Subhashita series 2: tisraH gatayaH
Naresh Cuntoor
Before we go into the next subhashita, two quick points: the sentences in the explanation below will be structurally repetitive. The repetitive pattern is meant for practice. Secondly the sentences are kept relatively short. I would encourage beginners to follow that practice.
दानं भोगो नाशस्तिस्रो गतयो भवन्ति वित्तस्य ।
यो न ददाति न भुङ्क्ते तस्य तृतीया गतिर्भवति ॥
दानं भोगः नाशः तिस्रः गतयः भवन्ति वित्तस्य ।
यः न ददाति न भुङ्क्ते तस्य तृतीया गतिः भवति ॥
वित्तस्य = धनस्य
वित्तस्य (धनस्य) तिस्रः गतयः भवन्ति |
ताः काः (गतयः )?
(1) दानं च (2) भोगः च (3) नाशः च ।
वित्तस्य प्रथमा गतिः दानम् ।
वित्तस्य द्वितीया गतिः भोगः ।
वित्तस्य तृतीया गतिः नाशः ।
यः न ददाति न भुङ्क्ते वा तस्य तृतीया गतिः (नाशः) भवति ।
दानी etc.
कश्चित् दानी भवेत्, अथवा भोगी भवेत् । नो चेत् सः नश्यति ।
एकवचनम् - बहुवचनम्
सः दानी । ते दानिनः ।
कश्चित् दानी । केचित् दानिनः ।
कश्चित् भोगी । केचित् भोगिनः ।
दानी ददाति । दानिनः ददति । (“ददन्ति” अशुद्धम्)
भोगी भुङ्क्ते । भोगिनः भुञ्जते ।
वाग्मी वदति । वाग्मिनः वदन्ति ।
प्राणी चरति । प्राणिनः चरन्ति ।
भयापहारी रक्षति । भयापहारिणः रक्षन्ति ।
गुणी गुणं जानति । गुणिनः गुणं जानन्ति ।
गुणी गुणिनम् अभिजानाति । गुणिनः गुणिनम् अभिजानन्ति ।
एकवचनम् - द्विवचनम् - बहुवचनम्
दानी ददाति । दानिनौ ददतः । दानिनः ददति ।
वाग्मी वदति । वाग्मिनौ वदतः । वाग्मिनः वदन्ति ।
भोगी भुङ्क्ते । भोगिनौ भुञ्जाते । भोगिनः भुञ्जते ।
भक्तः उपास्ते । भक्तौ उपासाते । भक्ताः उपासते ।
2. गतिः
त्रिषु वचनेषु --
गतिः गती गतयः ।
मतिः मती मतयः ।
गिरिः गिरी गिरयः ।
रविः रवी रवयः ।
एका गतिः । द्वे गती । तिस्रः गतयः । चतस्रः गतयः । पञ्च गतयः । षट् गतयः …
एका मतिः । द्वे मती । तिस्रः मतयः । चतस्रः मतयः । पञ्च मतयः । षट् मतयः …
एकः गिरिः । द्वौ गिरी । त्रयः गिरयः । चत्वारः गिरयः । पञ्च गिरयः । षट् गिरयः ….
एकः रविः । द्वौ रवी । त्रयः रवयः । चत्वारः रवयः । पञ्च रवयः । षट् रवयः ….
एकः सन्धिः । द्वौ सन्धी । त्रयः सन्धयः । चत्वारः सन्धयः । पञ्च सन्धयः । षट् सन्धयः …
गिरि, रवि, सन्धि, सारथि, अतिथि, हरि …। एते पुंलिङ्गशब्दाः ।
मति, गति, रति, प्रतीति, सन्तति, सिद्धि … । एते स्त्रीलिङ्गशब्दाः ।
प्रश्नः - शब्दस्य लिङ्गं कथं जानीमः ?
उत्तरम् - शब्दस्य लिङ्गं अभ्यासेन जानीमः । शब्दस्य लिङ्गं कोषदर्शनेन जानीमः ।
(अमरकोषः, Apte, Monier Williams, शब्दार्थकौस्तुभः इत्यादयः कोषाः विश्वासार्हाः । Also see other recent emails regarding Sanskrit dictionaries.)