نگاهی به کتاب "آشنایی با عروض و قافیه" به تألیف دکتر شمیسا(فروغ رخشا )
sadat
فروغ رخشا ( برگرفته ازمجله الکترونیکی شعر وازنا)
foroogh_rakhsha@yahoo.c
نگاهی به کتاب "آشنایی با عروض و قافیه" به تألیف دکتر شمیسا
نام کتاب: آشنایی با عروض و قافیه
نویسنده : دکتر سیروس شمیسا
ناشر: انتشارات فردوس
چاپ هیجدهم ، ویرایش سوم
شمارگان: ٣۰۰۰
" ... خدا را از صمیم دل سپاس می گزارم که در میان این همه گرفتاری، از
بیماری ها، خدمات بی مزد و منت، آشوب زمانه و مشاهده ی این که کارهای
عالم میل به ادبار دارد و چه و چه ها ... هنوز رمقی دارم و به هر حیله که
شده بعد از ساعات متمادی تدریس روزانه و طی یک ساعت و اندی مسافت تا
رسیدن به بیت الحزن و جمع زدن حساب های آب و برق و تلفن و ... به هر حال
مختصر وقتی در دل شب، صبح زود، جمعه، تعطیلی ای دست و پا می کنم و به
تألیف و تصنیف که ناف مرا با آن بریده اند مشغول می شوم و با خود می
گویم :
رضا به داده بده و ز جبین گره بگشای
که بر من و تو در اختیار نگشاده است "
« دکتر سیروس شمیسا کتاب نقد ادبی»
"سیروس شمیسا" در ٢٩ فروردین ١٣٢٧ در شهر رشت متولد شد، از پدر و مادری
فرهنگی و رئیس دبیرستان. پس از اخذ دیپلم به دانشگاه شیراز رفت و چند
سالی پزشكی خواند. سپس تغییر رشته داد و در همان شیراز لیسانس ادبیات
فارسی گرفت. در آنجا با مرحوم مسعود فرزاد محشور بود و در درس اساتید
آمریكایی– كه در گروه زبان و ادبیات انگلیسی تدریس می‌كردند– حاضر می‌شد.
همچنین در مدرسه ی خان نزد حجت‌الاسلام آقای حسینی، جامع‌المقدمات و
مقداری از سیوطی را خواند ویراستار مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران
شد و در دانشگاه آزاد ایران استخدام شد. پس از اخذ فوق لیسانس، به خدمت
سربازی رفت و در ضمن خدمت، دوره‌ی دكتری ادبیات فارسی را هم خواند و در
سال ١٣٥٧رساله‌ی خود را نزد دكتر خانلری دفاع كرد. پس از اتمام دروس
دانشگاهی، به تحصیلات حوزوی ادامه داد و برخی از كتب را مانند شرح
منظومه، رسائل، قوانین، مغنی، مطول، جوهر النضید و غیره را نزد دكتر سید
جعفر سجادی خواند. سپس عضو گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه
طباطبایی شد که هنوز در این سمت باقی ست.
دکتر"سیروس شمیسا" پژوهش گر و نویسنده ای فعال و تواناست که تاکنون بیش
از ٤۰ عنوان کتاب در کارنامه ی خود دارد. این کتاب همان طور که از نامش
پیداست کتابی است آموزشی که به شیوه ای ساده و مختصر به عروض قافیه می
پردازد. کتاب مجموعا ً متشکل از دو بخش اصلی "عروض" و "قافیه" و بخش
پایانی" لغت نامه" می باشد.
بخش اول ( عروض ) :
این بخش مشتمل بر چهل و یک فصل به شرح ذیل می باشد: کلیات، معنای لغوی
عروض، تعریف عر وض، تعریف وزن، انواع وزن در زبان های گوناگون، انواع وزن
در اشعار فارسی، اشاره یی به وزن شعر در ایران پیش از اسلام، مبانی وزن
شعر فارسی، مصوت ها و صامت های زبان فارسی، هجا یا سیلاب یا بخش، املای
عروضی یا آوا نویسی، نکاتی در باب املای عروضی، فایده املای عروضی، تذکر،
تقطیع، بخش کردن یا تقسیم به هجا، ارکان، جدول ارکان مشهور، وزن، اوزان
اشعار فارسی، اوزان دیوان مولوی، فهرست اوزان کثیرالاستعمال، نکاتی در
باب تقطیع، قواعد تقطیع، اختیارات شاعری، ضرورات، استثناء، مباحثی دیگر
از وزن شعر فارسی، وزن رباعی، وزن ترانه، ذوبحرین، وزن دوری، اهمیت وزن
دوری، تشخیص وزن دوری، بحور نامطبوع، سکته عروضی، وزن شعر نو، اوزان شعر
مثنوی های مشهور، مباحثی از عروض قدیم، تاریخچه عروض، برحی از اصطلاحات
عروض قدیم، بحر، ارکان، سالم و مزاحف، دایره، مقایسه تقطیع قدیم و جدید.
در فصل کلیات نویسنده در باره ی معنای لغوی عروض می نویسند درباره معنای
واژه ی " عروض" نظریات گوناگونی ارائه شده است که وجه زیر از بقیه معقول
تر می نماید: عروض بر وزن " فعول" کلمه ای اشت که در معنی اسم مفعول به
کار می رود یعنی معروض علیه شعر است، شعر را بر آن عرضه کنند تا موزون و
ناموزون آن از هم باز شناخته شود.
سپس در تعریف عروض می گوید عروض یکی از اقسام علوم ادبی است که موضوع آن
بحث در وزن (= آهنگ ) شعر است و در مورد چگونگی ایجاد وزن، انواع وزن،
صحت و سقم آن و برخی از شگردهایی که مخصوص کلام منظوم است بحث می کند.
و اما در تعریف وزن : وزن، نظم و تناسب خاصی است در اصوات شعر ( =
هجاها ). این نظم و تناسب اصوات به انحای گوناگون نزد ملل مختلف مبین
نوعی آهنگ و موسیقی است.
انواع وزن در زبان های گوناگون: در شعر سنتی هر زبانی، تساوی تعداد
هجاهای هر مصراع، در وزن دخیل است علاوه بر این عامل مشترک، وزن شعر هر
زبانی مبتنی بر عامل خاصی است:
- وزن عددی ( (Numberical
- وزن تکیه ئی ( Accentual)
- وزن کمی ( Quantitative)
- وزن نواختی (Tonic)
بخش دوم ( قافیه) :
این بخش متشکل بر سی و هشت سرفصل به شرح ذیل می باشد: کلیات و تعاریف،
قافیه، ردیف، روی، یادآوری، روی ساکن و روی متحرک، مصوت و صامت های زبان
فارسی، آوانگاری، هجا، جدول هجاهای زبان فارسی، کلمه قافیه و هجای قافیه،
مبانی قافیه، اساس قافیه، یادآوری، قاعده قافیه، تعریف قافیه، اختیارات
شاعری، روی متحرک، قافیه ساختن دو کلمه یا هجای همسان، عیوب قافیه ،
اقوا، اکفا، ایطا، شایگان، غلو، قافیه بدیعی، اعنات یا لزوم ما لایلزم،
تجنیس، قافیه معموله، ذوقافیتین، چند اصطلاحات قافیه سنتی، حروف قافیه،
حرکات قافیه، خلاصه مطلب، چند مبحث قدیمی قافیه، دال و ذال، واو و یاء
معروف و مجهول، واد معدوله.
در کلیات و تعاریف می خوانیم:
به نام خداوند خورشید و ماه که دل را به نامش خرد داد
راه "فردوسی"
به دو کلمه ی متفاوت " ماه" و " راه" که در پایان مصراع ها آمده اند و
حروف آخرشان یکی است، اصطلاحا ً قافیه گویند. قافیه از مشخصات شعر است
اما گاهی در نثر نیز دیده می شود. قافیه را در نثر " سجع" گویند:
" آنچه نپاید دلبستگی را نشاید " - " گلستان سعدی"
ردیف:
کلمه یا کلماتی را که در آخر مصراع عینا ً بعد از قافیه تکرار شوند، ردیف
می نامند. شعری که را که علاوه بر قافیه، ردیف نیز داشته باشد " مردف"
گویند:
ما آزموده ایم در این شهر بخت خویش بیرون کشید باید از این ورطه رخت
خویش - "حافظ"
کلمه های " بخت" و " رخت" قافیه و " خویش" ردیف است.
رَوی
روی آخرین حرف " قسمت اصلی" کلمه قافیه است، مانند " ه " در کلمات ماه و
راه و " ت" در کلمات بخت و رخت. اما در کلمات: کتاب ها – تاب ها، می
خواندم – راندم، می خوانم – می رانم، دونده - رونده، خندیدن – دیدن، روی
به ترتیب ب ، د، ن ، و، د است، زیرا این حروف، آخرین حرف قسمت اصلی این
کلمات هستند. پس برای تعیین روی باید حروفی را که زاید بر اصل کلمه است
کنار گذاشت. حروف زاید بر اصل عبارتند از: نشانه های جمع ( -ان، ات، -ین،
-ها )، ضمایر متصل ( شناسه فعل )، نون مصدری و پسوندها.
کلمات قافیه در حرف روی مشترکند. هرگاه بعد از روی، حرف یا حروفی آمده
باشد آن حرف یا حوف نیز باید عینا ً تکرار گردند. این رو می توان حرف روی
را به وسیله قافیه های شعر، به آسانی تشخیص داد؛ مثلا ً هر گاه قافیه
شعری " خفتند" و " گفتند" باشد، روی " ت" است، چون شناسه "ند" عینا ً
تکرار شده است.
در پایان هر یک از فصول نامبرده تمریناتی در نظر گرفته شده است تا مطالب
یاد گرفته شده ضمن ممارست در ذهن پایدار شود. خود نویسنده در
پیشگفتاراشاره می کند: فراگرفتن اصول کلی عروض و قافیه علمی، کاری ساده
است که در دو سه جلسه تمام می شود اما ممارست در آن محتاج به زمان بیشتری
است لذا از حل تمرینات غافل نباید بود، خاصه این که اکثر این تمرینات به
نحوی انتخاب شده است که دقایق و ظرایف این فن را در ذهن پایدار می کند.
در یکی از مراحل دستیابی به وزن اصلی اشکالی ایجاد می شود که باید با
مرور چند صفحه یی که به فنون تقطیع و بحث قواعد و اختیارات و ضرورت
اختصاص دارد ان اشکال را برطرف کرد.
می شود گفت در میان تمامی کتبی که در این زمینه و به منظور آموزش عروض و
قافیه تا به حال به طبع رسیده است این کتاب به ساده ترین شیوه و به صورت
خودآموز تألیف شده و لذا برای کسانی که به استاد دسترسی ندارند مفیدترین
است.
Mehdi Sedighi
اگر تونستی و وقت داشتی یه نسخه ش رو برای دانلود بگذار
sadat
سال جدید اطاعت میشه .
(فکر کنم سرعت اینترنت هم مرتب تا پایان سال نزولی ِ و بعضی وقتا جی میل
میشه جیم یل )
جلیل شعاع
sadat
On 28 فور, 00:28, جلیل شعاع <jalil.s...@gmail.com> wrote:
> سلام سادات عزیز و ممنون
Hamed Mostofizade
کتاب بدعتها و بدایع و نیما یوشیج از اخوان ثالث من رو نسبت به عروض خیلی
کنجکاو کرده بود
هر چند که نه استعدادی توی شعر گفتن دارم و نه این که تجربه ای
و هم این که ترجیح میدم سبک نوشتاری من همین نثر بمونه و حرف هام رو با
نثر بگم
اما به اوزان عروضی علاقه پیدا کردم
ممنون از آقای سادات عزیز
جلیل شعاع
طبق پیشنهاد خودت این تاپیک رو از بالای صفحل اصلی بر داشتم
sadat
امیدوارم بزودی لینک دانلود کتاب مربوطه رو پیدا و معرفی کنم
جلیل شعاع
منم ممنون
