
ddo' co' nhie^`u ba`i dda? ki'ch ca'c quan va` vua An Nam. Ta^.p tho+ na`y ,
chi'nh Tua^'n-anh cu~ng co' ddu+a cho Tua^'n-em xem. va` Tua^'n-em co' che'p
rie^ng trong mo^.t quye^?n so^? con ma^'y ba`i nhu+ sau dda^y:
Quan ddi lo.ng
Khe'o tro` vo~ng lo.ng , khe'o tro` quan !
Cha(?ng bie^'t ho^? ngu+o+i , cha(?ng ngo+~ nga`ng !
Ma^'t nu+o+'c muo^n da^n co`n oa'n ha^.n ,
La`m tha^n to^i mo.i cu~ng nghe^ng ngang !
La`m vua thua bu` nhi`n
Bie^'t nhu.c kho^ng , vua? Vua ho+~i vua !
Bu` nhi`n co`n bie^'t giu+~ bo+` du+a
Ngai va`ng cha(?ng ho^? tha^n no^ le^. ,
"Hoa`ng dde^' An nam "khe'o ve~ bu`a !
Khuye^n ca^.u ho.c tro`
Tro` o+i ! o^m sa'ch ddi dda^u?
Ho.c ba`i toa'n ddo^' , ho.c ca^u ve.c-bo+`
Nga`y nay tuo^?i ca^.u co`n kho+` ,
Mie^'ng co+m manh a'o co`n nho+` me. cha ,
Mai sau kho^n lo+'n , dda^?y dda`
La`m trai pha?i nho+' Nu+o+'c Nha` , mang o+n.
Hai vai ga'nh va'c giang so+n
Be? da^y xie^`ng xi'ch , thoa't co+n to^i ddo`i.
Khi' thie^ng nung ddu'c gio^'ng no`i
Ro^`ng Thie^ng muo^n thuo+? muo^n ddo+`i tu+. do !
14-7 ( ca'ch-to't-duy-te^ )
Ca'ch-to't-duy-de^, dda~ to+'i dda^y
La` nga`y Quo^'c Kha'nh cu?a o^ng Ta^y
Ti?nh tha`nh loe loe't co+` ba sa('c
A'o ma~o ve^ng vang khi? mo^.t ba^`y
DDa.i Pha'p ca^u mo^`i , vui thi'ch hi? !
An nam lie^'m cha?o , tu+'c cu+o+`i thay !
La`ng que^ ke? cho+. ddi xem ho^.i , Co+` ba.c, ru+o+.u che` , la('m ke? say
!
Kho'c cu. Phan Chu Trinh
O^i cu. Ta^y Ho^` , o+'i cu. o+i !
Nu+o+'c nha` ddau ddo+'n , cu. buo^ng xuo^i !
Go^ng cu`m no^ le^. , da^n co`n oa'n
Qua^n chu? chuye^n quye^`n , ha^.n chu+?a nguo^i !
DDa^'t no^?i phong ba , tro+`i tha?m lu.y
Da^n kho^ng cha me. , Nu+o+'c mo^` co^i !
Hu+o+ng lo`ng mo^.t ne'n , tho+ na(m va^.n ,
Kho'c cu. Ta^y Ho^` , nga^'n le^. ro+i !
Go+?i Tua^'n-em
Nha('n nhu? em trai , o'c da.i non
DDo^i lo+`i mu+.c thu+o+'c , nho+' cha^m ngo^n
Ho.c la`m no^ le^. , tha` ddu+`ng ho.c
Kho^n vie^.c Nu+o+'c Nha` , a^'y mo+'i kho^n
Cam kho^? kho^ng so+`n , noi ly' tu+o+?ng
Thanh ba^`n co^' giu+~ , ve.n ta^m ho^`n
Co^ng danh su+. nghie^.p do mi`nh ta.o
Khi' kha'i anh hu`ng , dde^? tie^'ng tho+m.
Tra^`n Anh Tua^'n
(Va^`n tho+ nu+o+'c ma('t )
1924-1926
Nha^'t la` ba`i tho+ sau dda^y , nhu+ ba?n chu'c thu+ cu?a ngu+o+`i anh
ruo^.t ye^u qu'i , mo^~i la^`n nho+' dde^'n la` Tua^'n buo^`n va` lo.
Buo^`n , vi` Tua^'n dda~ kho^ng la`m ddu+o+.c vie^.c gi` cho co' tie^`n
dde^? phu.ng du+o+~ng me. cha , ma` la.i co`n muo^'n tro^'n gia ddi`nh dde^?
ddi Hue^' , ddi Ha` No^.i thi` tha^.t la` mo^.t ddu+'a con ba^'t hie^'u ,
mo^.t ddu+'a em kho^ng nho+' lo+`i khuye^n da.y cu?a anh. Tua^'n bie^'t
va^.y , nhu+ng la`m sao ddu+o+.c khi ti'nh phie^u lu+u ma.o hie^?m , chi'
khao kha't ho.c ho?i , va` ly' tu+o+?ng ca'ch ma.ng dda~ ddu+o+.c nung ddu'c
tu+` ba na(m qua , nhu+ dda so^' ho.c sinh tho+`i ba^'y gio+` , ta^'t ca?
nhu+~ng ye^'u to^' a^'y ma.nh ho+n Tua^'n , thu'c dda^?y Tua^'n ddi ti`m
mo^.t le~ so^'ng thi'ch ho+.p cho ta^m ho^`n cu?a cha`ng trai ddang say su+a
vo+'i tho+`i buo^?i mo+'i.
Tua^'n la.i lo vi` Tua^'n kho^ng bie^'t ro^`i dda^y tu+o+ng lai cu?a Tua^'n
se~ nhu+ the^' na`o? Co' the^? giu+~ ddu+o+.c kho^ng nhu+~ng y' nguye^.n
tha^`m ki'n cu?a Tua^'n , theo lo+`i da.y ba?o cu?a anh? La`m sao cho tro+?
tha`nh mo^.t DDa^'t Nu+o+'c , vo+'i Gio^'ng No`i? La`m sao cho ta^m ho^`n
giu+~ ddu+o+.c thanh cao , cho dda.t ddu+o+.c ly' tu+o+?ng cu?a ddo+`i
so^'ng khi' kha'i anh hu`ng ma(.c da^`u se~ chi.u nhie^`u cam kho^??
Tua^'n ca?m tha^'y mi`nh ha~y co`n be' qua' , kho+` da.i qua'. Anh ca? cu?a
Tua^'n , co^.t tru. cu?a gia ddi`nh , ba^y gio+` dda~ ddi o+? tu` ta.i nha`
lao Ban-me^-thuo^.t chi'nh vi` ly' tu+o+?ng ca'ch ma.ng. Tua^'n la` con trai
duy nha^'t co`n la.i vo+'i cha me. , thi` dda~ bi. nha` tru+o+`ng dduo^?i
vi` qua' ha(ng say trong cuo^.c ba~i kho'a vu+`a ro^`i , tu+` nay la`m sao
tie^'p tu.c ho.c ddu+o+.c nu+~a? DDa`nh ra(`ng anh ca? nha('n nhu? :"Ho.c
la`m no^ le^. tha` ddu+`ng ho.c ", Tua^'n cu~ng quye^'t ddi.nh se~ kho^ng
bao gio+` la`m no^ le^. , nhu+ng Tua^'n ca^`n pha?i ho.c gio?i dde^? co'
ca(n ba?n va(n ho'a vu+~ng cha('c mo+'i thu+.c hie^.n ddu+o+.c ly' tu+o+?ng
cu?a ddo+`i Tua^'n , mo+'i dda.t ddu+o+.c su+. nghie^.p tu+o+ng lai.
Tua^'n tra(`n tro.c suo^'t dde^m tru+o+'c gio+` ra ga xe lu+?a dde^? ddi Ha`
No^.i , cu+' nho+' la.i ma^'y ba`i tho+ cu?a anh ca? , tu+`ng chu+~ nhu+
nhu+~ng lo+`i khuye^n ra(n , ma` cu~ng la` nhu+~ng lo+`i ta^m huye^'t ,
vu+`a ca?nh ca'o , vu+`a khuye^'n khi'ch ...vu+`a dde^` pho`ng ...Ta^m su+.
cu?a Tua^'n dde^m nay la` ta^m su+. cu?a mo^.t cha`ng trai cu?a DDa^'t
Nu+o+'c , ddang bo+ vo+ , a'i nga.i , lo so+. tre^n ddu+o+`ng ddo+`i vo^
ddi.nh.
Ha^`u he^'t nhu+~ng cha`ng trai nu+o+'c Vie^.t , cu`ng lu+'a tuo^?i cu?a
Tua^'n , trong tho+`i gian 1926-1927 cho dde^'n 1931-1932 , tuy hoa`n toa`n
mo^~i ngu+o+`i mo^~i kha'c , nhu+ng ta^m su+. lo la('ng cho tu+o+ng lai ,
cho dda^'t nu+o+'c , dde^`u nhu+ the^' ca?.
Bo+?i ddo' la` the^' he^. trai tre? ddang chi.u a?nh hu+o+?ng sa^u dda^.m
cu?a tra`o lu+u ca'ch ma.ng do hai nha` chi' si~ ho. Phan dda~ ga^y ra , va`
do lo+'p tri' thu+'c dda`n anh noi theo gu+o+ng hai cu. , tie^'p tu.c dde^`
cao tinh tha^`n ca'ch ma.ng trong ca'c gio+'i si~ phu ...
Tua^'n chi? ddu? tie^`n mua ve' xe lu+?a tu+` Hue^' ra Ha` No^.i co`n du+
trong tu'i ddu+o+.c va`i chu.c to+` gia^'y ba.c 1 ddo^`ng , do va`i ddu+'a
ba.n gom go'p cho the^m , mo^~i ddu+'a cho mu+o+`i gia'c , hoa(.c ho+n
nu+~a.
Chie^'c xe lu+?a cu~ ky~ , do+ ba^?n tu+` ngoa`i dde^'n trong , ke'o ga^`n
hai chu.c ca'i toa , ca'i go`n
(wagon) , tha`nh mo^.t ddoa`n da`i dda^.u su+`ng su+~ng tu+` dda^`u dde^'n
cuo^'i sa^n ga , cao nhu+ mo^.t bu+'c tha`nh ma^`u na^u , ba^?n thi?u.
La^`n dda^`u tie^n ddu+o+.c ddi Ha` No^.i ma` ddi tre^n chie^'c ta`u ho?a
ghe^ to+?m nhu+ the^' kia , Tua^'n kho^ng ddu+o+.c vui la('m, Tua^'n mua ve'
ha.ng tu+ , ngo^`i trong mo^.t toa dda^`y nghe.t ha`ng hoa' , ha`nh kha'ch
chen la^'n nhau , ddu? ha.ng ngu+o+`i. Tua^'n chi? co' mo^.t chie^'c va li
nho? ba(`ng ma^y ra^'t ddo+n gia?n , trong ddo' sa('p xe^'p ma^'y bo^.
qua^`n a'o ta^y va` An nam , toa`n ddo^` cu~ va` na(m ba?y quye^?n sa'ch
Pha'p , Tua^'n ddu't va li du+o+'i ga^`m ghe^' ngay cho^? Tua^'n ngo^`i
dde^? de^? canh chu+`ng , so+. tha^'t la.c. Ma^'y ddu+'a ba.n cu?a Tua^'n
co' mua cho Tua^'n dde^? a(n do.c ddu+o+`ng : mo^.t tra'i bu+o+?i Hue^' ,
mo^.t khu'c ba'nh mi` va` mo^.t go'i ke.o the`o le`o dde^? a(n ta.m vo+'i
ba'nh mi`.
Ne^n nho+' ra(`ng o+? Hue^' va` ca? mie^`n Trung va`o khoa?ng ddo' (
1926-1927) ba'nh mi` va^~n chu+a ddu+o+.c tho^ng du.ng trong da^n chu'ng An
nam. No' thuo^.c ve^` ca'c mo'n a(n cu?a Ta^y , va` pha^`n nhie^`u nhu+~ng
ngu+o+`i o+? gio+'i tha^n ca^.n vo+'i Ta^y mo+'i thi?nh thoa?ng du`ng
dde^'n. Co`n qua^`n chu'ng An nam chi? thi'ch a(n ca'c mo'n ba'nh truye^`n
tho^'ng nhu+ ba'nh be`o va` ba'nh ho?i. Ba'nh mi` la` mo^.t thu+' ba'nh la.
, ngu+o+`i An nam a(n mo^.t va`i la^`n cho bie^'t the^' tho^i , cho+' kho^ng
ham chuo^.ng la('m , cho ne^n no' kho^ng ddu+o+.c bi`nh da^n , va` ca'c
tie^.m a(n An nam i't co' ba'n. Ma^'y ddu+'a ba.n cu?a Tua^'n muo^'n cho
Tua^'n ddu+o+.c mo'n a(n dda(.c bie^.t tre^n xe lu+?a ddi Ha` No^.i , dda~
pha?i dde^'n no'i rie^ng vo+'i anh bo^`i cu?a nha` ha`ng Morin la` nha`
ha`ng ddo^.c nha^'t cu?a Pha'p o+? Hue^' dde^? nho+` anh mua du`m mo^.t
khu'c ba'nh mi` cha'nh hie^.u cu?a Ta^y. Vi` hi`nh nhu+ ba'nh mi` ba'n ra
cho ngu+o+`i An nam thi` co' pha bo^.t khoai mi`.
Anh bo^`i cu?a nha` ha`ng Morin co' lo`ng to^'t , nho+` quen vo+'i mo^.t
ca^.u ho.c tro` , ba'n cho ma^'y ddu+'a ba.n cu?a Tua^'n mo^.t chie^'c ba'nh
mi` lo+'n ba(`ng tra'i ba('p vo+'i gia' tie^`n 5 xu ( ba(`ng 50 ddo^`ng ba.c
nga`y nay ). Quy`nh ha~nh die^.n trao chie^'c "ba'nh mi` Morin "cho Tua^'n
vo+'i ma^'y lo+`i tri.nh tro.ng sau dda^y :
- Ne`, chie^'c ba'nh mi` Morin , ma^`y ca^'t ky~ trong vali dde^? da`nh a(n
tre^n ta`u ho?a. Tre^n ta`u co' ba'nh mi` dde^? ba'n cho Ta^y cho+' kho^ng
co' ddu? dde^? ba'n cho An nam dda^u.
Tua^'n nghe lo+`i , ca^'t ky~ khu'c ba'nh mi` ba(`ng tra'i ba('p trong va li
qua^`n a'o. Ba'nh mi` dde^? a(n vo+'i ...ke.o the`o le`o cu~ng do ma^'y
ddu+'a ba.n mua cho.
Mo^.t vie^.c kho^ng ngo+` cho Tua^'n la` lu'c ta`u huy't co`i sa('p su+?a
cha.y , Tua^'n ddu+'ng tho` dda^`u ra cu+?a ngoa('c tay tu+` gia~ tu.i ba.n
thi` Quy`nh cho^`m le^n nhe't va`o tay Tua^'n mo^.t mie^'ng gia^'y , vo+'i
nu. cu+o+`i ca?m ddo^.ng :
- DDe^? ta`u cha.y ro^`i ha~y coi !
Ta`u cha.y xong ra kho?i ga Hue^'. Tua^'n mo+? gia^'y ra xem , thi` la`
mo^.t ba`i tho+ cu?a Quy`nh :
Tie^~n Ba.n Tra^`n Tua^'n
Tie^?n ba.n ra ddi , da. tha^~n tho+`
Chu't ti`nh ghi la.i ma^'y va^`n tho+
Ho.c ddu+o+`ng , nha('c ba.n ddu+`ng xao la~ng ,
Chi' khi' la`m trai cho+' bo? ngo+
To^? quo^'c ddang mong ba^`y tuo^?i tre?
Tha^n ta(`m pha?i nha? nhu+~ng da^y to+
Ma^'y lo+`i ta^m nguye^.n to^i cu`ng ba.n
Non nu+o+'c nga`y mai ...ha' hu+~ng ho+`?
Tua^'n xem la.i ba`i tho+ cu?a Quy`nh hai ba la^`n va` dda~ thuo^.c lo`ng
.Tu+` ddo' , tre^n ghe^' da`i cu?a toa xe lu+?a pha^`n thi` bi. la('c qua
la('c la.i vo+'i tie^'ng ddo^.ng ra^`m ra^`m cu?a nhu+~ng ba'nh xe la(n
tre^n ddu+o+`ng sa('t , pha^`n bi. e'p cha(.t cu+'ng giu+~a mo^.t ba` la~o
ngo^`i ngu? gu.c luo^n cha.m ma.nh dda^`u ba` va`o dda^`u cha`ng , va` mo^.t
o^ng cu. nha` nho mie^.ng nhai tra^`u va` hu't thuo^'c kho^ng ngo+'t ,
cho^'c cho^'c rung ddu`i nhu+ ca?m hu+'ng mo^.t mi`nh , Tua^'n cu~ng nghi~
ra ddu+o+.c mo^.t ba`i tho+ dde^? ho.a la.i ba`i tie^~n ba.n cu?a Quy`nh.
Ma~i khi ta`u ho?a ra kho?i Qua?ng Tri. , kho?i ga DDo^`ng Ho+'i , Tua^'n
mo+'i nghie^`n nga^~m xong ba`i tho+ ho.a , nhu+ng va^~n a^m tha^`m trong
tri' o'c , kho^ng che'p ra ddu+o+.c vi` kho^ng co' gia^'y , kho^ng co' bu't
, trong lu'c xe lu+?a cha.y vu`n vu.t , ra^`m ra^`m , nhu+'c dda^`u , u` tai
, mu~i Tua^'n hi't dda^`y than va` kho'i.
Tho+ cu?a Tua^'n ho.a nhu+ sau dda^y :
Go+?i ba.n Phan Quy`nh
Xa que^ , la. ca?nh , o'c bo+ tho+`
Tha(m tha(?m ddu+o+`ng ddo+`i , nga.i tuo^?i tho+
Va(n ho.c trau do^`i tuy co^' ga('ng
Non so^ng tu?i nhu.c kho' la`m ngo+
Go.i ho^`n , chie^'c ha.c bay tung ca'nh ,
Vu+o+ng kie^'p con ta(`m nha? phi'm to+.
DDa^'t ro^.ng tro+`i cao duye^n ca't bu.i.
Bie^'t dda^u tha^n the^' chi? mong ho+` !
Lu'c ra Ha` No^.i , che'p la.i ba`i tho+ gu+?i va`o Hue^' cho Phan Quy`nh ,
Tua^'n chu+'a o+? du+o+`i ba`i tho+ :
Ca^u dda^`u la`m lu'c ta`u ba(ng qua ca^`u Ba.ch Ho^? , Hue^'. Ca^u cuo^'i
la`m xong sau khi ta`u ra kho?i ga DDo^`ng Ho+'i.
Tua^'n , 28 Septembre 1928
Cha`ng thie^'u nie^n tu+. cho la` thi'ch thu' , ddo.c tha^`m la.i ba`i tho+
cu?a Quy`nh va` ba`i ho.a cu?a cha`ng. Nga^m ma~i trong mie^.ng mo^.t la't ,
cha`ng tu?m ti?m cu+o+`i mo^.t mi`nh va` que^n nhu+~ng ngu+o+`i ngo^`i chung
quanh , cha`ng nga^m lo+'n le^n hai ca^u ma` cha`ng khoa'i nha^'t :
Go.i ho^`n , chie^'c ha.c bay tung ca'nh
Vu+o+ng kie^'p con ta(`m nha? phi'm to+.
O^ng cu. nha` nho ngo^`i sa't ca.nh , ngo' cha`ng :
- Ca^.u nga^m tho+ cu?a ai dda^'y?
Tua^'n giu+.t mi`nh , nhu+ su+.c ti?nh gia^'c mo^.ng , le^~ phe'p dda'p :
- Da. , thu+a cu. , con nga^m hai ca^u tho+ cu?a tha^`y con da.y o+?
tru+o+`ng.
- A`, to^i cu~ng la`m tho+. Buo^`n ngu? qua'. La`m tho+ dde^? kho?i ngu? ga`
ngu? ga^.t nhu+ ngu+o+`i ta. Tho+ to^i la` tho+ DDu+o+`ng lua^.t , ba't cu'
, ca^.u co' nghe kho^ng? Tho+ to^i thi` xua^'t sa('c la('m. To^i ddo.c ca^.u
nghe nhe' !
- Da..
O^ng cu. no'i tie^'ng Qua?ng Bi`nh , ho+i kho' nghe mo^.t ti' ddo^'i vo+'i
Tua^'n chu+a quen nghe. Nho+` ddu+o+.c ca'i la` o^ng cu. khoa'i chi' , rung
ddu`i , nga^m ddi nga^m la.i hai ba la^`n ne^n Tua^'n nghe ro~ va` nho+'
ddu+o+.c he^'t. DDa^y la` ba`i tho+ cua? cu. :
Chie^'c Ta`u Ho?a
Khen tha^`y DDa.i Pha'p tha^.t va(n minh
Ta`u ho?a ba^`y ra , ai cu~ng kinh
Su+'c ma.nh a^`m a^`m ghe^ ma'y mo'c
Cha.y nhanh vu`n vu.t , tu+.a cung te^n !
A(n ma^y , nuo^'t gio' , tung tro+`i dda^'t ,
Tre`o nu'i , ba(ng so^ng , vu+o+.t tha'c ghe^`nh.
Huy't tie^'ng co`i vang , rung vu~ tru. ,
DDe^'n ga, ke? xuo^'ng co' ngu+o+`i le^n !
Ra^'t tie^'c la` o^ng cu. kho^ng cho bie^'t to^n danh , va` Tua^'n kho^ng
da'm ho?i. Nho+` no'i chuye^.n mo^.t lu'c , cu. mo+'i cho ca^.u thie^'u
nie^n bie^'t cu. la`m Tri-huye^.n o+? Do Linh. Tua^'n kho^ng thuo^.c ddi.a
du+ , kho^ng nho+' Huye^.n Do Linh o+? ti?nh na`o , nhu+ng Tua^'n kho^ng
da'm ho?i nhie^`u , chi? thi'ch ngo^`i nghe. Cu. no'i chuye^.n vui vui. Cu.
gia?ng nghi~a ba`i tho+ cu?a Cu. , tu+`ng ca^u tu+`ng chu+~ cho ca^.u
thie^'u nie^n nghe , dde^? ca^.u thu+o+?ng thu+'c thi vi. cu?a ba`i tho+ ma`
cu. cho la` xua^'t sa('c , la` kie^.t ta'c trong loa.i tho+ DDu+o+`ng lua^.t
ba't cu'.
Tua^'n ho+i nga.c nhie^n la` o^ng cu. nha` nho la`m dde^'n chu+'c quan Tri
huye^.n thi` dda'ng le~ cu. mua ve' ha.ng ba , hoa(.c ha.ng nhi` , sao cu.
la.i mua ve' ha.ng tu+ ! Co' le~ quan Huye^.n muo^'n tie^'t kie^.m tie^`n ,
vi` tho+`i ba^'y gio+` lu+o+ng quan Huye^.n An nam kho^ng ho+n lu+o+ng mo^.t
o^ng quan Pha'n dda^`u to`a.
Quan Huye^.n la` nha` nho ho.c , nhu+ng cu~ng bie^'t tie^'ng Ta^y , no'i
ddu+o+.c tie^'ng Ta^y tuy kho^ng ddu'ng va(n pha.m la('m. Quan ho?i cha`ng
thie^'u nie^n mo^.t ca^u tie^'ng Ta^y :
- Vous savez pourquoi je parle le Francais comme les Francais, mais je
chique toujours du be'tel aussi?
Tua^'n tha^'y ca^u tie^'ng Pha'p cu?a quan kho^ng ddu+o+.c Ta^y la('m ,
nhu+ng mie^~n cha`ng hie^?u nghi~a :"Anh bie^'t ta.i sao to^i no'i tie^'ng
Pha'p nhu+ ngu+o+`i Pha'p , nhu+ng to^i va^~n a(n tra^`u ?".
Tua^'n cu~ng tra? lo+`i ba(`ng tie^'ng Pha'p :
- Non
- Parce que le be'tel c'est le quo^'c ho^`n quo^'c tu'y des Annamites.
Tua^'n kho^ng nhi.n cu+o+`i ddu+o+.c nu+~a , vi` cu. no'i "tra^`u la` quo^'c
ho^`n quo^'c tuy' cu?a ngu+o+`i An nam ". Co' le~ vi` cu. kho^ng bie^'t
di.ch bo^'n chu+~ "quo^'c ho^`n quo^'c tuy' "ra tie^'ng Pha'p nhu+ the^'
na`o , ne^n cu. dde^? nguye^n tie^'ng Vie^.t trong ca^u tie^'ng Pha'p cu?a
cu.. Cu. co`n no'i the^m , va^~n no'i tie^'ng Pha'p , dda.i y' : ngu+o+`i An
nam pha?i giu+~ quo^'c ho^`n quo^'c tuy' cu?a mi`nh , kho^ng ne^n ba('t
chu+o+'c ngu+o+`i Ta^y he^'t , nhu+ ma(.c a'o da`i , bi.t kha(n ddo'ng , a(n
tra^`u v.v... la` nhu+~ng ca'i hay ca'i dde.p ma` kho^ng ne^n bo? ...
Nho+` ca^u chuye^.n vui vui vo+'i quan Huye^.n Do Linh ma` Tua^'n kho^ng
buo^`n ngu? va` que^n no^~i me^.t nho.c tre^n ta`u. Hi`nh nhu+ quan cu~ng
tha^'y Tua^'n ngoan ngoa~n , ne^n quan u+a no'i chuye^.n. Ngo^`i mo^.t mi`nh
tre^n ta`u kho^ng ai no'i chuye^.n vo+'i ai , buo^`n chi.u sao no^~i? Nhu+ng
no'i ma~i cu~ng cha'n , va` Quan Huye^.n no'i nhie^`u la('m , cha('c cu~ng
tha^'m me^.t. Quan thiu thiu ngu? , gu.c dda^`u va`o tha`nh xe ...
Tua^'n ra ha`nh lang ddu+'ng xem phong ca?nh ...
Tua^'n ho^`i ho^.p vo^ cu`ng. Tra'i tim cu?a Tua^'n rung ddo^.ng ma.nh ,
gio^'ng nhu+ chuye^'n ta`u chuye^?n ddi vu`n vu.t trong dde^m khuya. Tua^'n
lo nghi~ lan man ve^` cuo^.c vie^~n du cu~ng nhu+ cuo^.c ddo+`i vo^ mu.c
ddi'ch ma` kho^ng bie^'t nga`y mai se~ ra the^' na`o? Tua^'n co`n nho? ,
ddu+o+`ng co`n xa , na(m tha'ng co`n da`i tha(m tha(?m , ro^`i dda^y Tua^'n
ra Ha` No^.i se~ la`m ddu+o+.c gi`? Se~ dda.t ddu+o+.c gi`?
Lo+ lu+?ng giu+~a mo^.t xa~ ho^.i nu+?a cu+.u , nu+?a ta^n , tuo^?i cu?a
Tua^'n chu+a un ddu'c ddu+o+.c ca'i cu~ , chu+a tha^'m nhua^`n ddu+o+.c ca'i
mo+'i , Tua^'n tu+. ca?m tha^'y bo+ vo+ la.c lo?ng kho^ng ai chi? da^?n.
Ha^`u he^'t nhu+~ng cha`ng trai dda^'t Vie^.t ddo^`ng lu+'a vo+'i Tua^'n ,
cu?a the^' he^. 1925-1932, dde^`u pha^n va^n no+i? nga~ ba ddu+o+`ng cu?a
Li.ch su+?. Ghe't Ta^y ma` so+. Ta^y , ma` pha?i ho.c chu+~ Ta^y , ddo.c
sa'ch Ta^y. Mo^.t so^' thi dda^.u ra la`m vie^.c cho Ta^y dde^? kie^'m
tie^`n nuo^i mi`nh , nuo^i vo+. con , giu'p cha me. dde^? dde^`n o+n sanh
tha`nh , ba'o dda'p co^ng o+n du+o+~ng du.c , o^m chu+~ hie^'u dde^? tho+`
me. ki'nh cha , la^'y chu+~ an thu+o+`ng thu? pha^.n dde^? ba?o ve^. ddo+`i
mi`nh.
Co`n mo^.t so^' kha'c va^~n a^m tha^`m o'an ha^.n , ke^'t ba.n ke^'t be` ,
le^ la nhu+~ng bu+o+'c so^'ng phie^u lu+u o+? ngoa`i ri`a xa~ ho^.i. Ho. la`
thanh nie^n tri' thu+'c , ho.c ro^.ng bie^'t nhie^`u. Ngoa`i nhu+~ng sa'ch
vo+? cu?a nha` tru+o+`ng, ho. co`n ti`m hie^?u the^m trong ca'c ngu+o+~ng
cu+?a cu?a tri' o'c , mo+? ro^.ng nha~n tuye^'n cu?a ho.c va^'n vo^ bie^n ,
cu?a tu+ tu+o+?ng bao la , cu?a kie^'n va(n vo^ ta^.n. Tua^'n the`m thuo^`ng
ddo+`i so^'ng tu+. do bay nha?y cu?a ha.ng tre? ta`i hoa tua^'n tu' a^'y.
Nhu+ng la`m sao dda^y? Tua^'n so+. ra(`ng mi`nh be' nho? qua'. Mi`nh vo^
ta`i? Mi`nh ba^'t lu+.c? Mi`nh kho^ng co' kha? na(ng gi` qua'n xuye^'n ho+n
ngu+o+`i? Ne^n ro+`i ghe^' ho.c ddu+o+`ng , Tua^'n ddi phie^u lu+u no+i
"nghi`n na(m va(n va^.t"ma` lo`ng a'i nga.i , tri' lan man , chu+a co' gi`
o^?n ddi.nh ca?.
Ta`u ho?a dda~ qua nhie^`u ga , dda~ ghe' nhie^`u ti?nh , nhie^`u tha`nh
pho^' ma` Tua^'n dda~ ho.c thuo^.c lo`ng trong sa'ch ddi.a du+ cu?a nha`
tru+o+`ng : Qua?ng Tri., Qua?ng Bi`nh , Ha` Ti~nh , Nghe^. An , Vinh , Thanh
Ho'a , Ninh Bi`nh , Nam DDi.nh ...
Ngu+o+`i ta cho bie^'t 6 gio+` chie^`u ta`u se~ dde^'n Ha` No^.i. Kho?i ga
Va(n DDie^?n la` ga ga^`n Ha` No^.i , Tua^'n dda~ tha^'y nhu+~ng tru. "gia^y
the'p gio' "cao ngo`ng lo^' nho^' ta^.n no+i xa. "Ha` No^.i dda^'y ! Gia^y
the'p gio' Ba.ch Mai dda^'y ! ". Mo^.t o^ng cu. ngu+o+`i Ba('c tra? lo+`i
cho Tua^'n , khi Tua^'n ho?i cu..
Tre^n ta^`u, ha`nh kha'ch nho^.n nhi.p , su+?a soa.n ha`nh ly' , kho?i pha?i
do.n de.p gi` ca? , nhu+ng cha`ng cu~ng lo so+. , lo+~ trong lu'c lo^.n
xo^.n xuo^'ng ta^`u , ai xa'ch chie^'c va li cu?a cha`ng thi` nguy... Cha`ng
xa'ch va li ddu+'ng no+i cu+?a so^? , nhi`n phong ca?nh dda^'t Ba('c , ga^`n
dde^'n ngoa.i o^ Tha(ng Long.
Ta^`u vu`n vu.t cha.y ngang qua mo^.t ca'nh ddo^`ng , ro^`i ba('t dda^`u
cha^`m cha^.m , ru' le^n mo^.t ho^`i co`i tha'nh tho't ...Mo^.t ao sen
tra('ng ...mo^.t ao sen ho^`ng ...ro^`i mo^.t da~y pho^' ...mo^.t da~y pho^'
...Ta`u cha^`m cha^.m ...cha^`m cha^.m ...nha? kho'i
...phi.ch...phi.ch...phi.ch...nhu+ mo^.t ngu+o+`i tho+? ho^?n he^?n sau khi
dda~ cha.y he^'t mo^.t ddu+o+`ng tru+o+`ng xa la('c xa lo+ , he^'t ho+i ,
me^.t ddu+' ddu+` , vu+`a dde^'n ddi'ch.
DDo^'i vo+'i Tua^'n , thie^'u nie^n 17 tuo^?i, que^ o+? mo^.t ti?nh nho?
mie^`n Trung , ga Ha` No^.i to lo+'n "ghe^ ho^`n ", kie^'n tru'c ddo^` so^.
ho+n ga Hue^' , ma(.t va(n minh hu`ng vi~ ho+n. Ga Ha` No^.i la`m cho Tua^'n
so+. , Tua^'n tha^'y mi`nh be' bo?ng qua'.
Cha`ng xa'ch va li ddu+'ng ye^n tre^n be^'n ta`u mo^.t la't dde^? ghi va`o
tri' nho+' nhu+~ng gia^y phu't dda^`u tie^n cha`ng dde^? cha^n tre^n dda^'t
Tha(ng Long.
Ro^`i cha`ng len lo?i theo so'ng ngu+o+`i ha`nh kha'ch tay xa'ch , tay ca^`m
, cha?y a`o a.t ra cu+?a "sortie".
O^` Ha` No^.i ! Ha` No^.i ! Gia^'c mo^.ng say me^ cu?a cha`ng trai phie^u
la~ng dda~ hie^.n ra trong thu+.c te^' ro^`i dda^y ! Ha` No^.i ro^`i dda^y !
Tua^'n ddu?ng ddi?nh bu+o+'c xuo^'ng ma^'y bu+.c the^`m xi-ma(ng cu?a ne^`n
he` ga cao ro^.ng. Xuo^'ng dde^'n sa^n , cha`ng go.i chie^'c xe ke'o , ho?i
ngu+o+`i phu xe mo^.t ca^u ngo+' nga^?n :
- Ba'c o+i ba'c , ba'c bie^'t ddu+o+`ng Ge'ne'ral Bichot kho^ng?
Ngu+o+`i phu xe nhanh mie^.ng dda'p :
- Pho^' na`o la.i cha? bie^'t. Mo+`i ca^.u le^n xe , to^i ddu+a ca^.u dde^'n
no+i ngay.
Tua^'n mu+`ng qua' , xa'ch va li le^n ngo^`i tre^n chie^'c xe ke'o kho^ng
kha'c gi` xe ke'o o+? Hue^' hay o+? Qua?ng Nga~i , Qui nho+n. Nhu+ng ba'c
"cu li "Ba('c ky` lanh lo+.i ho+n va` co' ve? so^'t sa('ng ho+n. Xe cha.y
qua ma^'y ddu+o+`ng pho^' ro^.ng the^nh thang , va` cha.y ma~i ...Tua^'n
ho?i :
- Ba'c o+i , ddu+o+`ng Ge'ne'ral Bichot to+'i chu+a?
- DDu+o+`ng gi` co+?
- Ge'ne'ral Bichot.
- O+? dda^y co' pho^' Ni-So^ , tie^'ng An nam tu+'c na` pho^' Qua'n Su+'
a^'y , chu+' na`m gi` co' pho^' Bi-So^.
Tua^'n ra^'t nga.c nhie^n. DDu'ng theo ddi.a chi? trong thu+ ngu+o+`i ba.n ,
thi` anh a^'y o+? Ge'ne'ral Bichot , ma` sao ba'c phu xe ba?o kho^ng co'.
Ba'c a^'y ke'o dde^'n ddu+o+`ng Richaud ( pho^' Qua'n Su+' ) ho?i so^' nha`
27 thi` kho^ng ddu'ng. Tua^'n ba('t dda^`u pha^n va^n lo so+.. Nhu+ng ba'c
phu xe va^~n bi`nh ti?nh , ddie^`m nhie^n ba?o ca^.u kha'ch tre? tuo^?i o+?
que^ xa :
- Ca^.u ddu+`ng co' no ...To^i ddu+a ca^.u dde^'n pho^' gi` So^ a^'y , cha?
vie^.c gi` ma` no !
Tua^'n co^' hie^?u lo+`i no'i cu?a ba'c phu xe ma` la^`n dda^`u tie^n cha`ng
nghe no'i tie^'ng "L"tha`nh ra "N". Ngo^`i tre^n xe , Tua^'n va^~n kho^ng
ye^n lo`ng. Cha`ng suy nghi~ ma~i la`m sao ca'i ba'c "cu li xe ke'o"na`y
kho^ng bie^'t ddu+o+`ng Ge'ne'ral Bichot o+? dda^u ma` cu+' ba?o cha`ng
ddu+`ng lo , the^' na`o ba'c a^'y cu~ng ddu+a cha`ng dde^'n no+i dde^'n
cho^'n?
Ba'c "cu li xe "cha.y ba ho^`i ba?y cha^.p , loanh quanh ca'c ddu+o+`ng
trong tha`nh pho^' , ro^`i ro^'t cuo^.c , dde^'n mo^.t nga~ tu+ dda.i lo^. ,
ba'c dda(.t go.ng xe xuo^'ng le^` ddu+o+`ng , dde^? Tua^'n ngo^`i dda^'y.
Ba'c cha.y dde^'n cho^~ co' hai o^ng "ddo^.i xe^'p "ddu+'ng ga'c ddu+o+`ng ,
no'i gi` vo+'i ho.. Mo^.t o^ng ddo^.i xe^'p tie^'n dde^'n ga^`n Tua^'n :
- Ca^.u ti`m pho^' na`o?
- Da. thu+a o^ng , ddu+o+`ng Ge'ne'ral Bichot.
O^ng ddo^.i xe^'p tro^' ma('t na.t ba'c cu li :
- Bichot , tu+'c la` pho^' Cu+?a DDo^ng , kho^ng bie^'t a`?
Ba'c cu li khu'm nu'm tra? lo+`i :
- Va^ng , thu+a tha^`y con bie^'t a..
- Bie^'t sao co`n ho?i vo+' va^?n?
O^ng ddo^.i xe^'p bo? ddi. Ba'c cu li ke'o Tua^'n dde^'n mo^.t dda.i lo^.
nga('n nhu+ng ro^.ng lo+'n. Tua^'n ngo' le^n ta^'m ba?ng xanh dde^` chu+~
tra('ng te^n ddu+o+`ng ddo'ng tre^n lu+ng chu+`ng mo^.t co^.t dde`n ddie^.n
no+i go'c pho^' : "Avenue Ge'ne'ral Bichot ". Tua^'n mu+`ng quy'nh , ti`m
so^' nha` 27. DDu'ng la` nha` tro. cu?a anh ba.n cu?a Tua^'n. Tua^'n ho?i
pha?i tra? bao nhie^u tie^`n xe , ngu+o+`i ba.n no'i ngay :
- Tu+` ga xe ho?a ve^` dda^y ddu'ng tariff 3 xu.
Ba'c cu li kho^ng ba(`ng lo`ng :
- Sao na.i 3 xu? To^i ddu+a ca^.u a^'y ddi cho+i ma't xuo^'ng ta^.n ma~i
du+o+'i Cho+. Ho^m , ne^n dde^'n Ye^n Phu. ro^`i ve^` dda^y , ma` 3 xu na`
the^' na`o?
Ba.n Tua^'n ca~i nhau vo+'i ba'c a^'y mo^.t lu'c kha' la^u , di~ nhie^n la`
ba'c cu li ca~i bu+o+'ng va` du`ng ra^'t nhie^`u lo+`i tho^ tu.c. Tre? con
ha`ng xo'm, ca? ngu+o+`i lo+'n nu+~a , bu dde^'n tha^.t ddo^ng dde^? nghe
ca^u chuye^.n. Ro^'t cuo^.c ba.n cu?a Tua^'n la^'y tra? cho ba'c a^'y na(m
ha`o. Ba'c vu+'t tie^`n xuo^'ng dda^'t qua't le^n :
- Cha.y kha('p 36 pho^' Ha`no^.i ma` bo^' thi' cho ngu+o+`i ta da(m ha`o?
Tua^'n su+.c nho+' co' ddo.c trong ta'c pha^?m cu?a mo^.t va(n ha`o Pha'p
chuye^.n mo^.t ngu+o+`i Ba Tu+ to+'i Paris. Tua^'n , ca^.u ho.c tro` o+?
ti?nh , la^`n dda^`u tie^n dde^'n Ha` No^.i , tay xa'ch chie^'c va li ma^y
cu?a nha` que^ , ddu+'ng ngo+ nga'c tru+o+'c dda'm ddo^ng ngu+o+`i , y nhu+
cha`ng Ba Tu+ dde^'n kinh ddo^ Paris va^.y ...
Sau cu`ng ngu+o+`i ba.n pha?i tra? cho ba'c cu li xe mo^.t ddo^`ng ba.c y
nhu+ lo+`i ba'c a^'y ddo`i .
39.
Ha` No^.i - 1927
- Lo^~ dda.n dda.i ba'c " Souvenir de 1882 " tre^n tha`nh Cu+?a Ba('c.
- Ca'c tha('ng ca?nh. Ha`-No^.i so sa'nh to^?ng qua't vo+'i Saigon
- Nha` cu. Ngo^ DDu+'c Ke^' o+? Ba.ch Mai. DDa'm ta'ng cu. Ngo^ DDu+'c Ke^'.
- Sinh vie^n , ho.c sinh. Ba'o chi'.
- Toa` soa.n ba'o L Argus Indochinois, ba'o ca'ch ma.ng cu?a ngu+o+`i Pha'p
cho^'ng thu+.c da^n Pha'p , ho^ ha`o An Nam ddo^.c la^.p.
- DDa?ng DDo^.c La^.p An Nam
Tua^'n quye^'t ddi.nh dde^? mo^.t tua^`n le^~ , hoa(.c mu+o+`i nga`y, ddi
xem cho he^'t ta^'t ca? Ha` No^.i ve^` ta^'t ca? mo.i ma(.t , nha^'t la`
ve^` phu+o+ng die^.n li.ch su+? , phong tu.c , xa~ ho^.i , va(n ho'a.
Tua^'n nho+` mo^.t ngu+o+`i ba.n ddo^`ng hu+o+ng , o+? Ha` No^.i dda~ la^u
ho.c tru+o+`ng Cao dda(?ng Su+ pha.m , hu+o+'ng da^~n Tua^'n ddi cho+i
kha('p ca'c pho^' phu+o+`ng no+i "nghi`n na(m va(n va^.t ". Tua^'n tu+.
hu+'a se~ tie^'p tu.c lo ho.c sau khi bie^'t qua bo^. ma(.t cu?a kinh ddo^
Tha(ng Long.
Mo^.t di ti'ch la`m cho Tua^'n chu' y' ho+n ca? o+? dda.i lo^. Carnot do.c
theo bu+'c tha`nh Ha` No^.i cu~ , ke^' ca^.n Cu+?a Ba('c dda~ bi. bi.t ki'n
la.i , co' mo^.t lo^~ thu?ng kha' sa^u va` tre^n ddo^. 5 ta^'c ddu+o+`ng
ki'nh , o+? phi'a tre^n co' mo^.t ta^'m bie^?n ddo^`ng ddo'ng va`o tha`nh ,
cha.m ma^'y chu+~ Pha'p :
Souvenir de 1882
Ve^'t lu?ng lo+'n be^n tra'i cu+?a tha`nh la` do dda.n dda.i ba'c cu?a Pha'p
tu+` chie^'c thuye^`n dda^.u tre^n so^ng Nhi. Ha` ba('n va`o tha`nh lu'c 5
gio+` sa'ng nga`y 8-3-1882, tru+o+'c khi ddo^? bo^. chie^'m tha`nh. Vua Tu+.
DDu+'c pha?i ky' ho`a u+o+'c chi.u dde^? cho Pha'p ddo^ ho^. toa`n la~nh
tho^? "An Nam"sau khi tha^'t thu? Ha` No^.i, To^?ng DDo^'c Hoa`ng Die^.u
tha('t co^? tu+. tu+? trong tha`nh ngay sa'ng ho^m ddo'.
Ngu+o+`i Pha'p giu+~ y nguye^n Cu+?a Ba('c va` ve^'t dda.i ba'c tre^n tha`nh
dde^? la`m ky? nie^.m cuo^.c chie^'n tha('ng va` ddo^ ho^. cu?a ho.. Phi'a
du+o+'i lo^~ dda.i ba'c co' ga('n ta^'m ddo^`ng : Souvenir de 1882
Tua^'n ho?i ngu+o+`i ba.n :
- Ne^'u to^i nho+' kho^ng la^`m thi` na(m 1882 , ha?i qua^n Pha'p cu?a dda.i
ta' Henri Rivie`re dda^.u ngoa`i so^ng Ho^`ng Ha` ba('n dda.i ba'c va`o
tha`nh Cu+?a Ba('c trong lu'c qua^n Pha'p ddo^? bo^. le^n chie^'m Ha` No^.i.
To^?ng ddo^'c Hoa`ng Die^.u tha^'y tha`nh Ha` No^.i bi. tha^'t thu? lie^`n
treo co^? tu+. tu+? , co' le~ ngu+o+`i Pha'p ddo'ng ta^'m bie^?ng ddo^`ng
no+i dda^y la` dde^? ky? nie^.m mo^.t vie^n dda.n cu?a Pha'p dda~ la`m
thu?ng tha`nh Cu+?a Ba('c , va` do ddo' ma` tha`nh Ha` No^.i bi. tha^'t thu?
, va` vua Tu+. DDu+'c pha?i ky' hie^.p u+o+'c nhi`n nha^.n nu+o+'c Pha'p
ba?o ho^. xu+' Ba('c ky`. Ta^'m bie^?ng ba(`ng ddo^`ng ddo' , theo ca?m
nghi~ cu?a Tua^'n , la` mo^.t ca'i nhu.c lo+'n cho nu+o+'c Vie^.t Nam va`
cho da^n Vie^.t Nam. Tua^'n kho^ng hie^?u sao cho dde^'n na(m 1927 ngu+o+`i
Pha'p va^~n co`n dde^? y nguye^n ky? nie^.m a^'y tre^n tha`nh Cu+?a Ba('c?
Ta.i sao ca'c ba'o va` ca'c nha` tri' thu+'c An nam o+? Ha` No^.i kho^ng co'
le^n tie^'ng ye^u ca^`u vie^n Toa`n Quye^`n Pha'p cho go+~ ta^'m bie^?ng
a^'y ddi?
Co' le~ ngu+o+`i Ha` No^.i thu+o+`ng qua la.i tre^n dda.i lo^. Carnot ( tu.c
go.i la` pho^' Cu+?a Ba('c ) tro^ng tha^'y ta^'m bie^?ng ddo^`ng kia dda~
quen ma('t ro^`i ne^n kho^ng co`n ca?m tha^'y chu't si? nhu.c na`o nu+~a
cha(ng?
Tua^'n nga('m tu+o+.ng Paul Bert o+? vu+o+`n hoa o+? ca.nh to`a DDo^'c ly' ,
te^n Bo+` Ho^` , tu+o+.ng "Ba` DDa^`m Xoe` "o+? vu+o+`n hoa Cu+?a Nam ,
cu~ng nhu+ dda`i ky? nie^.m tra^.n vong chie^'n si~ Pha'p o+? vu+o+`n hoa
Puginier, chi? tha^'y co' my~ thua^.t ma` kho^ng tha^'y co' gi` la` khe^u
go+.i Quo^'c ha^.n va` Quo^'c si? nhu+ hai gio`ng chu+~ va('n ta('t kha('c
tre^n ta^'m bie^?ng ddo^`ng Cu+?a Ba('c.
Phong ca?nh thie^n nhie^n o+? Ha` No^.i theo ngu+o+`i ba.n cho Tua^'n bie^'t
thi` nghi`n na(m kho^ng thay ddo^?i. Chung quanh Bo+` Ho^` co' va`i chu.c
ca^y du+o+ng lie^~u , tu+` tru+o+'c dde^'n gio+` va^~n buo^ng ru? nhu+~ng
"ma`n to+ "tho+ mo^.ng. Tha'p Bu't , ca^`u The^ Hu'c , dde^`n Ngo.c So+n ,
va^~n la` no+i ga(.p go+~ cu?a nhu+~ng kha'ch thu+`a lu+o+ng , ma` pha^`n
ddo^ng di~ nhie^n la` nhu+~ng ba.n tre?.
Buo^?i chie^`u , tu+` khoa?ng 5-6 gio+` , tre^n mo^.t khoa?ng dda^'t tro^'ng
tre^n Bo+` Ho^` sau ga "ta`u ddie^.n "( tramway ) , va` dda^`u pho^' Ca^`u
Go^~ , ngu+o+`i ta ba`y la lie^.t nhu+~ng ba`n vuo^ng nho nho? dde^? ba'n
kem va` ke.o du+`a cho kha'ch nha`n du. Bo.n tre? con cho+i tre^n ca'c ba~i
co? ga^`n dda^'y thu+o+`ng ha't mo^.t ba`i ha't kho^i ha`i , theo ddie^.u
mo^.t ba`i ha't Ta^y ra^'t ddu+o+.c pho^? bie^'n trong da^n gian ho^`i ddo'
:
Mi`nh o+i co' ddi Bo+` Ho^`
Cu`ng nhau che'n ke.o kem du+`a
Xin mi`nh ( la` mi`nh) ddu+`ng tu+` cho^'i
Tu'i ta co' mu+o+`i ddo^`ng xanh
Cu+' ddi la` ddi mi`nh nhe' !
Ne^'u co^ mi`nh muo^'n sa('m ca'i chi
A'o va`ng , o^ ta^y , bi't ta^'t phi'n , gia^`y cu+o+`m , o^ dda^`m !
Tuy la` ba`i ha't cu?a ho.c sinh va` tre? em nhu+ng Tua^'n va^~n thu+o+`ng
nghe sinh vie^n vui mo^`m ha't cho+i luo^n va` ca? ngu+o+`i lo+'n nu+~a.
Cu~ng tre^n ddu+o+`ng Francis Garnier do.c theo Bo+` Ho^` , ga^`n hie^.u
sa'ch Nam Ky` , co' mo^.t tie^.m kem , ra^'t ddo^ng kha'ch , no+i he.n ho`
cu?a nhu+~ng ddo^i trai ga'i co' chu't i't tie^`n xo^'c-xe^'ch trong tu'i.
DDa^y la` hie^.u kem dda^`u tie^n ba`i tri' "vui ve? tre? trung "va` cu~ng
la` tie^.m kem ddo^.c nha^'t cu?a ca? tha`nh pho^' Ha` No^.i.
Kha'c ho+n Sa`igon, Ha` No^.i co' ve? mo^.t tha`nh pho^' va(n ho'a nhie^`u
ho+n , va` kho^ng co' nhu+~ng tie^.m a(n o+? kha('p ca'c nga~ tu+ ddu+o+`ng
nhu+ o+? Saigon. Ca? Ha` No^.i chi? co' va`i tie^.m a(n sang tro.ng cu?a Hoa
Kie^`u o+? pho^' Ha`ng Buo^`m , pho^' Ha`ng Long , ba'n toa`n ca'c mo'n a(n
Ta`u. Tua^'n chu+a co' la^`n na`o bu+o+'c cha^n va`o dda^y vi` le~ kho^ng
co' tie^`n. Ra?i ra'c co' nhu+~ng ha`ng pho+? o+? ca'c pho^' ga^`n cho+. ,
nhu+ pho^' Cho+. Ho^m , O^ Cho+. Du+`a v.v...
O+? O^ Cho+. Du+`a , co' mo^.t tie^.m con con chuye^n ba'n thi.t cho'. O+?
pho^' Ha`ng Ca^n co' va`i tie^.m ba'n cha? ca'. Pho^' Ha`ng Ne'n co' mo^.t
tie^.m pho+? ddo^ng kha'ch nha^'t , la` tie^.m Nghi Xua^n , dda(.c bie^.t
co' pho+? ta'i sa'ch.
So+? di~ Ha` No^.i co' ra^'t i't tie^.m a(n vi` ngu+o+`i Ha` No^.i i't
thi'ch ddi a(n tie^.m. Co+m kha'ch , tie^.c tu`ng , dde^`u dda~i o+? gia
ddi`nh. Ca'c mo'n qu`a va(.t , ngoa`i ca'c bu+~a a(n , dde^`u mua cu?a ca'c
ga'nh ha`ng rong , nhie^`u nha^'t la` pho+? , mo^~i to^ 3 xu.
Sau khi Tua^'n dde^'n Ha` No^.i mo^.t va`i ho^m , Tua^'n ba?o mo^.t ngu+o+`i
ba.n :
- To^i muo^'n ddi tha(m cu. Ngo^ DDu+'c Ke^'. Anh bie^'t ddi.a chi? cu?a cu.
kho^ng?
Ba.n Tua^'n bie^'t , nhu+ng chu+a dde^'n tha(m cu. la^`n na`o , chi? nghe
danh cu. la` ba.n tha^n cu?a cu. Phan Bo^.i Cha^u , Phan Chu Trinh , Huy`nh
Thu'c Kha'ng. Cu. co' o+? tu` o+? Co^n Lo^n vo+'i cu. Huy`nh , va` sau khi
ddu+o+.c pho'ng thi'ch ve^` Ha` No^.i cu. mo+? to+` ta.p chi' Hu+~u Thanh.
Ba.n Tua^'n da('t Tua^'n ddi nga~ tu+ Ba.ch Mai. Le^n ta`u ddie^.n tu+`
dda^`u Bo+` Ho^` , mua mo^~i ve' 1 xu , Tua^'n ddu+o+.c ba.n chi? cho do.c
ddu+o+`ng dda.i lo^. Francis-Garnier, DDo^`ng Kha'nh , Do^'c Ha`ng Ga` ,
Route de Hue^' ( cho+. Ho^m ) O^-ca^`u dde^`n ro^`i tha(?ng xuo^'ng nga~ tu+
Trung Hie^`n , Ba.ch Mai , no+i cuo^'i ddu+o+`ng ta`u ddie^.n. No+i dda^y
co' nha` cu. Nghe` Ngo^ DDu+'c Ke^'. Hai ca^.u ho.c tro` que^ mu`a tha^'y
nha` Cu. ddo'ng ki'n , ddu+'ng ma~i mo^.t lu'c ngoa`i he` , kho^ng da'm go.i
cu+?a.
Mo^.t lu'c , mo^.t thie^'u nu+~ ddi cho+. ve^` , ho?i :
- Hai ca^.u ti`m ai?
Tua^'n dda'p :
- Thu+a co^ , chu'ng to^i tu+` Trung ky` ra Ha` No^.i ho.c , muo^'n dde^'n
vie^'ng cu. Nghe` Ngo^.
Thie^'u nu+~ ma(.c y phu.c Ba('c , dda^`u qua^'n va`nh kha(n nhung dden ,
bo? tho`ng xuo^'ng mo^.t dduo^i to'c nga('n sau o't , a'o co^? tha^'p , va.c
da`i dde^'n qua' dda^`u go^'i. Di~ nhie^n hai ca^.u ho.c tro` cu~ng ma(.c
qua^`n a'o "An nam"nhu+ ha^`u he^'t ho.c sinh lu'c ba^'y gio+`. Thie^'u nu+~
mo+? cu+?a :
- Mo+`i hai ca^.u va`o.
Nha` du+o+'i tro^'ng tro+n , kho^ng co' ngu+o+`i. DDi tha(?ng ra sau , co^
ddu+a hai ca^.u ho.c tro` bu+o+'c ca^`u thang le^n ga'c. Va`o cu+?a , co^
ba?o hai ca^.u ngo^`i ghe^'. DDa^y la` mo^.t chie^'c ba`n kha'ch vo+'i bo^'n
chie^'c ghe^'. Tre^n tu+o+`ng treo bo^'n bu+'c a?nh lo^`ng ki'nh : hai cu.
Phan , cu. Huy`nh va` cu. Ngo^.
Hai ca^.u ho.c tro` nghe tie^'ng mo^.t o^ng gia` ho su` su. o+? phi'a sau
bu+'c bi`nh phong. Co^ thie^'u nu+~ va`o dda^'y mo^.t la't ro^`i tro+? ra
khe~ ba?o :
- Cu. to^i me^.t , pha?i na(`m nghi? tre^n ghe^' xi'ch ddu , phi'a sau bi`nh
phong , mo+`i hai ca^.u va`o.
Tua^'n va` ba.n Tua^'n ddi guo^'c nhe` nhe. , ro'n re'n va`o. Tro^ng tha^'y
mo^.t cu. gia` o^'m ye^'u ngo^`i tre^n ghe^' xi'ch ddu ba(`ng ma^y va` ddang
ho , hai ca^.u cu'i dda^`u cha`o :
- La.y cu. a..
Cu. Ngo^ DDu+'c Ke^' no'i tie^'ng Nghe^. An , ra^'t ye^'u o+'t :
-Mo+`i hai ca^.u ngo^`i.
Co' sa(~n hai chie^'c ghe^' ke^ sa't tu+o+`ng.
Tua^'n le^~ phe'p :
-Thu+a cu. , tru+o+'c khi ra Ha` No^.i con co' dde^'n toa` ba'o Tie^'ng Da^n
tha(m cu. Huy`nh Thu'c Kha'ng. Cu. Huy`nh co' trao con mo^.t bu+'c thu+
dde^? ddu+a la.i cu..
Tua^'n la^y' trong tu'i a'o ra mo^.t phong thu+ co' te^n va` ddi.a chi? ba'o
Tie^'ng Da^n in no+i go'c tre^n , trao cu. Ngo^. Cu. mo+? ra xem ro^`i no'i
:
- Cu. Huy`nh nho+` to^i vie^'t ba`i cho ba'o Tie^'ng Da^n , nhu+ng cu.
kho^ng bie^'t la` da.o na`y to^i ye^'u la('m , vie^'t la'ch gi` ddu+o+.c
dda^u.
Xong cu. Ngo^ ho?i han vie^.c ho.c ha`nh cu?a hai ca^.u kha'ch tre? tuo^?i ,
va` co' ddo^i lo+`i khuye^n ba?o :
- Ca'c ca^.u ho.c theo ta^y ho.c , nhu+ng ne^n nho+' ra(`ng ta chi? ho.c
theo ca'i hay cu?a ho. , ma` ddu+`ng ho.c theo ca'i do+?. Ho.c ma` kho^ng
tro.ng dda.o ddu+'c va` tinh tha^`n a'i quo^'c , nhu+ ca'i bo.n Pha.m Quy`nh
, thi` tha` ddu+`ng ho.c ...
No'i ba^'y nhie^u ddo' , xem chu+`ng cu. dda~ me^.t , ne^n cu. kho^ng no'i
nu+~a. Cu. cu'i dda^`u xuo^'ng ho mo^.t ho^`i la^u , tro^ng ra^'t dda'ng
thu+o+ng.
Hai ca^.u ho.c tro` ki'nh ca^?n ca'o bie^.t , sau khi dde^? la.i ddi.a chi?
cho cu. theo lo+`i cu. ba?o. Kho^ng ngo+` hai ho^m sau , co^ thie^'u nu+~
la` cha'u go.i cu. ba(`ng ba'c , dde^'n nha` hai ca^.u dde^? tin cho bie^'t
cu. Ngo^ DDu+'c Ke^' vu+`a tu+` tra^`n. DDa'm ta'ng se~ cu+? ha`nh ngay
chie^`u ho^m ddo' theo li.nh cu?a So+? Ma^.t Tha'm ba('t buo^.c.
Tua^'n va` ba.n Tua^'n vo^ cu`ng xu'c ddo^.ng , lie^`n nho+` ba` chu? nha`
tro. ddi mua ga^'p du`m cho ma^'y thu+o+'c va?i tra('ng , hai ca^.u la^'y
mo^.t que tre lo+'n cha^'m vo^ bi`nh mu+.c vie^'t tre^n va?i ma^'y chu+~ :
"Kho'c cu. Ngo^ Ta^.p Xuye^n ". Ta^.p Xuye^n la` bu't hie^.u cu?a cu..
Pho+i na('ng va`i gio+` dda~ kho^ , hai ca^.u ho.c tro` cuo^'n ta^'m va?i
ro^i` ddi Ba.ch Mai dde^? ki.p phu'ng ddie^'u va` ddu+a dda'm cu.. Theo co^
cha'u cu. cho bie^'t thi` so+? Ma^.t tha'm Pha'p ba('t buo^.c dda'm ta'ng
cu. pha?i cu+? ha`nh lu'c 5 gio+` chie^`u ho^m ddo' ( cu. che^'t lu'c 5
gio+` sa'ng ) nhu+ng lu'c 3 gio+` chie^`u hai ca^.u ho.c tro` dde^'n nha`
cu. thi` ddu+o+.c bie^'t la` dda'm ta'ng dda~ ddi lu'c 2 gio+`. Vi` Ma^.t
tha'm dda~ tro+? la.i lu'c 12 gio+` tru+a , ba('t buo^.c pha?i ddo^?i tho+`i
kha('c bie^?u , kho^ng cho phe'p cu+? ha`nh lu'c 5 gio+` , so+. da^n chu'ng
ddi ddu+a cu. ddo^ng dda?o. Nghe ba` u gi`a no'i la.i thi` dda'm ta'ng cu?a
cu. Ngo^ chi? co' nha^n vie^n ma^.t tha'm ddi ddu+a ma` tho^i , co`n ta^'t
ca? ba.n be` tha^n thuo^.c dde^`u kho^ng ddu+o+.c phe'p ddi theo quan ta`i
cu.. Ba vo`ng hoa cu+o+`m ddu+o+.c ddem theo. Co`n ta^'t ca? ca'c vo`ng hoa
tu+o+i , va` ddo^i lie^~n, tru+o+'ng , dde^`u pha?i dde^? la.i nha`.
Hai ca^.u ho.c tro` tha^'t vo.ng va` tu+'c to^'i , chi? ddu+o+.c va`o la.y
bo^'n la.y tru+o+'c ba`n tho+` cu?a cu. ro^`i ra ve^`.
Tua^'n nghe ca'c cu. ddi phu'ng ddie^'u no'i vo+'i nhau ra(`ng Ma^.t Tha'm
Pha'p ba('t buo^.c gia ddi`nh cu. Ngo^ DDu+'c Ke^' pha?i to^'ng ta'ng cu.
vo^.i va`ng , lu'c 2 gio+` thay vi` 5 gio+` nhu+ dda~ ba'o tru+o+'c, la` vi`
ho. ru't kinh nghie^.m o+? dda'm ta'ng cu?a cu. Lu+o+ng Ngo.c Can , cu~ng
la` mo^.t ba^.c la~o Nho ca'ch ma.ng tru+' danh o+? Ba('c Ha` , cu`ng mo^.t
lo+'p vo+'i ca'c cu. Phan Bo^.i Cha^u , Nguye^~n Thu+o+.ng Hie^`n , Ngo^
DDu+'c Ke^'.
Mo^.t nha` la~nh dda.o cu?a DDo^ng Kinh Nghi~a Thu.c , bi. ke^'t a'n la^.p
"ho^.i ki'n "mu.c ddi'ch pha' ro^'i cuo^.c tri. an cu?a nha` nu+o+'c ba?o
ho^. , cu. cu+? Lu+o+ng Ngo.c Can cu~ng bi. tu` dda`y, va` ma~n ha.n tu`
ve^` o+? ca(n pho^' cu?a cu. , ba'n to+ lu.a pho^' Ha`ng DDa`o ( rue de la
Soie). Vi` cu. la` mo^.t ba^.c bo^ la~o ca'ch ma.ng dda~ no^?i tie^'ng ,
la.i la` mo^.t nha` nho uye^n ba'c , mo^.t danh nha^n co' co^'t ca'ch qua^n
tu+? , ra^'t ddu+o+.c da^n chu'ng Ha` tha`nh ki'nh phu.c , cho ne^n ho^m cu.
me^.nh chung , ca? tha`nh pho^' Ha` No^.i dde^`u xo^n xao xu'c ddo^.ng.
Trong kho^ng khi' ca'ch ma.ng co`n ddang so^i no^?i lu'c ba^'y gio+` , dda'm
ta'ng cu?a cu. Lu+o+ng Ngo.c Can tu+. nhie^n tha`nh ra mo^.t dda'm ta'ng
lo+'n nha^'t nu+o+'c , co' ca? ha`ng va.n ngu+o+`i tham du+. , nha^'t la`
sinh vie^n tru+o+`ng Cao dda(?ng DDo^ng Du+o+ng (DDa.i ho.c Ha` No^.i ) va`
ho.c sinh tru+o+`ng Trung Ho.c Ba?o Ho^. , tu.c go.i la` tru+o+`ng Bu+o+?i
(colle`ge du Protectorat ) , tru+o+`ng Trung ho.c Pha'p-Vie^.t duy nha^'t
cu?a Ha` No^.i tho+`i ba^'y gio+`.
Tuy kho^ng ddu+o+.c vi~ dda.i nhu+ dda'm ta'ng cu?a cu. Phan Chu Trinh o+?
Saigon ma^'y na(m ve^` tru+o+'c , nhu+ng cu. Lu+o+ng Ngo.c Can cu~ng
ddu+o+.c dda'm ta'ng cu+.c ky` long tro.ng , ma` y' nghi~a chi'nh tri. va`
ca'ch ma.ng la` mo^.t tha'ch ddo^' ddo^'i vo+'i chi'nh quye^`n Pha'p ,
nha^'t la` so+? Ma^.t tha'm Ba('c ky`.
Ai cu~ng bie^'t ra(`ng dda'm ta'ng Lu+o+ng Ngo.c Can la` mo^.t tu+o+.ng
tru+ng ddu'ng ho+n la` mo^.t su+. kie^.n li.ch su+? : ban to^? chu+'c go^`m
nhu+~ng nha` ca'ch ma.ng la~o tha`nh va` nhu+~ng sinh vie^n a'i quo^'c ha(ng
ha'i nha^'t cu?a tru+o+`ng Cao dda(?ng , muo^'n to? cho ngu+o+`i Pha'p
tha^'y ra(`ng ma(.c da^`u o+? du+o+'i quye^`n cai tri. cu?a Ba?o ho^. Pha'p
, da^n chu'ng Vie^.t Nam va^~n su`ng ba'i nhu+~ng nha` chi' si~ cu?a ho. ,
nhu+~ng ba^.c la~o nho ca'ch ma.ng dda~ bi. Pha'p ke^'t a'n tu` dda`y. Di~
nhie^n la` ngu+o+`i Pha'p ca(m gia^.n la('m va` so+? Ma^.t tha'm Ba('c ky`
ti`m ca'ch ha(m do.a ban to^? chu+'c sau khi dda'm ta'ng dda~ xong.
Ru't ba`i ho.c kinh nghie^.m ddo' , ho. dda~ nga(n ca?n dda'm ta'ng cu.
Nghe` Ngo^ DDu+'c Ke^' kho^ng cho cu+? ha`nh long tro.ng. Ho+n nu+~a , ho.
tu'c tru+.c ngay ta.i nha` cu. Ngo^ va` la`m xa'o tro^.n he^'t chu+o+ng
tri`nh ca'c le^~ nghi , kho^ng ki.p dde^? thi` gio+` cho nhu+~ng ngu+o+`i
dde^'n phu'ng ddie^'u. Ho. truye^`n li.nh ddem cho^n cu. vo^.i va`ng , tu+'c
to^'c , sau khi li.m xong , va`o quan ta`i , va` buo^.c con cha'u cu. la`m
le^~ phu.c tang no^.i buo^?i sa'ng a^'y.
Cho ne^n lu'c 3 gio+` chie^`u , Tua^'n ddi vo+'i ba ba.n ho.c sinh que^
qua'n mie^`n Trung dde^'n phu'ng ddie^'u cu. , thi` ca'c ca^.u ngo+ nga'c
bi. mo^.t ngu+o+`i li'nh ma~ ta` ngo^`i ga'c cu+?a nha` cu. Nghe` Ngo^ , cho
bie^'t dda'm ta'ng dda~ ddi tu+` la^u. Ba ddu+'a ba.n o+? la.i dda^y , co`n
Tua^'n ho?i tha(m , ngu+o+`i ta chi? ddu+o+`ng , la^.t dda^.t cha.y dde^'n
mo^. cu.. Tua^'n to+'i trong lu'c dda~ cho^n xong. DDi ddu+a dda'm, tru+`
con cha'u cu?a cu. ddo^. na(m ba ngu+o+`i chit kha(n tra('ng va` kho'c nu+'c
no+? , chi? co`n toa`n la` nha^n vie^n so+? Ma^.t tha'm Ba('c ky` , ngu+o+`i
An nam , ma(.t mu~i ngu+o+`i na`o cu~ng du+~ to+.n , ddo^i ma('t nhu+ cu'
vo. dda(m dda(m ngo' Tua^'n. Nhu+ng Tua^'n li` lo+.m , tu+. xe't ra(`ng
mi`nh ddi ddu+a dda'm ma mo^.t o^ng cu. gia` , cho+' kho^ng la`m ddie^`u gi`
ne^n to^.i , ne^n co'c so+..
Thanh nie^n ho.c sinh tho+?i ba^'y gio+` hie^`n la`nh la('m. Chi? co' dda'm
sinh vie^n Cao dda(?ng la` ha(ng ha'i ma` tho^i. Ca? tha`nh pho^' Ha` No^.i
chi? co' mo^.t tru+o+`ng Trung ho.c Ba?o Ho^. cu?a Nha` Nu+o+'c va`
tru+o+`ng Nu+~ Trung ho.c ddu+o+`ng DDo^`ng Kha'nh. Kho^ng ke^? tru+o+`ng
Trung Ho.c Pha'p Lyce'e Albert Sarraut ma` dda.i dda so^' la` ho.c sinh
Pha'p , co`n ho.c sinh An nam toa`n la` con nha` gia`u va` con ca'c quan.
Ngoa`i ra chi? co' hai Trung ho.c tu+ thu.c An nam : "Tha(ng Long , Gia Long
, va` mo^.t tru+o+`ng Trung ho.c tu+ thu.c Pha'p , Lyce'e Ho^`ng Ba`ng".
Co`n thi` toa`n la` ca'c tru+o+`ng Tie^?u ho.c ca?. Pha?i no'i ngay ra(`ng
toa`n the^? ca'c ho.c ddu+o+`ng o+? Ha` No^.i cu~ng nhu+ o+? ca'c tha`nh
pho^' kha'c , dde^`u co' mo^.t ky? lua^.t ra^'t nghie^m kha('c.
Ca'c tru+o+`ng tu+ cu~ng the^'. Ta^'t ca? ho.c tro` dde^`u lo cha(m chi?
ho.c ha`nh , va` luo^n luo^n giu+~ gi`n ha.nh kie^?m ra^'t ddu+'ng dda('n.
Phong tra`o "cao bo^`i ", "lu+u manh "chu+a co'. DDa so^' ho.c sinh ha~y
co`n ma(.c quo^'c phu.c : qua^`n tra('ng , a'o da`i dden , mang guo^'c. So^'
ho.c sinh ma(.c a^u phu.c cu~ng ba('t dda^`u kha' ddo^ng , nhu+ng ha^`u
he^'t la` ma(.c nguye^n bo^. costume, a'o veste , ddeo cravate, cho+' kho^ng
bao gio+` ma(.c a'o so+ mi tra^`n. Ly' do la` theo phong tu.c ngu+o+`i Ba('c
, ra ddu+o+`ng pha?i y phu.c chi?nh te^`. kho^ng the^? ca^?u tha? ddu+o+.c.
Cu~ng vi` ly' do a^'y , ca'c tre? em thie^'u nie^n 9, 10 tuo^?i ra pho^'
cu~ng ma(.c a'o da`i. Thie^'u nu+~ kho^ng bao gio+` ddu+o+.c ma(.c a'o ca'nh
, a'o cu.t , a'o "ba` ba "kie^?u Saigon, du` la` con nha` lao ddo^.ng nghe`o
kho'.
Tro` Tua^'n ma(.c a^u phu.c loa.i va?i re? tie^`n , va` tie^'p tu.c ho.c thi
tu' ta`i Pha'p ( Baccalaure'at metropolitain. Go.i ta('c la` : Bac Me'tro ).
Tro` ho.c the^m Anh ngu+~ trong quye^?n sa'ch Anh ngu+~ tu+. ho.c da.y
ba(`ng tie^'ng Pha'p "L' Anglais Sans Maitre"ho+n 30 ba`i , cu?a gia'o su+
Xavier de Bouge. Ho.c trong 6 tha'ng , chuye^n ca^`n mo^~i nga`y 2 tie^'ng
ddo^`ng ho^` la` co' the^? vie^'t ddu+o+.c tho^ng tha.o , ddo.c ddu+o+.c ,
no'i ddu+o+.c tie^'ng Anh.
Ngoa`i ra, Tua^'n ddu+o+.c gio+'i thie^.u vo+'i hie^.u sa'ch Nam DDo^`ng
thu+ xa~ , o+? go'c pho^' Ha`ng Bo^` ( rue des Paniers) ke^' ra.p cho+'p
bo'ng Cine' Moderne. Hie^.u sa'ch nay` la` mo^.t ca(n pho^' he.p chuye^n
ba'n sa'ch Quo^'c ngu+~ ve^` ca'c loa.i Li.ch su+? va` Chi'nh tri.. Sa'ch
mo?ng , bi`a mo?ng ddu? ca'c ma`u va` ba'n ra^'t cha.y.
Tua^'n mua no+i dda^y nhu+~ng cuo^'n sa'ch ddu+o+.c da^n chu'ng nha^'t la`
nhu+~ng thanh nie^n ho.c sinh va` sinh vie^n hoan nghe^nh nha^'t tho+`i
ba^'y gio+`. Sa'ch cu?a Nam DDo^`ng thu+ xa~ ddu+o+.c pho^? bie^'n sa^u
ro^.ng ve^` ca'c nha^n va^.t cu?a Li.ch su+? Ca'ch ma.ng Trung Hoa Quo^'c
Da^n DDa?ng , di.ch trong ca'c sa'ch Ta^`u xua^'t ba?n o+? Thu+o+.ng Ha?i
nhu+ : Ho^`ng Tu' Toa`n , Tam Da^n chu? nghi~a , To^n Trung So+n , Tri`nh
Du.c Tu' , Ho^`ng Hie^n dde^' che^' , A^?m ba(ng cu?a Lu+o+ng Kha?i Sie^u ,
Ma~ Chie^'m So+n ; Tu+o+?ng Gio+'i THa.ch , Li.ch su+? Hoa`ng Hoa Cu+o+ng
v.v...
Nhie^`u ca^u tho+ Ta`u , di.ch ra tho+ Vie^.t. Co' ti'nh cha^'t ca'ch ma.ng
, ddu+o+.c thanh nie^n An nam ho.c thuo^.c lo`ng , nhu+ bo^'n ca^u tho+ in
tre^n bi`a Tri.nh Du.c Tu' :
Cha`ng nhu+ ma^y mu`a Thu ,
Thie^'p nhu+ kho'i trong lo`
Cao tha^'p tuy co' kha'c ,
Mo^.t tha? cu`ng tuye^.t vo+`i.
Co' the^? no'i ra(`ng thanh nie^n cu?a the^' he^. 1927 ra^'t ham ddo.c
nhu+~ng sa'ch cu?a nha` xua^'t ba?n Nam ddo^`ng thu+ xa~ , va` ha^`u he^'t
dde^`u tie^m nhie^~m tu+ tu+o+?ng chi'nh tri. va` ca'ch ma.ng cu?a Trung Hoa
Quo^'c Da^n DDa?ng.
Song song vo+'i vie^.c ho.c tie^'p tu.c chu+o+ng tri`nh "tu' ta`i Ta^y ",
Tua^'n ti`m ddo.c vo^`n va^.p la^'y , nhu+ khao kha't the`m thuo^`ng , ca'c
sa'ch cu?a Nam DDo^`ng thu+ xa~ , Ha` No^.i , chuye^n ve^` chi'nh tri. va`
ca'ch ma.ng do lo+'p tri' thu+'c dda`n anh vie^'t , hoa(.c di.ch ra. DDo^`ng
tho+`i , ca'c sa'ch cu?a Quan Ha?i Tu`ng Thu+ o+? Hue^' , va` cu?a Nu+~ Lu+u
thu+ qua'n o+? Go` Co^ng ( Nam ky` ) , dde^`u ddu+o+.c ca'c thanh nie^n ho.c
sinh , nhu+ Tua^'n , du`ng lam sa'ch dde^? dda^`u giu+o+`ng.
Ba loa.i sa'ch kha'c ha(?n nhau ve^` no^.i dung cu~ng nhu+ hi`nh thu+'c ,
nhu+ng tu+.u trung va^~n dda`o ta.o cho thanh nie^n mo^.t tinh tha^`n ca'ch
ma.ng , va` bo^`i du+o+~ng lo`ng a'i quo^'c ha(ng say.
Loa.i sa'ch Nam DDo^`ng Thu+ xa~ cu?a Nhu+o+.ng To^'ng pha^`n nhie^`u la`
di.ch thua^.t theo ca'c sa'ch ca'ch ma.ng cu?a Trung hoa da^n quo^'c. Sa'ch
Quan Ha?i tu`ng thu+ cu?a DDa`o Duy Anh va` Tra^`n thi. Nhu+ Ma^n chuye^~n
di.ch , hoa(.c bie^n soa.n so+ lu+o+.c, ve^` dda.i cu+o+ng ca'c va^'n dde^`
pho^? tho^ng , ve^` chi'nh tri. kinh te^' , li.ch su+? , theo ca'c ta'c gia?
Ta^y phu+o+ng.
Loa.i sa'ch na`y , co' lo+.i i'ch cho su+. gia'o ho'a cha'nh tri. , ddu+o+.c
ca'c ho.c sinh Trung Ky` va` Ba('c Ky` hoan nghe^nh nhie^`u ho+n. Tra'i la.i
, sa'ch cu?a Nu+~ Lu+u thu+ qua'n o+? Go` Co^ng mo^~i tha'ng xua^'t ba?n hai
quye^?n , bi`a va`ng in chu+~ ddo? , do co^ Phan thi. Ba.ch Va^n va` mo^.t
nho'm chu? tru+o+ng , ddu+o+.c ba'n o+? Nam Ky` cha.y ho+n o+? Trung va`
Ba('c. DDa^y la` loa.i sa'ch mo?ng khuo^n kho^? mo^.t to+` gia^'y ba'o ga^'p
tha`nh 32 trang , va` hoa`n toa`n sa'ng ta'c ve^` nhu+~ng dde^` tai` chi'nh
tri. va` ca'ch ma.ng. Ngoa`i ba loa.i sa'ch ke^? tre^n , thanh nie^n ho.c
sinh co`n ham ddo.c ca'c ba'o chi'nh tri. nhu+ :
- L'Argus Indochinois ( Pha'p va(n ) do o^ng Ame'de'e Cle'menti xua^'t ba?n
o+? Ha`no^.i.
- Tie^'ng Da^n cu?a cu. Huy`nh Thu'c Kha'ng o+? Hue^'.
- La Cloche Fe^le'e ( Pha'p va(n ) cu?a Nguye^~n An Ninh o+? Saigon.
DDo' la` ba to+` ba'o no^?i danh nha^'t va` ddu+o+.c gio+'i thanh nie^n ho.c
sinh "co' dda^`u o'c "va` mo^.t so^' sinh vie^n tru+o+`ng Cao dda(?ng Ha`
No^.i ham thi'ch nha^'t.
Nhu+ng la^`n dda^`u tie^n , Tua^'n bi. mo^.t tha^'t vo.ng chua-cha't trong
lu'c tuo^?i tre? co`n nhu+~ng nha^.n xe't trong tra('ng , nga^y tho+. Vo^'n
la` ddo^.c gia? trung tha`nh tu+` la^u cu?a to+` ba'o L' Argus Indochinois ,
tu+` lu'c co`n la` mo^.t ca^.u ho.c tro` lo+'p DDe^. Tam Nie^n o+? "Colle`ge
de Qui Nho+n "Tua^'n ba^y gio+` ho.c o+? Ha` No^.i , ti`m dde^'n toa` ba'o L'Argus
Indochinois o+? so^' nha` 12 ddu+o+`ng Doudart-de-Lagre'e , ngu+o+`i Vie^.t
go.i la` pho^' Ha`m Long. Cha`ng dde^'n dda^y co' hai mu.c ddi'ch : dde^?
tra? tie^`n mua tie^'p tu.c 1 na(m ba'o , va` dde^? ddu+o+.c "ye^'t kie^'n
"o^ng chu? nhie^.m Ame'de'e Clementi ma` cha`ng va^~n to^n ki'nh va` kha^m
phu.c nhu+~ng ba`i ba'o ha(ng ha'i ddo`i ddo^.c la^.p cho nu+o+'c An nam ,
va` ki.ch lie^.t co^ng ki'ch chi'nh sa'ch thuo^.c ddi.a Pha'p o+? DDo^ng
Du+o+ng.
So+? Ma^.t Tha'm Pha'p o+? Ha` No^.i ghe't o^ng a^'y la('m. DDa'ng phu.c
ho+n nu+~a vi` o^ng la` ngu+o+`i Pha'p , ma` o^ng vie^'t ba`i chu+?i Pha'p
va` be^nh vu+.c ngu+o+i` An namco`n ma.nh ho+n ngu+o+`i An nam nu+~a.
Tua^'n dde^'n no+i co^?ng so^' 12 ddu+o+`ng Doudard de Lagre'e tha^'y co^?ng
ca`i then , ddo'ng cha(.t. Ne^'u kho^ng co' ta^'m ba?ng ba('t ngang qua hai
tru. ngo~ , thi` Tua^'n kho^ng the^? bie^'t ddo' la` toa` ba'o. Tre^n ba?ng
ddu+o+.c ghi ba(`ng nhu+~ng ne't dda^.m ma^'y gio`ng chu+~ sau dda^y :
L'Argus Indochinois
Journal de combat contre l'injustice et l'oppression.
Directeur : Ame'de'eCle'menti.
(Minh Tri~ DDo^ng Du+o+ng , to+` ba'o cho^'ng ba^'t co^ng va` a'p bu+'c )
Tre^n tru. co^?ng be^n pha?i , la.i co`n co' ddo'ng cha(.t mo^.t ta^'m ba?ng
qua?ng ca'o nhu+ sau dda^y :
L'argus Indochinois est un journal d'opposition, car il crie : Vive l'
Indochine !
(Minh Tri~ DDo^ng Du+o+ng la` mo^.t to+` ba'o ddo^'i la^.p , vi` no' ke^u
le^n : DDo^ng Du+o+ng va.n tue^' ! )
Tua^'n ba^'m chuo^ng ddie^.n. Mo^.t lu'c la^u , mo^.t u gia` ddu?ng ddi?nh
ra mo+? co^?ng. Tua^'n va`o sa^n. U gia` ba?o : "Muo^'n ga(.p o^ng chu? thi`
ca^.u cu+' ddi le^n ga'c. DDi vo`ng nga~ sau co' ca^`u thang ".
Tua^'n ho+i lo lo ... Ai ma` cha? lo khi ti`m dde^'n "ye^'t kie^'n "o^ng
chu? nhie^.m mo^.t to+` ba'o lo+'n , la.i la` to+` ba'o ca'ch ma.ng , cu?a
mo^.t o^ng Ta^y ma` tri' thu+'c toa`n quo^'c ai cu~ng ki'nh phu.c?
Tua^'n ro'n re'n bu+o+'c le^n ca^`u thang , mong ddu+`ng co' ai nghe tie^'ng
bu+o+'c cu?a cha`ng. Cha`ng go~ cu+?a pho`ng ddang ddu+o+.c khe'p ki'n. Co'
tie^'ng dda`n ba` tu+` trong no'i vo.ng ra:
- Entrez ! ( mo+`i va`o )
Tua^'n khe~ mo+? ca'nh cu+?a ra , tha^'y mo^.t o^ng Ta^y ddang na(`m hu't
thuo^'c phie^.n va` mo^.t ngu+o+`i dda`n ba` An namtre? dde.p ngo^`i be^n
ca.nh. Tua^'n he^'t su+'c nga.c nhie^n , va` bo+~ ngo+~ chu+a bie^'t la` ai
, nhu+ng cu~ng le^~ phe'p cu'i dda^`u cha`o. Ngu+o+`i dda`n ba` An nam nha~
nha(.n dda'p le^~ ro^`i ho?i ba(`ng tie^'ng Pha'p - mo^.t tie^'ng Pha'p
ra^'t lu+u loa't , gio.ng no'i ra^'t hay , tuy la` gio.ng Ba('c :
- Anh dde^'n co' mu.c ddi'ch gi`?
Tua^'n cu~ng tra? lo+`i ba(`ng tie^'ng Pha'p. Va` tu+` dda^y ca^u chuye^.n
toa`n ba(`ng tie^'ng Pha'p giu+~a o^ng Ta^y , ngu+o+`i dda`n ba` An nam kia
va` Tua^'n :
- Thu+a ba` , to^i dde^'n mua tie^'p mo^.t na(m ba'o ( Tua^'n mo'c tu'i
la^'y tie^`n ddu+a cho ba`)
- A` ra the^'?
Ba` nha^.n tie^`n va` no'i tie^'p :
- DDe^? to^i se~ vie^'t bie^n lai ngay ba^y gio+` cho anh. Anh cho+` mo^.t
phu't.
O^ng Ta^y na(`m ca.nh ba`n dde`n thuo^'c phie^.n , ngo' Tua^'n :
- DDo^.c gia? trung tha`nh mua ba'o L'Argus Indochinois va` tra? tie^`n song
pha(?ng nhu+ anh , tha^.t la` hie^'m la('m. Co' khi chu'ng to^i gu+?i lie^n
tie^'p ba la' thu+ nha('c nho+? , ho. mo+'i chi.u mua bu+u phie^'u gu+?i cho
chu'ng to^i.
Ngu+o+`i dda`n ba` An nam tie^'p lo+`i :
- Vi` the^' ne^n cho^`ng to^i cha'n la('m, nhie^`u khi muo^'n gia?i nghe^..
La`m ba'o o+? DDo^ng Du+o+ng la` mo^.t nghe^` ra^'t ba.c be~o. Cu~ng may la`
co' to^i o+? dda^y dde^? le^n gia^y tinh tha^`n cho nha` to^i (DDu'ng ca^u
cu?a ba` : Heureusement que je suis la` pour remonter le moral de mon mari.)
Trong lu'c o^ng cho^`ng Pha'p tie^'p tu.c hu't thuo^'c phie^.n , ba` vo+. An
nam tre? dde.p ddu+'ng da^.y , la.i ba`n ngo^`i vie^'t. Xong ba` trao cho
Tua^'n mo^.t ta^'m bie^n lai nha^.n tie^`n mua ba'o 12 tha'ng , vo+'i te^n
ky' ra^'t dde.p :"Mme Ame'de'e Cle'menti ".
Ba^'y gio+` Tua^'n mo+'i bie^'t cha('c ra(`ng o^ng Ta^y nghie^`n a'-phie^.n
ddi'ch la` Ame'de'e Cle'menti , va` ngu+o+`i dda`n ba` An nam no'i tie^'ng
Ta^y gio?i kia la` vo+. chi'nh thu+'c cu?a o^ng.
Tua^'n ra^'t phu.c ba` vo+. , nhu+ng ra^'t tha^'t vo.ng ve^` o^ng cho^`ng.
Mo^.t nha` ba'o Pha'p cu+. pha'ch , tha^`n tu+o+.ng ca? mo^.t the^' he^.
thanh nie^n ca'ch ma.ng An nam, la.i la` mo^.t da^n nghie^.n thuo^'c phie^.n
dda'ng khinh.
Tu+` thuo+? be' , Tua^'n dda~ ghe^ to+?m nhu+~ng ngu+o+`i nghie^.n thuo^'c
phie^.n. Nguye^n nha^n la` o+? ngay trong la`ng cu?a Tua^'n co' mo^.t
ngu+o+`i chu' ho. la`m nghe^` buo^n que^' , thu+o+`ng ddi ti?nh na`y ti?nh
no. , ma` Tua^'n ra^'t ghe't va` luo^n luo^n xa la'nh vi` ngu+o+`i a^'y
nghie^.n thuo^'c phie^.n la.i co`n ddau bi.nh "tim la". Mo^~i la^`n ve^`
que^ nghi? he`. Tua^'n ddi da.o cho+i trong xo'm , he^~ tro^ng tha^'y "o^ng
nghie^`n "a^'y cho^~ na`o la` Tua^'n tra'nh ddi cho^~ kha'c. Cho ne^n Tua^'n
co' tha`nh kie^'n thu+.c la` nga^y tho+ ra(`ng chi? ha.ng ngu+o+`i ba^`n
tie^.n , nhu+~ng ke? a(n cho+i , ddi~ ddie^'m , bo.n tha^'t ho.c mo+'i
ghie^`n thuo^'c phie^.n.
Kho^ng ngo+` o^ng chu? nhie^.m L'Argus Indochinois , mo^.t nha` ca'ch ma.ng
Pha'p , tranh dda^'u kho^ng ngu+`ng cho ne^`n ddo^.c la^.p cu?a Vie^.t Nam ,
mo^.t ngu+o+`i ma` Tua^'n ra^'t ki'nh phu.c , to^n su`ng mo^~i khi ddo.c
nhu+~ng ba`i xa~ lua^.n ddanh the'p tre^n to+` ba'o Pha'p-va(n cu?a o^ng ,
ngu+o+`i a^'y , ho^m nay chi'nh ma('t Tua^'n tro^ng tha^'y , la.i la` mo^.t
te^n nghie^`n thuo^'c phie^.n nhu+ ngu+o+`i chu' ddau tim-la o+? nha` que^.
O^i, Tua^'n tha^'t vo.ng xie^'t bao !
Di~ nhie^n la` ca?m ti`nh cu?a Tua^'n ddo^'i vo+'i o^ng Ame'de'e Cle'menti
bi. su't ddi nhie^`u , va` Tua^'n cu+' tha('c ma('c ve^` ca' nha^n cu?a nha`
ba'o ca'ch ma.ng a^'y. Tre? tuo^?i va` nga^y tho+ , Tua^'n cu+' tu+o+?ng
ra(`ng mo^.t ngu+o+`i la`m ca'ch ma.ng , co' nhu+~ng tu+ tu+o+?ng sie^u
vie^.t ta^'t nhie^n la` mo^.t ngu+o+`i hoa`n toa`n dda'ng ki'nh dda'ng qui'
, mo^.t vi~ nha^n sie^u qua^`n ba.t chu'ng.
Tuy nhie^n Tua^'n va~n tie^'p tu.c ddo.c to+` ba'o L' Argus Indochinois.
Nho+` ddo' ma` Tua^'n ha^'p thu. ddu+o+.c ra^'t nhie^`u tu+ tu+o+?ng ma.nh
me~ , trong sa.ch , cao sie^u , ve^` chi'nh tri. , ve^` cuo^.c tranh dda^'u
cho^'ng ba^'t co^ng va` a'p bu+'c , cho^'ng chu? nghi~a thu+.c da^n. Tua^'n
qui' to+` ba'o ddo' cho dde^'n no^?i mo^~i tua^`n nha^.n ddu+o+.c no' , va`o
lu'c 8 gio+` sa'ng mo^~i nga`y thu+' tu+ , do ngu+o+`i pha't thu+ Cha` Va`
cu?a nha` Bu+u ddie^.n ddu+a dde^'n ta^.n nha` la` Tua^'n bo? buo^?i ho.c ,
na(`m nha` ddo.c nghie^`n nga^~m cho he^'t bo^'n trang ba'o lo+'n. Ca'i
dda(.c ddie^?m cu?a ba'o L' Argus Indochinois la` in tre^n gia^'y satine'
xanh , trong lu'c ta^'t ca? ca'c to+` ba'o kha'c dde^`u in tre^n gia^'y
tra('ng.
Mo^~i na(m xua^'t ba?n mo^.t la^`n , va` so^' na`o cu~ng dda(ng toa`n
nhu+~ng ba`i ca'ch ma.ng chu+?i Ta^y ki.ch lie^.t , co^ng ki'ch chi'nh sa'ch
thu+.c da^n Pha'p tha^.m te^. , va` luo^n luo^n ha(ng ha'i ho^ ha`o cho An
nam ddo^.c la^.p. Co' mo^.t so^' ba'o dda(ng ki'n ca? 8 co^.t trang nha^'t
mo^.t ba`i da`i cu?a o^ng Ame'de'e Cle'menti, nhan dde^` la` "Le Parti de l'Inde'pendance
Annamite"(dda?ng DDo^.c La^.p An nam ). Trong ba`i a^'y , o^ng chu? nhie^.m
kie^m chu? bu't ngu+o+`i Pha'p ddu+a ra dde^` nghi. tha`nh la^.p mo^.t
chi'nh phu? DDo^.c La^.p An nam vo+'i nhu+~ng nha^n va^.t sau dda^y :
- To^?ng Tho^'ng : Phan Bo^.i Cha^u
- Thu? tu+o+'ng : Huy`nh Thu'c Kha'ng
- Va` ca'c bo^. tru+o+?ng : Du+o+ng ba' Tra.c , Nguye^~n The^' Truye^`n ,
Nguye^~n An Ninh , Phan Va(n Tru+o+`ng v.v...
Toa`n la` nhu+~ng nha` ca'ch ma.ng Vie^.t Nam , danh tie^'ng nha^'t lu'c
ba^'y gio+`.
Ba`i ba'o ddo' , la`m xo^n xao du+ lua^.n ca'c gio+'i tri' thu+'c va` sinh
vie^n ca? Ta^y la^~n Nam , kho^ng nhu+~ng o+? Ha` No^.i , ma` ca? o+? Hue^'
va` Saigon. Sau ddo' , xa^?y ra hai vu. khi'e^'n ba'o L' Argus Indochinois
ca`ng quye^'t lie^.t dda~ ki'ch phu? Toa`n Quye^`n , phu? Tho^'ng Su+' va`
ty Ma^.t Tha'm Ba('c Ky`.
Vu. thu+' nha^'t la` dde^m thu+' ba?y tua^`n ddo' co' ngu+o+`i le?n dde^'n
da'n tre^n co^?ng to`a ba'o mo^.t to+` "ca?nh ca'o "cu?a mo^.t bo.n ngu+o+`i
vo^ danh tu+. xu+ng la` "nho'm ngu+o+`i a'i quo^'c "ha(m gie^'t Ame'de'e
Cle'menti.
O^ng chu? nhie^.m ba'o L' Argus Indochinois , la`m ba?n ke~m to+` "ca?nh
ca'o a^'y "dda(ng le^n ba'o , va` nha^'t quye^'t ra(`ng ta'c gia? ma.o danh
"mo^.t nho'm ngu+o+`i a'i quo^'c "kho^ng ai kha'c ho+n la` vie^n Cha'nh
Ma^.t Tha'm Ba('c Ky` vo+'i su+. ddo^`ng lo~a cu?a Phu? Toa`n Quye^`n va`
Phu? Tho^'ng Su+'.
Vu. thu+' hai , la` mo^.t buo^?i sa'ng thu+' ba?y , o^ng Ame'de'e Cle'menti
ddu+o+.c tin dde^m ho^m tru+o+'c ngu+o+`i chef typo ( cai e^-ki'p tho+.
sa('p chu+~ ) cu?a ba'o L'Argus Indochonois bi. me. mi`n du. do^~ ddem ddi
ma^'t ti'ch. O^ng Cle'menti loan tin a^'y tre^n ba'o cu?a o^ng , va` cu~ng
qua? quye^'t ra(`ng
"te^n me. mi`n "a^'y kho^ng ai xa la. ho+n la` Cha'nh Ma^.t Tha'm Ba('c ky`.
Ne^n no'i the^m ra(`ng lu'c ba^'y gio+` Ha` No^.i ddang xo^n xao ve^` phong
tra`o "me. mi`n". Me. mi`n la` nhu+~ng con me. dda`n ba` bi`nh da^n , ddi
lang thang ca'c pho^' va` du`ng mo^.t thu+' bu`a nga?i bi' ma^.t gi` ddo'
la`m me^ nhu+~ng ngu+o+`i ddi ddu+o+`ng , khie^'n nhu+~ng ngu+o+i` na`y ddi
theo ho.. DDo' la` mo^.t hi`nh thu+'c ba('t co'c ba(`ng bu`a nga?i.
Thu+o+`ng thu+o+`ng me. mi`n hay ba('t ngu+o+`i lao ddo^.ng ddem ba'n cho
ca'c "Ho^.i DDo^`n DDie^`n Cao Su va` Ha^`m Mo? "Pha'p dde^? ca'c Ho^.i na`y
cho+? ho. qua Ta^n The^' Gio+'i du`ng la`m nha^n co^ng re? tie^`n.
Nguye^n nha^n phong tra`o me. mi`n, theo du+ lua^.n ca'c gio+'i ca'ch ma.ng
An nam la` ngu+o+`i Pha'p mo^. phu ddo^`n ddie^`n kho' kha(n la('m , vi` bi.
ddi la`m phu ddo^`n ddie^`n ( ca'c ddo^`n ddie^`n cao su cu?a Pha'p o+? Nam
Ky` ) , kho^ng kha'c na`o bi. ddi dda`y kho^? sai chung tha^n va^.y. DDo'
chi? la` mo^.t luo^`ng du+ lua^.n o+? Ba('c Ky`. Thi?nh thoa?ng me. mi`n
cu~ng ba('t tre? con ddem ddi ba'n o+? no+i xa. Nhu+ng chu+a ai nghe me.
mi`n ba('t dda`n ba` con ga'i.
Phong tra`o me. mi`n chi? so^i no^?i mo^.t da.o , ro^`i da^`n da^`n bie^'n
bie^'n ma^'t vi` mo^.t so^' "me. mi`n "dda~ bi. "li'nh ma~ ta` ", tu+'c la`
li'nh ma^.t tha'm theo ro~i , ba('t ddu+o+.c qua? tang , va` bi. tu`.
DDa(.c bie^.t ve^` vu. anh cai tho+. sa('p chu+~ cu?a ba'o L' Argus
Indochinois , thi` du+ lua^.n cho ra(`ng anh ta bi. li'nh ma^.t tha'm ba('t
, ro^`i phao tin la` bi. me. mi`n. Co' le~ anh bi. ma^.t tha'm ba('c co'c
dde^? ddie^`u tra ve^` to+` ba'o L' Argus Indochinois va` o^ng Ame'de'e
Clementi.
Nhu+ng to+` ba'o na`y va^~n tie^'p tu.c ra dde^`u dde^`u mo^~i tua^`n ,
kho^ng bi. lo^i tho^i hay thie^.t ha.i gi` ca?.
Tua^'n dde^? da`nh ba'o L' Argus Indochinois tro.n bo^. , kho^ng ma^'t mo^.t
to+`. Va^~n dde^? ca'c ba.n be` truye^`n tay nhau xem , nhu+ng ro^`i Tua^'n
cu~ng co^' ddo`i la.i cho ky` ddu+o+.c , dde^? giu+? ddu? so^'. Nghi? he` ,
Tua^'n do^`n he^'t ma^'y cho^`ng ba'o a^'y va`o va li ddem ve^` que^ ,
gia^'u ki'n trong ca'i ru+o+ng lo+'n cu?a gia ddi`nh , ru+o+ng na`y me. cu?a
Tua^'n du`ng dde^? ca^'t nhu+~ng va^.t ddu+o+.c coi nhu+ qui' gia' : tie^`n
ba.c , ddo^` ddo^`ng, ddo^` va`ng, qua^`n a'o dda('t tie^`n v...v...
Tua^'n ye^n chi' ra(`ng ca^'t ma^'y cho^`ng ba'o L' Argus Indochinois cu~
trong ca'i ru+o+ng ro^.ng lo+'n va` ddo'ng ki'n na`y , thi` cha('c cha('n
kho^ng bao gio+` ma^'t ddu+o+.c , dde^? nga`y sau , khi Tua^'n lo+'n le^n ,
se~ coi la.i va` se~ du`ng la`m ta`i lie^.u li.ch su+?.
Ba na(m sau , Tua^'n ddang ho.c o+? Ha` No^.i , ddu+o+.c gia^y the'p trong
nha` go+?i? ra ba'o tin cha cu?a cha`ng qua ddo+`i. Tua^'n vo^.i va`ng ve^`
que^. DDe^'n nha` thi` ga(.p ngay lu'c ngu+o+`i ta ddang lie^.m xa'c cha.
Me. cha`ng vo^ ti`nh dda~ la^'y ta^'t ca? cho^`ng ba'o L'Argus trong ru+o+ng
, tre^n 200 to+` , ddu+a he^'t cho ma^'y ngu+o+`i da^n la`ng du`ng lo't
trong quan ta`i va` dde^.m hai be^n dde^? cha cha`ng ddu+o+.c na(`m "cha(.c
che~ a^'m cu'ng "trong ho`m.
Tro^ng tha^'y the^' , Tua^'n kho^ng da'm pha?n ddo^'i. Nhu+ng , trong lu'c
cha`ng ddau ddo+'n kho'c cha , gu.c dda^`u tre^n na('p quan ta`i , cha`ng
kho'c luo^n ca? 200 to+` ba'o qui' cu?a cha`ng se~ bi. cho^n vu`i vo+'i cha
va` se~ mu.c na't tha`nh ra dda^'t bu.i .
(co`n tie^'p)