अपरस्परसंभूतम् - भगवद्गीता 100 misinterpretations/mistranslations

[Subrahmanyam Korada]

नमो विद्वद्भ्यः

Can so many great scholars go wrong for 1200+ years in the interpretation/ translation of a term that is pregnant with meaning -

अत्र विद्वांसः प्रमाणम् --

This is simply to suggest that one should be careful while going thru commentaries - प्रमादो धीमतामपि -  not  to  accept everything  at face value .

While helping Bhagavadgita Foundation I came across the following verse of Bhagavadgita (16-8)--

असत्यमप्रतिष्ठं ते जगदाहुरनीश्वरम् ।

अपरस्परसंभूतं किमन्यत्कामहैतुकम् ॥

I got reminded the पाणिनिसूत्रम् - अपरस्पराः क्रियासातत्ये , which I learnt in 1973.

कोराडीयं व्याख्यानम् --

अवतारिका -

(अथ द्वादशभिः श्लोकैः आसुरीं प्रवृत्तिं विवृणोति)  नास्तिकानां मते ’प्रत्यक्षमेकं चार्वाकाः’ इत्युक्तरीत्या सत्यधर्मेश्वरादि नास्त्येव । सर्वं तावत् स्वाभाविकमेव जगत् इत्याह द्वितीयेन--

असत्यमिति । सत्यशब्दवाच्यं , ’ सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ’ इत्यादिवेदवाक्यप्रतिपाद्यं जगतः कारणं ब्रह्म इति नास्ति किञ्चिद्वस्तु । ’ नास्तिको वेदनिन्दकः’ इति मनुः। यदा वेदस्य प्रामाण्यं नास्ति तदा तत्प्रतिपाद्यस्य जगत्प्रतिष्ठाहेतुरिति जेगीयमानस्य धर्मस्यापि नास्ति प्रामाण्यम् । प्रतिष्ठति अनया इति धर्म उच्यते। धारणाद्धर्ममित्याहुः इति तद्विदः।अथ अनुमानगम्यः ईश्वरः नियन्ता जगतः  इत्यपि अनृतमेव । स्वाभाविकत्वात् सुखदुःखानाम् न प्रमाणान्तरापेक्षा । अथ यदि तत्र नैव कश्चन अधिकारी कथम् एतज्जगत् संभवति इति आकाङ्क्षायाम् आह - अपस्परसंभूतं निरन्तरसंभववत् - ’अपरस्पराः क्रियासातत्ये ’ इति पाणिन्यनुशासनेन अपरे च परे च इति विग्रहे सुडागमः क्रियासातत्यद्योतकःसमासाश्रयः निपातितः। जगतः अविच्छेदेन संभवः अनेन सूचितस्सन् प्रलयादिकं निराकरोति । तच्च कस्य हेतोः इत्यत आह - कामहैतुकम् इति । काम एव हेतुः अपरस्परसंभवस्य । अर्थात् कामेन तावत् स्त्रीपुरुषयोः संयोगः अविच्छेदेन गच्छति इति जगदपि  अविच्छेदेन वर्तते इत्यर्थः। किमन्यत् ? कामहेतुकाविच्छेदसंभवं विना नान्यत् किञ्चित् जगतः कारणम् अस्ति इत्यर्थः।

Let me explain the पाणिनिसूत्रम् --

अपरस्पराः क्रियासातत्ये (6-1-144) -सुट् निपात्यते । अपरस्पराः सार्था गच्छन्ति । सततम् अविच्छेदेन गच्छन्तीत्यर्थः। क्रिया- इति किम्? अपरपरा गच्छन्ति ।  अपरे च परे च सकृदेव गच्छन्तीत्यर्थः (कौमुदी)

अपरस्पराः - to explain this term Panini used a word that cannot be analyzed by Panini , but by a पूर्वाचार्यसूत्रम् - लुम्पेत्(अन्त्यम्)- this aspect is discussed  in another post viz पाणिनेः अपाणिनीयप्रयोगः , here on BVP.

Here the meaning of सुट् , ie क्रियानैरन्तर्यम् , is very important - suppose there is bumper to bumper traffic on a highway (or any city road) all the time we say-

 अपरस्पराणि  वाहनानि गच्छन्ति।

’ न कदाचित् अस्मिन् महापथे गमनं विच्छिद्यते इत्यर्थः ’ - पदमञ्जरी ।

Hereunder I produce some commentaries in Sanskrit, Hindi and English .

Only one commentator (नीलकण्ठदीक्षितः - भावदीपे) quoted this सूत्रम् , but misinterpretted .

 It is not mandatory to quote Panini everywhere but when we come across a term like this , which is pregnant with meaning, then better explain the inner meaning with proof . 

In ब्रह्मसूत्रभाष्यम् , शंकराचार्य quoted only for मयट् and क्तिच् ।

Vedavyasa preferred this word to denote some special meaning , but none of the commentators had  noticed this. The translators are hopeless.

There are शंकर-रामानुज-मध्व-वल्लभाचार्याः , आनन्दगिरि-वेदान्तदेशिक-जयतीर्थ-वेङ्कटनाथ-नीलकण्ठदीक्षित-मधुसूदनसरस्वत्यादयः ।

परमार्थप्रपा - translated into Telugu by Vidvan Bulusu AppannasastrI , a great नैयायिक says -

अपरशब्दः सकारान्तः । अपरश्च परश्च अपरस्परम्  इति विग्रहः । स्त्रीपुरुषमिथुनम् इत्यर्थः।

Other translations in Telugu (including the popular गीतामकरन्दमु of 1963 , which follows शांकरभाष्यम्) also committed the same mistake.

If one takes all the commentaries and translations (other vernaculars of India) I think it will be one hundred.

धन्यो’स्मि

----------------------

असत्यमप्रतिष्ठं ते जगदाहुरनीश्वरम् । अपरस्परसंभूतं किमन्यत्कामहैतुकम् ॥ १६.८ ॥

                                                     . . . । अपरस्परसंभूतमकिञ्जित्कमहेतुकम् ॥ ८ ॥ इति काश्मीरपाठः।

 

शङ्कराचार्यः – किञ्चापरस्परसम्भूतं कामप्रयुक्तयोः स्त्रीपुरुषयोरन्योन्यसंयोगाज्जगत्सर्वं सम्भूतम्।

 

Svāmī Gambhīrānanda's translation (of Śaṅkarācārya's bhashya)* - Moreover, it is aparaspara-sambhutam, born of mutual union. The whole world is born of the union of the male and female impelled by passion.

 

आनन्दगिरिः – शास्त्रैकगम्यमदृष्टं निमित्तीकृत्य प्रकृत्यधिष्ठान्नात्मकेन ब्रह्मणा रहितं जगदिष्यते चेत्कथं तदुत्पत्तिः? इत्याशङ्क्याह – किञ्चेति।

 

रामानुजाचार्यः* – वदन्ति च एवम्; अपरस्परसम्भूतं किम् अन्यत्? योषित्पुरुषयोः परस्परसम्बन्धेन जातम् इदं मनुष्यपश्वादिकम् उपलभ्यते। अनेवंभूतं किम् अन्यद् उपलभ्यते?किञ्चिद् अपि न उपलभ्यते इत्यर्थः। अतः सर्वम् इदं जगत् कामहेतुकम् इति

 

वेदान्तदेशिकस्य तात्पर्यचन्द्रिका* – 'अपरस्पर' -- इत्यादिकं न पूर्वेणैकवाक्यम्,'किमन्यत्'इत्यादेरनन्वयात्क्लिष्टकल्पनादनुपपत्तेश्च। एतदेवैषामासुरत्वे पर्याप्तं, किमन्यदुच्यते? इति कल्पना अध्याहारादिग्रस्ता।  'वदन्ति चैवमिति' तु नाध्याहारादिविवक्षयोक्तम् ,'एतां दृष्टिम् ॥

 

मध्वाचार्यः – परस्परसम्भवो ह्युक्तः'अन्नाद्भवन्ति भूतानि' 3।14 इत्यादिना ॥

 

जयतीर्थस्य प्रमेयदीपिका – अपरस्परसम्भूतं इत्यस्यापरं परस्मात् सम्भूतमिति व्याख्यानमसत्, प्रतिषेधप्रकरणात्। अतः

परस्परसम्भूतं न भवतीत्याहुरित्येव व्याख्येयम्। स्यादेवम्, यदि परस्परसम्भवो भगवतोऽभिमतः स्यात् इत्यत आह – परस्परेति। यद्वानेन परव्याख्यानासाधुत्वमुपपादयति। भगवता परस्परसम्भवस्योक्तत्वात् तद्वचनं कथमासुरम् ? इति।

 

हनुमतः पैशाचभाष्यम् – तत्राह अपरस्परेति। अपश्च परश्चापरस्परम्, परस्परमित्यर्थः। ततः सम्भूतं कामप्रयुक्तयोः स्त्रीपुरुषयोरन्योन्यसङ्गादुत्पन्नं जगत्, अतः कामहैतुकं कामहेतुकमेव कामहैतुकम्। नन्वदृष्टेश्चरादिकमपि किं कारणम् ? नेत्याह – किमन्यदिति। कामादन्यत्कारणं किमस्ति ? नास्त्येवेत्यर्थः । यद्वा मनुष्यपश्चादिकं सर्वमपि स्त्रीपुंसयोः परस्परसम्बन्धेनैव जातमुपलभ्यते, अपरस्परसम्भूतं तु किमन्यदुपलभ्यते ? न किञ्चिदपि, अतः कामहैतुकमेव जगदित्याहुरिति योजना ॥८॥

 

वेङ्कटनाथस्य ब्रह्मानन्दगिरिः – तत्राह अपरस्परेति। अपरश्च परश्चापरस्परम्, परस्परमित्यर्थः। ततः सम्भूतं कामप्रयुक्तयोः स्त्रीपुरुषयोरन्योन्यसङ्गादुत्पन्नं जगत्, अतः कामहैतुकं कामहेतुकमेव कामहैतुकम्।

 

वल्लभाचार्यस्य तत्त्वदीपिका – अपरस्परसम्भूतं अपरस्परसम्भूतयोरन्योन्यसङ्गतयोः प्रकृतिरूपयोषित्पुरुषयोः परस्परसम्बन्धेन जातमिदं मनुष्यपश्वाद्युपलभ्यतेऽनवम्भूतं किमन्यत्?

 

पुरुषोत्तमस्य अमृततरङ्गिणी – इत्याह अपरस्परेति। अपरश्च परश्चेत्यपरस्परं स्त्रीपुरुषसंयोगस्ततो जातं कामहैतुकं स्त्रीपुरुषयोः काम एव हेतुर्यस्य तादृशम्।

 

ऩीलकण्ठदीक्षितस्य भावदीपः – अपरस्परसम्भूतं "अपरस्पराः क्रियासातत्ये ॥ अष्टा॰ ६.११.४४"इतु सुट्। बीजस्कुरवत् परस्परकारणीभूतानां धर्माधर्मतद्वासनानां यत्सातत्यं तस्मात्सम्भूतं, किमन्यल्लोकेऽस्ति?

 

मधुसूदनसरस्वती – अपरस्परसम्भूतं कामप्रयुक्तयोः स्त्रीपुंसयोरन्योन्यसंयोगात्सम्भूतं जगत्कामहैतुकं कामहेतुकमेव कामहैतुकं कामातिरिक्तकारणशून्यम्।

 

धनपतेः भाष्योत्कर्षदीपिका – अपरस्परसम्भूतं परापरशब्दावन्यशब्दपर्यायौ। कामप्रयुक्तयोः स्त्रीपुरुषयोरन्योन्यसङ्गाज्जातं काम एव हेतुर्यस्य तत्कामहेतुकं  . . .

 

श्रीधरस्वामी – अपरश्च परश्चेत्यपरस्पर अपरस्परतोऽन्योन्यतः स्त्रीपुरुषमिथुनात्सम्भूतं जगत् किमन्यत्कारणमस्य . . .

 

अभिनवगुप्तः – न व्याख्यातम्

 

विश्बनाथः – स्वेदजादीनामकस्मादेव जातत्वातपरस्परसम्भूतम् । अन्यत्किं वक्तव्यम् । कामहैतुकं कामो वादिनामिच्छैव हेतुर्यस्य तत। . . . ननु स्त्रीपुंसयों परस्परप्रयत्नविशेषाद्जगदेतदुत्पन्नं दृश्यत इत्यपि भ्रम एव कुलालस्य घटोत्पादने ज्ञानमिव मातापित्रोस्तादृशबालोत्पादने किल नास्ति ज्ञानमिति भावः।

 

बलदेवः – अथ स्वभाववादिनां बौद्धानामाह अपरस्परसम्भूतमिति स्त्रीपुरुषसम्भोगजन्यं जगन्न भवति घटोत्पादने कुलालस्येव बालोत्पादने पित्रादेर्ज्ञानाभावात्सत्यप्यसकृत्सम्भोगे सन्तानानुत्पत्तेश्च स्वेदजादीनामकस्मादुत्पत्तेश्च । तस्मात्स्वभावादेवेदं भवतीति । अथ लोकायतिकानामाह कामहेतुकमिति ।

 

श्रीधर्मदत्तशर्मा (गूढार्थतत्त्वालोकः) – न व्यख्यातम्

 

आनन्द(वर्धन)स्य ज्ञानकर्मसमुच्चयम् (काश्मीरपाठमधिकृत्य कृतम्) – अपरस्परसंभूतं, प्रकृतेर्महांस्ततोऽहङ्कार इति बीजाङ्कुरन्यायप्राप्तकार्यकारणभावरहितम्। अकिञ्चित्कं न विद्यते किञ्चित्स्वर्गनरकादि यस्य परलोकहीनम्।

 

Kashinath Trimbak Telang: They say the universe is devoid of truth, devoid of fixed principle, and devoid of a ruler, produced by union (of male and female) caused by lust, and nothing else.

 

Dr. Prasad: They say: the world is unreal, without a substratum, without a God, and without an order. Sexual union of man and woman alone and nothing else causes the world.

 

Śrīlaprabhupāda – They say that this world is unreal, with no foundation, no God in control. They say it is produced of sex desire and has no cause other than lust.

 

Prof. S. Radhakrishnan – They say that the world is unreal, without a basis, without a Lord, not brought about in regular causal sequence, caused by desire, in short.

 

Svāmī Gambhīrānanda – They say that the world is unreal, it has no basis, it is without God. It is born of mutual union brought about by passion! What (cause can there be)?

 

Swami Chinmayananda's Hindi Commentary* - इनके मतानुसार यह सम्पूर्ण चराचर जगत् केवल महाभूतों के परम्पर संबंध से उत्पन्न हुआ है और यह संबंध जिस किसी रूप में परिणित होता है, वह केवल 'संयोग' की बात है, और न कि उसके पार्श्व में कोई नियम है। प्राणियों की उत्पत्ति का एकमात्र कारण है, कामवासना।

 

Swami Ramsukhdas's Hindi Commentary* - अपरस्परसम्भूतं किमन्यत् कामहैतुकम् -- वे कहते हैं कि स्त्रीको पुरुषकी और पुरुषको स्त्रीकी कामना हो गयी। अतः उन दोनोंके परस्पर संयोगसे यह संसार पैदा हो गया। इसलिये काम ही इस संसारका हेतु है।

 

 

* From Gita Super Site 2.0. Others are from books like Bhagavadgītā with 11 commentaries; with 8 commentaries and with 4 commentaries and S. K. Belvalkar's edition of Kashmiri Text with Ananda(vardhana)'s commentary.

 

 

Dr.Korada Subrahmanyam
Professor of Sanskrit, CALTS,
University of Hyderabad,
Ph:09866110741(M),91-40-23010741(R),040-23133660(O)

Skype Id: Subrahmanyam Korada

Personal Website: www.korada.org

[Vineet Chaitanya]

Namaskaara.

            Maharaj Shree Akhandanandaji Sarswati says in "Gita Ras Ratnakar":

                 'अपरस्परसंभूतम्' - उनकी दृष्टिमें बेटेसे बाप और बापसे बेटा पैदा होता है. देखो, अपरस्पर शब्दका प्रयोग पाणिनिने अपने सूत्रमें किया है. क्रिया-सातत्य अर्थमें अपरस्पर शब्दका प्रयोग होता है. जहाँ क्रियामें कार्य-कारण भावका निश्चय न किया जा सके, उसका नाम होता है अपरस्पर-संभूत.

--
निराशीर्निर्ममो भूत्वा युध्यस्व विगतज्वरः।। (भ.गी.)
---
You received this message because you are subscribed to the Google Groups "भारतीयविद्वत्परिषत्" group.
To unsubscribe from this group and stop receiving emails from it, send an email to bvparishat+...@googlegroups.com.
To post to this group, send email to bvpar...@googlegroups.com.
Visit this group at http://groups.google.com/group/bvparishat.
For more options, visit https://groups.google.com/d/optout.

[Nityanand Misra]

Namaste

On Sunday, November 9, 2014 4:56:59 PM UTC+5:30, korada wrote:

नमो विद्वद्भ्यः

Can so many great scholars go wrong for 1200+ years in the interpretation/ translation of a term that is pregnant with meaning -

अत्र विद्वांसः प्रमाणम् --

Before concluding that so many learned commentators were all affected by pramāda (the “impressive” list of the “accussed” includes the founder of almost every influential Sampradāya in India, in addition to modern writers and leaders of “societies”), I recommend we consider the possibility that the commentators have taken suṭ in aparaspara in BG 16.8 to be Ārṣa. This is likely since not only PS 6.1.144, but the Amarakoṣa also notes that –

कर्म क्रिया तत्सातत्ये गम्ये स्युरपरस्पराः (AK 3.2.231)

So if all these commentators, most of whom knew both Amarakoṣa and Aṣṭādhyāyī by heart and quoted from the texts liberally, offered an explanation which does not conform to the two texts, my view is that they have concluded aparaspara in BG 16.8 to be Ārṣa usage and accordingly held that PS 6.1.144 and AK 3.2.231 do not apply. They have not explicitly stated so, but that is my humble conclusion on reading that many amongst them offer a Vigraha like aparaśca paraśca (अपरश्च परश्च) and yet give the meaning of अन्योऽन्य and not सातत्य as per Amarakoṣa and Aṣṭādhyāyī.

प्रसङ्गेऽस्मिन् तेषां मते सुडार्ष इति बोध्यम्.

My Guru’s commentary offers a grammatical explanation of अपरस्पर in BG 16.8 by पृषोदरादि argument, which is different from the explanation by PS 6.1.144. The below extract can be used to explain or justify the view of all previous commentators who have not offered the सातत्य meaning –

श्रीराघवकृपाभाष्यम्
संस्कृत - अपरस्मादितरपुरुषात्परस्मिन्नन्यकलत्रे सम्भूतं शास्त्रविहितगर्भाधानवर्जितम्
हिन्दी - ‘अपरस्मात् परस्मिन् कलत्रे सम्भूतम्’ इस विग्रह में सुप्सुपा समास और पृषोदरादित्वात् ‘सुट्’ आगम हुआ।
http://jagadgururambhadracharya.org/pdfs/JR1998GitabhasyamII.pdf

In addition, several commentators and authors have noted the relevance of PS 6.1.144 in this context. Nīlakaṇṭha’s interpretation is as per PS 6.1.144 only (which Dr. Korada has pointed out, whether he agrees or not with Nīlakaṇṭha is a different matter). Another commentator, Dhanapati Sūri (in his Bhāṣyotkarṣadīpikā) has contradicted Nīlakaṇṭha’s explanation and has also quoted the extract with PS 6.1.144 from Nīlakaṇṭha (again one may agree or disagree with him, but he has considred the possibility of applying PS 6.1.144) –

यत्तु “अपरस्पराः क्रियासातत्ये इति सुट् बीजाङ्कुरवत्परस्परकारणीभूतानां धर्माधर्मवासनानां यत्सातत्यं तस्मात्सम्भूतं किमन्यल्लोकेऽस्ति नि किंचिदपि धर्मापेक्षयोत्पद्यते किं तु सर्वं कामहेतुकं स्त्रीपुरुषयोर्मिथुनीभावः कामस्तदुत्थस्वभावादेव जन्तुर्जायते न त्वदृष्टादि इत्यन्ये”। तदुपेक्ष्यम्। अप्रतिष्ठमित्यनेन पौनरुक्त्यापादकस्य क्लिष्टकल्पनस्यान्याय्यत्वात्।

https://archive.org/stream/bg8commentaries/bhagavad_gita_eight_commentaries#page/n1109/mode/1up

More than 60 years ago, Sahajānanda Sarasvatī wrote in the Gītāhṛdaya (first edition publised in late 1940s) –

बहुत लोगों ने इस आठवें श्लोक के अर्थ में अपने संस्कृत के व्याकरणज्ञान का अजीर्ण मिटाया है। उनने कहा है कि अपर तथा पर शब्दों का समास होने पर अपरपर होगा न कि अपरस्पर; हालाँकि ‘अपरस्परा: क्रियासातत्ये’ (पा. ६.१.१४४) के अनुसार ही अपरस्पर बनता है। यहाँ क्रियासातत्य या काम का जारी रहना तो हई। सारा संसार ही निरन्तर पदार्थों के सम्मिश्रण से ही बनता है। इसमें जरा भी विराम नहीं है।
I do not have the full reference now, but the work can be read here –

http://www.hindisamay.com/vividh/Swami-Sahjanand-Saraswati-Rachnavali/Sahjanand-vol-3/Geeta-24.htm 

Prof. Vineet Chaitanya has already pointed out Mahārājaśrī Akhaṇḍānanda Sarasvatī’s explanation.

One thing to note is that saints like of Sahajānanda Sarasvatī and Mahārājaśrī Akhaṇḍānanda Sarasvatī were among the greatest scholars of India in the 20^th century. Despite offering a different explanation by PS 6.1.144, they have not stated that all previous explanations were mistranslations or misinterpretations. In my opinion, the claim that a verse has been misunderstood by everybody for 1200 years by everybody is quite “revolutionary,” and many traditionalists may not accept it. I leave it to other scholars on the list to offer their views.

Lastly, thanks to Dr. Korada for initiating this interesting discussion. Hope the Korāḍīya commentary on Gītā brings out more such claims and we can have more such discussions on BVP. 

[Nityanand Misra]

Namaste Dr. Korada

On Sunday, November 9, 2014 4:56:59 PM UTC+5:30, korada wrote:

कोराडीयं व्याख्यानम् --

अवतारिका -

(अथ द्वादशभिः श्लोकैः आसुरीं प्रवृत्तिं विवृणोति)  नास्तिकानां मते ’प्रत्यक्षमेकं चार्वाकाः’ इत्युक्तरीत्या सत्यधर्मेश्वरादि नास्त्येव । सर्वं तावत् स्वाभाविकमेव जगत् इत्याह द्वितीयेन--

असत्यमिति । सत्यशब्दवाच्यं , ’ सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ’ इत्यादिवेदवाक्यप्रतिपाद्यं जगतः कारणं ब्रह्म इति नास्ति किञ्चिद्वस्तु । ’ नास्तिको वेदनिन्दकः’ इति मनुः। यदा वेदस्य प्रामाण्यं नास्ति तदा तत्प्रतिपाद्यस्य जगत्प्रतिष्ठाहेतुरिति जेगीयमानस्य धर्मस्यापि नास्ति प्रामाण्यम् । प्रतिष्ठति अनया इति धर्म उच्यते। धारणाद्धर्ममित्याहुः इति तद्विदः।

May I please point out that there are two grammatical flaws in the definition प्रतिष्ठति अनया इति धर्म उच्यते –

1) As per PS 1-3-22 समवप्रविभ्यः स्थः, the root ष्ठा (स्था) gets आत्मनेपद when followed by प्र. Hence the correct form is प्रतिष्ठते and not प्रतिष्ठति.

2) The word being explained is धर्म which is masculine. Hence the use of अनया in feminine is wrong and it should be अनेन instead.

Please correct the two mistakes above.

In addition, it may be added that the above derivation is as per PS 3-3-117 करणाधिकरणयोश्च - I assume you have this in mind as the instrumental case is used and since प्रतिष्ठान has the ल्युट् suffix which is ordained by PS 3-3-117.

 

अथ अनुमानगम्यः ईश्वरः नियन्ता जगतः  इत्यपि अनृतमेव । स्वाभाविकत्वात् सुखदुःखानाम् न प्रमाणान्तरापेक्षा । अथ यदि तत्र नैव कश्चन अधिकारी कथम् एतज्जगत् संभवति इति आकाङ्क्षायाम् आह - अपस्परसंभूतं निरन्तरसंभववत् - ’अपरस्पराः क्रियासातत्ये ’ इति पाणिन्यनुशासनेन अपरे च परे च इति विग्रहे सुडागमः क्रियासातत्यद्योतकःसमासाश्रयः निपातितः। जगतः अविच्छेदेन संभवः अनेन सूचितस्सन् प्रलयादिकं निराकरोति । तच्च कस्य हेतोः इत्यत आह - कामहैतुकम् इति । काम एव हेतुः अपरस्परसंभवस्य । अर्थात् कामेन तावत् स्त्रीपुरुषयोः संयोगः अविच्छेदेन गच्छति इति जगदपि  अविच्छेदेन वर्तते इत्यर्थः। किमन्यत् ? कामहेतुकाविच्छेदसंभवं विना नान्यत् किञ्चित् जगतः कारणम् अस्ति इत्यर्थः।

May I ask you to please clarify –

1) What is meant by स्त्रीपुरुषयोः संयोगः अविच्छेदेन गच्छति? Whence, where and how does this संयोग go (गच्छति)? सिद्धान्तकौमुद्याम् ‘अपरस्पराः सार्था गच्छन्ती’त्युक्तम्। सार्थाः निजगृहेभ्यः पादचारेण यानेन वा मार्गविशेषेण स्थानविशेषं गच्छन्ति। परन्त्वत्र ‘स्त्रीपुरुषसंयोगो गच्छती’त्युक्तम्। संयोगः कथं गन्तुं शक्नोतीत्यस्पष्टम्। यदि गत्यर्थकाः ज्ञानर्थका अपि भवन्ति इति मत्वोक्तं तर्हि सम्बन्धः कथं जानाति?

2) The meaning जगदपि अविच्छेदेन वर्तते is the present tense, while the suffix used in the original सम्भूत is क्त, which is usually used in the past tense. This is clear from PS 3-2-102 निष्ठा. On this - क्तक्तवतू निष्ठा इत्युक्तं स निष्ठसंज्ञकः प्रत्ययो भूते भवति (काशिका). As per my limited knowledge, the only cases where क्त is used in the present tense are covered under PS 3-2-187 ञीतः क्तः and PS 3-2-188 मतिबुद्धिपूजार्थेभ्यश्च. None of these two seem to apply to सम्भूत. So by which Sutra does one get the word वर्तते in the present tense in the meaning for सम्भूत which is in the past tense?

Thanks, Nityananda

[Sivakumar,Kollam]

SAdara prNam,

On reading certain posts like this 

the 9th sloka of IsAvAsya comes to my mind

andham tamah........

Namaste 

sivakumarr

--

[lalitaalaalitah]

I hope siva kumar is not trying to say that all studies which are based on questioning things and scholars who question, are wrong.
I hope he is not trying to say that we should stop our intellectual pursuit.
But, if he is trying to say the mentioned, it will be demoralizing for scholars/questioners.
-----
lalitaalaalitah
www.lalitaalaalitah.com

[Subrahmanyam Korada]

नमो विद्वद्भ्यः

नमस्ते 

As you see this commentator did not go to the example of the Sutram nor apply the same in the present context  (लक्ष्यलक्षणसमन्वयः) -

उनकी दृष्टिमें बेटेसे बाप और बापसे बेटा पैदा होता है.

 (here there is कार्यकारणभावनिश्चयः)

If the क्रिया is नित्या , ie  सततम् अविच्छेदेन गच्छति, then only one should use this term , अपरस्पर।

जहाँ क्रियामें कार्य-कारण भावका निश्चय न किया जा सके, उसका नाम होता है अपरस्पर-संभूत.

I do not know as to what is कार्यकारणभावस्य अनिश्चयः - this has no context nor there is any प्रमाणम् in any commentary --

in the present context it is clearly stated कामहैतुकम्  - it means स्त्रीपुरुषसयोग is कारणम् of this कार्यम् called जगत् ।

Then where is the beginning and end (सृष्टि and प्रळय) ?

Carvakas do not accept प्रळय (and its सापेक्ष - सृष्टि  also is not there- अर्थात् सिद्धम्) -

it means it is नित्यम् (त्रिकालाबाध्यम्) - so neither beginning nor end -

to explain the above concept of Carvakas , Vedavyasa employed the strong and very rare term ' अपरस्पर (-संभूतम्)।

Mimamsakas also do not accept प्रळय and Vedantins accept षडनादयः।

धन्यो’स्मि

[sunil bhattacharjya]

Namaste,

Finally can we say the meaning of

"अपरस्परसंभूतं किमन्यत्कामहैतुकम्"

as
"Not born due to any mutual interaction other than last, and what else ?"

Regards

[Subrahmanyam Korada]

नमो विद्वद्भ्यः

नमस्ते

Just to save time and space - please see the latest post.

I shall discuss the details to avoid confusion . The most important and neglected aspect is - नैरन्तर्यम् of क्रिया ।

धन्यो’स्मि

[Vineet Chaitanya]

Namaskaara.

              Please reflect on following points:

               1. In the passage I quoted, it is explicitly mentioned:

                     " क्रिया-सातत्य अर्थमें अपरस्पर शब्दका प्रयोग होता है."

               2.  "कार्य-कारण भाव" naturally comes in the picture because of "क्रिया-सातत्य".

               3. The main characteristic of materialists is the appearance of "चेतन" from "जड" as an epi-phenomena.

Regards

[Subrahmanyam Korada]

नमो विद्वद्भ्यः

Let us follow  - वीतरागभयक्रोधः - call a spade a spade - 

it is no sin and I believe this is - अनुद्वेगकरं वचः- सात्त्विकम्

Generally speaking -

गतानुगतिको लोको न लोकः पारमार्थिकः।

There are many instances across Sastras , Darsanas , Kavyas etc where things went awry . I shall discuss other such issues also .

The purpose is simply - to bring out the right / authoritative meaning and train students to study on these lines .

सर्वोपनिषदो गावो दोग्धा गोपालनन्दनः - we have to be familiar with Upanisats in order to understand the inner meaning of the terse text - भगवद्गीता

Except in difficult cases , we do not go deep into व्याकरणम् ।

Other Darsanas have to be taken for clarity .

One may respect his गुरु /आचार्य / संप्रदायप्रवर्तक etc, but  if  there is any  miss out then it is our responsibility to discuss the matter - it is not  द्रोह।

When different Acaryas say differently you (=x) take the path that is proper -

कपिलो यदि सर्वज्ञः काणादो नेति का प्रमा ।

तावुभौ यदि सर्वज्ञौ मतभेदः कुतस्तयोः ?

Let me elaborate the present position --

परस्परम् -- what is this ? --

'कर्मव्यतिहारे सर्वनाम्नो द्वे वाच्ये , समासवच्च बहुलम् ’ (वार्तिकम् - द्विरुक्तप्रकरणम्)

बहुलग्रहणात् अन्यपरयोः न समासवत् (इतरशब्दस्य नित्यम्) - पर पर

’असमासवद्भावे पूर्वपदस्थस्य सुपः सुर्वक्तव्यः’ (वा)अन्यो’न्यम् विप्रा नमन्ति ।

परस् पर - अत्र ’ कस्कादिषु च ’ (आकृतिगणः) इति विसर्गस्य सः - परस्परम् विप्रा नमन्ति।

’स्त्रीनपुंसकयोः उत्तरपदस्थाया विभक्तेः आम्भावो वा वक्तव्यः (वा) - 

परस्पराम् / परस्परम् ।

न (नञ्) + परस्परे = अपरस्परे - ’ सुपो धातुप्रातिपदिकयोः ’ इति सुब्लुक् प्राप्तः , बाहुलकबलेन न भवति।

So परस्परम् / अपरस्परे (नञ्समासः) - in both these cases there should be कर्मव्यतिहारः ।

In the case of अपरस्पराः , there is no कर्मव्यतिहारः - अपरस्पराः सार्थाः गच्छन्ति = सततम् अविच्छेदेन गच्छन्ति - there is no any mutual activity.

The सुडागम in अपरस्पराः is द्योतक of क्रियासातत्य  - 

as such there is gulf of difference between  अपरस्परे (नञ्समास) and अपरस्पराः (सुडागमः) ।

Now let us see how different commentators took it -

some of them did not attempt (the result will be discussed)

others took it as नञ्समास - but then it should be अपरस्परे - अपरस्परैः etc

by the by in the second case there will be problem - the word कामहैतुकम्  suggests  कर्मव्यतिहार  and this is a विशेषणम् of अपरस्परसंभूतम्  which means born without कर्मव्यतिहार |

Thee is no कार्यकारणभाव or अन्यो’न्यम् / परस्परम् denoted by अपरस्परसंभूतम् ।

Significance and importance of the term अपरस्परसंभूतम् - which means नैरन्तर्येण संभूतम् -

Carvakas do not accept प्रळय , as such the सापेक्षिक - सृष्टि is also there - 

so  if you do not take नैरन्तर्यम् then this concept will be affected --

Mimamskas also do not accept प्रळय (and सृष्टि as well)

Vedantins (अद्वैते)accept six अनादिs -

जीव ईशो विशुद्धा चित्तथा जीवेशयोर्भिदा ।

अविद्या तच्चितोर्योगः षडस्माकमनादयः॥

In such cases  परिहार is there in सांख्यसूत्रानिरुद्धवृत्ति --

यत्रोभयोः समो दोषः परिहारो’पि वा समः ।

नैकः पर्यनुयोक्तव्यः तदर्थस्य विचारणे॥

Now अप्रतिष्ठितम् --

प्रतिष्ठा , प्रतिष्ठितम् , प्रतिष्ठाम् , प्रतितिष्ठति etc are used so many times across तैत्तिरीयारण्यकम् and तैत्तिरीयोपनिषत् and other Vedas/Upanisats --

In ths same अनुवाक as सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म (आनन्दवल्ली- तै उप) there is ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठा -

but don't you think it is assigning पुनरुक्तिदोष to Vedavyasa ( सत्यम् = ब्रह्म already said) -

yes , so I have taken ' धर्मो विश्वस्य जगतः प्रतिष्ठा ’ --

प्रतितिष्ठति अनया जगत् इति प्रतिष्ठा - धर्म उच्यते ।

Carvakas refute both पूर्वमीमांसा and उत्तरमीमांसा (धर्म and ब्रह्म)

Now अपरस्परसंभूतम् -

Panini  instituted  प्रत्ययs in वर्तमान , भूत , भविष्यत् , कालसामान्य etc.

" नित्यप्रवृत्ते च कालाविभागात् " - वार्तिकम्( महाभाष्यम्- वर्तमाने लट्-3-2-123)

Here it is नपुंसके भावे क्तः in कालसामान्य - then अर्श आदित्वात् मत्वर्थीयः अच् -

’भाव एव हि धात्वर्थः इत्यविच्छिन्न आगमः ’ - वाक्यपदीयम् (पद् - क्रिया)

So I said संभवः(संभूतम्) - 

अपरस्परसंभूतम्  and जगत् are in सामानाधिकरण्यम् ।

So there is no need to go to छान्दसत्वम् / पृषोदरादित्वम् ।

Things are clear .

धन्यो’स्मि

Dr.Korada Subrahmanyam
Professor of Sanskrit, CALTS,
University of Hyderabad,
Ph:09866110741(M),91-40-23010741(R),040-23133660(O)

Skype Id: Subrahmanyam Korada

Personal Website: www.korada.org

[Subrahmanyam Korada]

नमो विद्वद्भ्यः

Vidvan Vineet Chaitanya --

1. In the passage I quoted, it is explicitly mentioned:

                     " क्रिया-सातत्य अर्थमें अपरस्पर शब्दका प्रयोग होता है."

This statement is okay .

2.  "कार्य-कारण भाव" naturally comes in the picture because of "क्रिया-सातत्य".

No , there is no any proof / प्रमाणम् to say so . The vehicles are going continuously , bu there is no any kind of संबन्ध between/among them.

 3. The main characteristic of materialists is the appearance of "चेतन" from "जड" as an epi-phenomena.

It can be - they are stamped as पशोरपि पशुः by Vacaspatimisra 

                                                             ( भामती , ब्रह्मसूत्रशांकरभाष्यम् 3-3-54) , 

Also refer to 1-1-4 , न्यायवार्तिकतात्पर्यतीका of Vacaspatimisra.

धन्यो’स्मि

[Nityanand Misra]

Namaste

On Friday, November 14, 2014 1:00:18 AM UTC+5:30, korada wrote:

Now अपरस्परसंभूतम् -

Panini  instituted  प्रत्ययs in वर्तमान , भूत , भविष्यत् , कालसामान्य etc.

" नित्यप्रवृत्ते च कालाविभागात् " - वार्तिकम्( महाभाष्यम्- वर्तमाने लट्-3-2-123)

Here it is नपुंसके भावे क्तः in कालसामान्य - then अर्श आदित्वात् मत्वर्थीयः अच् -

So there is no need to go to छान्दसत्वम् / पृषोदरादित्वम् ।

Things are clear .

So what you are implying is this (please correct me if I misunderstood your point) –

सम्भूयते इति सम्भूतम् as per PS 3-3-114 नपुंसके भावे क्तः.

अपरस्परेण सम्भूतम् अपरस्परसम्भूतम्. समास by PS 2-1-4 सह सुपा.

अपरस्परसम्भूतमस्य विद्यते इति अपरस्परसम्भूतम्. अच् by PS 5-2-127 अर्शआदिभ्योऽच्.

Now this is the counter-argument (again this is अनुद्वेगकर and there is no द्रोह, just evaluation of your arguments):

1) The अर्शआदिगण is an आकृतिगण (LSK on PS 5-2-127 अर्शआदिभ्योऽच् says अर्शोऽस्य विद्यते अर्शसः। आकृतिगणोऽयम्).

2) The पृषोदरादिगण is also an आकृतिगण (SK on PS 6-3-109 पृषोदरादीनि यथोपदिष्टम् says आकृतिगणोऽयम्).

3) The set of all छान्दस usages is again not listed anywhere, and only on seeing a particular usage one can decide on it. So this is also an आकृतिगण, except that the usages are limited to Vedas.

The traditional interpretations assume छान्दस सुट्, or assume the usage to be an example of पृषोदरादि to arrive at a meaning. Your interpretation assumes the usage to be an example of अर्शआदि to arrive at a meaning. Ultimately both explanations resort to an आकृतिगण argument – from a purely grammatical point of view, none of them can be said to be superior to the other. A purist would rather say आकृतिगणाश्रयणं त्वगतिकगतिः, much on the lines of बाहुलकं त्वगतिकगतिः (Prauḍhamanoramā 3) and मण्डूकप्लुत्याश्रयणं त्वगतिकगतिः (Tattvabodhinī on PS 3-4-47 उपदंशस् तृतीयायाम्), and reject both. 

If an argument is made that there is no need to take छान्दस सुट्/पृषोदरादि in अपरस्पर when one can easily use PS 6-1-144 अपरस्पराः क्रियासातत्ये where things are clear, then the equally strong (or equally weak) counter-argument is that there is no need to take अर्शआदि in the compound अपरस्परसम्भूतम् when one can simply take क्त in कर्म and have a simple तत्पुरुष with सम्भूत where things are clear.

From a Lokayata point of view, both interpretations, though different, make sense. What makes more sense and what not, is a subjective matter (unlike grammatical accuracy or strength, which is more objective thanks to the mathematical structure of Aṣṭādhyāyī). 

Hence while new insights are welcome, it maybe a stretch to call 100 interpretations/translations as "misinterpretations" or "mistranslations" when the grammatical strength are not very different in the new insights.

[Vineet Chaitanya]

Sorry for some missing words in my previous mail. The revised version is:

               1. In the passage I quoted, it is explicitly mentioned:

                     " क्रिया-सातत्य अर्थमें अपरस्पर शब्दका प्रयोग होता है."

               2.  Indeterminacy of "कार्य-कारण भाव" naturally comes in the picture because of "क्रिया-सातत्य".

               3. The main characteristic of materialists is the conviction about  the appearance of "चेतन" from "जड" as an epi-phenomena.

  

2014-11-13 17:11 GMT+05:30 Vineet Chaitanya <v...@iiit.ac.in>:

[sunil bhattacharjya]

,
Namaste,

Are we, by any chance, forgetting that the Bhagavad Gita is a pre-Paninian text and Vedavyasa composed it at least two thousand years before Panini.

Regards,

[Ajit Gargeshwari]

​No Sunil ji its not hinted. Please donot make off topic remarks....The discussion may continue Thanks​

Regards
Ajit Gargeshwari
न जायते म्रियते वा कदाचिन्नायं भूत्वा भविता वा न भूयः।
अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो न हन्यते हन्यमाने शरीरे।।2.20।।

On Fri, Nov 14, 2014 at 11:48 AM, sunil bhattacharjya <

​​

skbhatt...@gmail.com> wrote:

[ushavishnuvamsi .]

The word discussed is interpreted by neelakantha in his comentary as per the paninisutra aparasparaah kriyaasaatatye.So this is not a new finding of sree Korada Subrahmanyamji.

[ushavishnuvamsi .]

It is wrong to say that this paninisutra was not  taken into consideration while interpretting.The statement starting with since 1200years etc seems to be silly.

[Ajit Gargeshwari]

====Mod Note============

Dear Usha Vishnu Vamshi.

I don't whats your back ground or grounding is in shastras. I would request you not to make personal attacks on this list. If you don't like a view expressed you may say so in polite and refrained manner. Please see BVP rules of Posting

Regards
Ajit Gargeshwari
न जायते म्रियते वा कदाचिन्नायं भूत्वा भविता वा न भूयः।
अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो न हन्यते हन्यमाने शरीरे।।2.20।।

2014-11-14 12:34 GMT+05:30 ushavishnuvamsi . <

​​

ushavis...@gmail.com>:

[ushavishnuvamsi .]

Yes. One can interpret differently.One can disagree with the existing  interpretations.But how can one announce that all those are simply mistakes?Each comentator has their point of views . Aparaspra canbe interpreted in many ways.The word kamahaitukam is wrong as per Panini. Sut in aparaspara also maybe apaniniya. The very intention of the verse is the same in all the comentatries including Koradeeyam as far as i understud.
I requist you Please dont misinterpret my intention.

Ubrah

 

--

[Subrahmanyam Korada]

नमो विद्वद्भ्यः

I recommend we consider the possibility that the commentators have taken suṭ in aparaspara in BG 16.8 to be Ārṣa - -

                                                                         Vidvan Nityananda Misra

please make your opinion clear - whom do you support ? --

1. those commentators who did not attempt / interpret  the term 'अपरस्पर’ at all

2. those who took it as नञ्समास 

3. those who quoted Panini but  did not  take the original meaning 

or still others who went awry .

In  which commentary is it at least  hinted that  it is an आर्षप्रयोग ?

If you recommend , which commentary you have had in mind ? Just name one and proceed .

When the usage is there and the meaning is also clear  and when any other type of commentary shall not be faithful to the concept and doctrine of Carvakas as shown -

why to go to आर्ष ?

If there is any difference in the form, and not meaning, of a Sabda then only, we call it आर्ष ।

Unless and until you quote a single or more commentaries and apply आर्ष , what  is the purpose of such discussion ?

Are you not  setting aside all others when you resort to one commentary to apply आर्ष ?

I did not show any disrespect to any commentator .

Please note -

Patanjali  illustrated - अर्श आद्यच् - दुग्धा गावः , विभक्ता भ्रातरः

वनाय पीतप्रतिबद्धवत्साम् यशोधनो धेनुमृषेर्मुमोच (रघु)

- पीतम् अस्याः अस्तीति पीतम्

You may take बहुव्रीहि also - अपरस्परं संभूतं यस्य तत् अपरस्परसंभूतं जगत् ।

I have already said - there is  सामानाधिकरण्यम् ।

आकृतिगण can never be considered on a par with आर्ष / पृषोदरादि ।

The situation is that  one cannot take any single commentary (or two) and claim it is correct .

By selecting one , please note, you are belittling others - same coin .

That's why I said - 100 commentaries - I am not in limbo.

 but even now if there is any commentary that conforms to Panini let us welcome it .

How can anyone neglect the rare term selected by Vedavyasa  and interpret in a different way ?

Any deviation from the original meaning would certainly affect  the doctrine  of Carvakas - नास्ति प्रलयः ।

धन्यो’स्मि

 

Dr.Korada Subrahmanyam
Professor of Sanskrit, CALTS,
University of Hyderabad,
Ph:09866110741(M),91-40-23010741(R),040-23133660(O)

Skype Id: Subrahmanyam Korada

Personal Website: www.korada.org

[Subrahmanyam Korada]

नमो विद्वद्भ्यः

Sorry for some missing words in my previous mail. The revised version is:

                                                             - Vidvan  Vineet Chaitanya

1. The first question is  dealt with - the statement is correct .

 2.  Indeterminacy of "कार्य-कारण भाव" naturally comes in the picture because of "क्रिया-सातत्य".

I do not know what is  meant by this - 

अपरस्पराः सार्थाः गच्छन्ति / अपरस्पराणि वाहनानि गच्छन्ति --

where is कार्यकारणभाव ? मृत्तिका  is कारणम् - घटः कार्यम् । ईश्वरः कारणम्  - जगत् कार्यम् ।

much less ' indeterminacy ' - what is the context and intended meaning ?

               3. The main characteristic of materialists is the conviction about  the appearance of "चेतन" from "जड" as an epi-phenomena.

Let me explain what  Carvakas say about  चैतन्यम् -

There are four elements - पृथिवी , अप् , तेजस्  and वायु  -

the देह is formed by the four elements - then

just like excitement is born from किण्व ( a kind of gum used in the preparation of wine - India) , चैतन्यम् is born out of  the देह ।

Such a चैतन्यविशेष्टदेह only is called  आत्मा ।

बृहदारण्यकोपनिषत् says चैतन्यम्  will  go away along with body at the time of death -

विज्ञानघन एव एतेभ्यः समुत्थाय न हि प्रेत्य संज्ञास्ति (they quote)

 प्रेत्य = having died ; संज्ञा = चैतन्यम्

According to Veda it is - सर्वं  चेतनावत् - so no problem  with जड also .

But for Carvakas something is to be created for जड  - that may be -

epi-phenomena .

धन्यो’स्मि

[Hari Parshad Das]

~~ śrī-śrī rādhā-dāmodarāya namaḥ ~~

praṇāmas to all vidvaj-janas who are discussing this verse of the gīta.

My two cents — I do not think all the commentators have been discussed. We should try to find more commentaries and see what those commentators have said. Here is Srila Jiva Goswami commenting on the same verse in his literature named Paramātma-sandarbha:

asatyam apratiṣṭhaṁ te jagad āhur anīśvaram |
aparaspara-sambhūtaṁ kim anyat kāma-haitukam || [gītā 16.8]

iti śrī-gītopaniṣad-ādi-dṛṣṭyaivānīśvara-vādina evaṁ vyācakṣate—asatyaṁ mithyā-bhūtaṁ satyāsatyābhyām anirvacanīyatvena, apratiṣṭhaṁ nirdeśa-śūnyaṁ, sthāṇau puruṣatvavat brahmaṇīśvaratvasyājñāna-mātra-kalpitatvād īśvarābhimānī tatra kaścin nāstīty anīśvaram eva, jagad aparaspara-sambhūtam anādy-ajñāna-paramparā-sambhūtam, aparasparāḥ kriyā-sātatye [pā. 6.1.144] | ataḥ kāma-haitukaṁ manaḥ saṅkalpa-mātra-jātaṁ svapnavad ity arthaḥ | atra pravṛttiṁ ca [gītā 16.7] ity-ādinā teṣāṁ saṁskāra-doṣa uktaḥ | etāṁ dṛṣṭim [gītā 16.9] ity-ādinā tu gatiś ca nindiṣyate iti jñeyam | ebhir eva brahmaṇa aiśvaryopādhir māyāpi jīvājñāna-kalpitā, tayaiva jagat-sṛṣṭir iti matam.

(Srila Jiva Goswami's Paramātma-sandarbha, Anuccheda 71)

sādhu-caraṇa-rajo 'bhilāṣī,

hari pārṣada dāsa
-------------------------------------------

On Sunday, November 9, 2014 4:56:59 PM UTC+5:30, korada wrote:

[Hari Parshad Das]

~~ śrī-śrī rādhā-dāmodarāya namaḥ ~~

please also find attached the commentary of Sri Vanamali Mishra (from a purely dvaita perspective) on the same verse of the Bhagavad-gītā.

sādhu-caraṇa-rajo 'bhilāṣī,

hari pārṣada dāsa

------------------------------------------------------

On Sunday, November 9, 2014 4:56:59 PM UTC+5:30, korada wrote:

[Nagaraj Paturi]

The following classification by Prof. KoradaSubrahmanyam is very much useful in arriving at some clarity:

 

1. those commentators who did not attempt / interpret  the term 'अपरस्पर’ at all

2. those who took it as नञ्समास 

3. those who quoted Panini but  did not  take the original meaning 

 

Does Prof. Korada differ with #1? No , I believe. I think his response to them is that they should not have ignored such an important word.

His dispute is with #2 and #3 only.

 

Where does Bbhagavatpada S'ankara stand in this classification?  He falls under #1.

 

May I draw the attention of the list to the fact that the topic under discussion in 16-8 is आसुरी प्रवृत्तिः as per the  Geetaa. It is Bhagavatpada S'ankara , who brings home the abstract idea of आसुरी throough the example of lOkAyatas. It is he who adds the point " -इति लोकायतिकदृष्टिः इयम् ". 

Does S'ankara mean Bhagavaan Krishna is telling Arjuna about lokAyatas in these s'lokas ? I don't think S'ankara means that. Does S'ankara mean that Bhagavan Krishna kept the example of lokAyatas in mind while talking about आसुरी प्रवृत्तिः in these s'lokas? I don't think S'ankara meant even that. Did S'ankara mean Vedavyasa/ author of these s'lokas in the gItA kept lokAyatas in mind while composing these s'lokas? May be yes, may be no. He is certainly trying to help us understand the concept of आसुरी प्रवृत्तिः by giving us an example from the contemporary/ historically real group of people holding the views described in the s'lokas. Does S'ankara mean that the entire description of आसुरी प्रवृत्तिः in the sixteenth chapter is done keeping only lokAyatas in mind? I don't think  he means that. Nor is it possible that all the s'lokas on आसुरी प्रवृत्तिः in the sixteenth chapter are description of lokAyatas only. (Strangely one of the commentators brings Buddhism as an example.). But as far as 16-8 is concerned, S'ankara was interpreting 'किमन्यत्कामहैतुकम् ' part of the s'loka  by saying, 'किमन्यत् जगतः कारणम्? न किंचित् अदृष्टं धर्माधर्मादिकारणांतरं विद्यते जगतः 'काम एव प्राणिनां कारणम्' इति लोकायतिक दृष्टिः इयम् '. Most of the commentators are trying to fit अपरस्परसंभूतम् also into this argument.

 

It is not possible to mix approaches of #2 and क्रियासातत्य meaning.

 

#2 is based on the idea that परस्परसंभूतम् has to do with अदृष्टं धर्माधर्मादिकारणांतरं and अपरस्परसंभूतम् and नञ part in that means न किंचित् अदृष्टं धर्माधर्मादिकारणांतरं.

 

Prof. Korada, by repeatedly bringing chArvAkas into discussion is following S'ankara only. He wants to argue that क्रियासातत्य meaning is essential for seeing अपरस्परसंभूतम् as a chArvAka argument.

 

#1 of the above classification did not go wrong. They overlooked.

 

Prof. Korada is disputing #2 fully, #3 partially.

 

 

 

 

 

 

--

Prof.Nagaraj Paturi

Hyderabad-500044

[Hnbhat B.R.]

(Srila Jiva Goswami's Paramātma-sandarbha, Anuccheda 71)

asatyaṁ mithyā-bhūtaṁ satyāsatyābhyām anirvacanīyatvena, apratiṣṭhaṁ
nirdeśa-śūnyaṁ, sthāṇau puruṣatvavat
brahmaṇīśvaratvasyājñāna-mātra-kalpitatvād īśvarābhimānī tatra kaścin
nāstīty anīśvaram eva, jagad aparaspara-sambhūtam
anādy-ajñāna-paramparā-sambhūtam, aparasparāḥ kriyā-sātatye [pā.
6.1.144] | ataḥ kāma-haitukaṁ manaḥ saṅkalpa-mātra-jātaṁ svapnavad ity
arthaḥ |

>> *suṭ* in *aparaspara* in BG 16.8 to be Ārṣa - -

>> *The situation is that one cannot take any single commentary (or two)
>> and
>> claim it is correct .*
>>
>> *By selecting one , please note, you are belittling others - same coin .*

>>
>> That's why I said - 100 commentaries - I am not in limbo.
>>
>> but even now if there is any commentary that conforms to Panini let us
>> welcome it .
>>
>> How can anyone neglect the rare term selected by Vedavyasa and interpret
>> in a different way ?
>>
>> Any deviation from the original meaning would certainly affect the
>> doctrine of Carvakas - नास्ति प्रलयः ।
>>
>> धन्यो’स्मि
>>
>>
>>
>>
>>
>>
>>
>> Dr.Korada Subrahmanyam
>> Professor of Sanskrit, CALTS,
>> University of Hyderabad,
>> Ph:09866110741(M),91-40-23010741(R),040-23133660(O)

>> *Skype Id: Subrahmanyam Korada*
>> *Personal Website: www.korada.org <http://www.korada.org>*

>>
>>
>>
>>
>>
>> 2014-11-14 11:21 GMT+05:30 Nityanand Misra <nmi...@gmail.com>:
>>
>>> Namaste
>>>
>>> On Friday, November 14, 2014 1:00:18 AM UTC+5:30, korada wrote:
>>>>
>>>>
>>>> Now अपरस्परसंभूतम् -
>>>>
>>>> Panini instituted प्रत्ययs in वर्तमान , भूत , भविष्यत् , कालसामान्य
>>>> etc.
>>>>

>>>> "* नित्यप्रवृत्ते च कालाविभागात् *" - *वार्तिकम्( महाभाष्यम्- वर्तमाने
>>>> लट्-3-2-123)*

>>>>
>>>> Here it is नपुंसके भावे क्तः in कालसामान्य - then अर्श आदित्वात्
>>>> मत्वर्थीयः अच् -
>>>>

>>>> So there is no need to go to *छान्दसत्वम् / पृषोदरादित्वम् ।*

[Subrahmanyam Korada]

नमो विद्वद्भ्याः

Are there  any guidelines in our tradition which  would help to take a decision when  a गुरु / आचार्य  says something that goes against the real and authentic text ?

Here is याज्ञवल्क्य who offers some उपदेश at the end of  his शिक्षा -

युक्तियुक्तं वचो ग्राह्यं न ग्राह्यं गुरुगौरवात् ।

सर्वशास्त्ररहस्यं तद् याज्ञवल्क्येन भाषितम् ॥

Do not accept anything since it is said by your गुरु ,  but if it is logically correct  then you can take it . This रहस्यम् / सिद्धान्तः is applicable to all Sastras, Darsanas etc.

माण्डूक्यशिक्षा  enumerates six reasons for the degeneration of  विद्या -

आलस्यात् मूर्खसंयोगात् भयात् रोगनिपीडनात् ।

अत्यशक्त्याच्च मानाच्च षड्भिर्विद्या विनश्यति॥

Laziness , company with stupid people , fear, chronic disease , too much of weakness , ego - by these six factors  the education would  perish.

Kalidasa also sys -

पुराणमित्येव न साधु सर्वं न चापि काव्यम् नवमित्यवद्यम् ।

सन्तः परीक्ष्यान्यतरद् भजन्ते (कश्चित्) परप्रत्ययनेयबुद्धिः॥

----------

 jagad aparaspara-sambhūtam anādy-ajñāna-paramparā-sambhūtam, aparasparāḥ kriyā-sātatye [pā. 6.1.144] | - Jivagosvami

                                                   -----विद्वान् हरिपार्षददासः

Here in this commentary  the Sutram is quoted - but "अनाद्यज्ञानपरम्परा "  does not denote क्रियासातत्य -  where is क्रिया in the first place ?

अपरस्परसम्भूतं न भवत्येकस्मादेकस्योत्पत्तिरिति क्रमेण नोत्पन्नं येन कर्ता अपेक्षेत - Vanamali

                                                                                  --  विद्वान् हरिपार्षददासः

This is just नञ्समास - न + परस्पर ।

You can any number of commentaries - 100 is just a figure that means many and here , if one takes all the vernaculars of India and foreign languages there will be  much more .

In most of the cases it is - गतानुगतिको लोको न लोकः पारमर्थिकः।

----------

Where does Bbhagavatpada S'ankara stand in this classification?  He falls under #1 

                                                                          ----Vidvan Nagaraj Paturi            

Samkaracarya falls in the fourth basket - who interpreted as  अन्योन्य / परस्पर।

Please note that लोकायतिकs /नास्तिकs were there since creation -

In ज्योतिश्शास्त्रम् it is discussed -

if कुज and बुध have got any connection with मेषराशि then he will become a नास्तिक ।

Panini registered -

अस्ति नास्ति दिष्टं मतिः (ठक्) = नास्तिकः

Manu said - नास्तिको वेदनिन्दकः

Bhagavatam (वैरभक्ति - 6&7) and Ramayanam discuss this issue .

Bauddhas and Jainas fall under नास्तिक as they oppose वेदप्रामाण्यम् etc.

न हि दोषाणां लक्षणमस्ति - महाभाष्यम् (ङ्याप्प्रातिपदिकात् 4-1-1)

आसुरीगुणs were being discussed by Vedavyasa .

No doubt , we received a lot from so many Acaryas .

Everybody has to learn from others --

ऋषीणामपि यज्ज्ञानं तदप्यागमपूर्वकम् - ब्रह्मकाण्डः- वाक्यपदीयम्

So, for some reason or the other the original meaning is lost and generally most of the commentators do not refer to Mahabhasyam / Vakyapadiyam  etc.

धन्यो’स्मि

Dr.Korada Subrahmanyam
Professor of Sanskrit, CALTS,
University of Hyderabad,
Ph:09866110741(M),91-40-23010741(R),040-23133660(O)

Skype Id: Subrahmanyam Korada

Personal Website: www.korada.org

[Nityanand Misra]

Namaste

On Sun, Nov 16, 2014 at 5:39 PM, Nityanand Misra <nmi...@gmail.com> wrote:

On Friday, November 14, 2014 10:41:24 PM UTC+5:30, korada wrote:

नमो विद्वद्भ्यः

I recommend we consider the possibility that the commentators have taken suṭ in aparaspara in BG 16.8 to be Ārṣa - -

                                                                         Vidvan Nityananda Misra

please make your opinion clear - whom do you support ? --

Hopefully the below is clear

 

1. those commentators who did not attempt / interpret  the term 'अपरस्पर’ at all

 

I cannot support or oppose if a term has not been commented upon.

 

2. those who took it as नञ्समास 

अपरस्पर as a नञ्समास is perfectly Paninian. It is used as a नञ्समास in नाट्यशास्त्र verse 17-18. Please see attached. I do not see any problem with वनमालिमिश्र's interpretation of the अपरस्पर as a नञ्समास.
 

3. those who quoted Panini but  did not  take the original meaning 

नीलकण्ठ, जीव गोस्वामी, सहजानन्द सरस्वती, अखण्डानन्द सरस्वती all quoted क्रियासातत्ये verse, and have interpreted accordingly, the first two as पञ्चमी तत्पुरुष (सातत्यात् संभूतम्/अनाद्यपरम्परासम्भूतम्). Whether they have the "original meaning" or not is subjective. In your opinion they do not, but that is not my opinion. My opinion is that they all have taken सातत्य of some क्रिया or another.

 

or still others who went awry .

By (1), (2), (3) or "those who went awry", are we to conclude those who went "awry" is this category (4) then that you hinted in another thread?

 

In  which commentary is it at least  hinted that  it is an आर्षप्रयोग ?

That is my opinion, not hinted in any commentary. I am expressing a possibility. In many commentaries we find commentators say things like
1) सपत्निवृद्धावित्यत्र ह्रस्व आर्षः (शिरोमणिटीका on रामायण २.८.२६), सपत्निवृद्धावित्यार्षो ह्रस्वः (तिलकटीका on रामायण २.८.२६)
2) शेष्ये शयिष्ये। इडभाव आर्षः। (भूषणटीका on रामायण २.१०३.१४)
3) अत्र नुमार्षः (अन्वितार्थप्रकाशिका on भागवत ३.२३.५४, ६.१४.४४, ९.३.७)
In addition, we have a famous परिभाषा also - आगमशास्त्रमनित्यम्. My opinion is based on the above. If despite Amara and Panini certain commentators have not taken क्रियासातत्य meaning then it is likely they have assumed सुट् to be आर्ष that is it.

 

If there is any difference in the form, and not meaning, of a Sabda then only, we call it आर्ष ।

Unless and until you quote a single or more commentaries and apply आर्ष , what  is the purpose of such discussion ?

I am expressing my own views here. If original views are not found in commentaries, one can say ask is the purpose of the whole thread then?

 

Are you not  setting aside all others when you resort to one commentary to apply आर्ष ?

I did not show any disrespect to any commentator .

How can justifying commentators A and B set aside/belittle commentators C and D? I have not said anything about others.

 

आकृतिगण can never be considered on a par with आर्ष / पृषोदरादि ।

पृषोदरादि is an आकृतिगण.

 

The situation is that  one cannot take any single commentary (or two) and claim it is correct .

By selecting one , please note, you are belittling others - same coin .

I have not held a single commentary or two to be correct, nor have I belittled any Acharya. Supporting one commentary is not the same as belittling others.

--

Nityānanda Miśra
http://nmisra.googlepages.com

[Nagaraj Paturi]

1.Where does Bbhagavatpada S'ankara stand in this classification?  He falls under #1 

                                                                          ----Vidvan Nagaraj Paturi            

Samkaracarya falls in the fourth basket - who interpreted as  अन्योन्य / परस्पर।

 

Prof. Korada is right. There was no 'fourth basket' in his earlier classification. Nevertheless, Bhagavatpaada S'ankara' words are: किंच, अपरस्परसंभूतं कामप्रयुक्तयोः स्त्रीपुरुषयोः अन्योन्यसंयोगात् जगत् सर्वं संभूतम्

 

Thus S'ankara can be taken as the one who interpreted अपरस्परसंभूतं as कामप्रयुक्तयोः स्त्रीपुरुषयोः अन्योन्यसंयोगात् संभूतम्. So S'ankara can be seen to be taking अपरस्पर as meaning अन्योन्यसंयोग and taking अपरस्परसंभूतं as पंचमीतत्पुरुष. Now हेतु in कामहैतुकम् can be seen to be interpreting the पंचमी aspect of अपरस्पर in अपरस्परसंभूतं . 

 

S'ankara is obviously  taking the fourth quarter of the verse as elaborating the third quarter. This is very much in line with how discourses are built.

 

In S'ankara's approach, both अपरस्परसंभूतं and कामहैतुकम् are vidhEyas of the uddEs'ya जगत्. In the two sentences जगत् अपरस्परसंभूतं  and  जगत् कामहैतुकम्, the words अपरस्परसंभूतं and कामहैतुकम् are in a paradigmatic relation to each other. In such cases, taking the second expression in the same paradigm being taken as interpreting the first is a very much usual practice. S'ankara followed that practice here.In this method both अपरस्परसंभूतं and कामहैतुकम् qualify जगत् only.

 

If क्रियासातत्य meaning is taken for अपरस्पर, then अपरस्परसंभूतं becomes सततसंभूतम् . Then the two sentences जगत् अपरस्परसंभूतं  and  जगत् कामहैतुकम् can be rephrased as जगत् सततसंभूतम् and  जगत् कामहैतुकम् .  

 

If Prof. Korada's approach is followed, अपरस्पर qualifies काम; or अपरस्परसंभूतं qualifies काम; If काम =स्त्रीपुरुषसंयोग, then if  अपरस्पर = सतत, then to get

 सततस्त्रीपुरुषसंयोग, it should be अपरस्परकाम. If अपरस्परसंभूतं is taken as qualifying काम then to get  सततस्त्रीपुरुषसंयोग, it should  be  अपरस्परसंभूतकाम.

 

But the structure of the verse indicates that both अपरस्परसंभूतं and कामहैतुकम् are vidhEyas of the uddEs'ya जगत् only.

 

2. 'From the beginning of creation' is an unverifiable.

 

 All nAstikas are not lOkAyatas.

 

Buddhism is Dharma-centred.

 

More details in the next post. 

[ushavishnuvamsi .]

नमो विद्वद्भ्यः । अपरशब्दस्य परशब्देन द्वन्द्वे सुडागमो भवति, द्वन्द्वार्थकर्तृकक्रियायाः सातत्ये विवक्षिते । अपरस्पराः सार्था गच्छन्तीत्याद्युदाहरणे गमनक्रियायाः कर्तारः परे चापरे च । परापरशब्दयोः सर्वनामत्वाद् बहुवचनान्तस्य निपातनाच्च क्रियात्र कर्तृपरम्पराश्रिता भवति । चर्चाविषये गीताश्लोके अपरस्परसम्भूतं कामहैतुकं जगत् -इत्यत्र सम्भवनरूपा क्रिया । तस्याश्च कर्तृ जगत् । एकं जगत् सम्भवति, पुनरन्यज्जगत् सम्भवति, ततोन्यत् सम्भवति - इत्येवं यदा भिन्नानां बहूनां जगतां सम्भवनक्रिया तदा अपरस्पराणि जगन्ति सम्भवन्तीति प्रयोगः । अपरस्परो देवदत्तो विद्यालयं गच्छतीति नास्ति प्रयोगः । यदि भवति तर्हि The boy is going to school one by one इत्यपि प्रयोगो युज्येत । अथ क्षणावस्थायिनां प्रवहतां जगतां समूह एव वृक्षा वनमितिवत् जगदिति व्यपदिश्येत, तदा - अपरस्परं जगत् सम्भूतम् -इति प्रयोगोपपत्तावपि सापेक्षत्वाद् अपरस्परशब्दस्य सम्भूतशब्देन समासो दुर्लभः । सम्भूतमिति भावे क्तः, अर्शआदित्वादच्, अपरस्परसम्भववद् इति चार्थः इत्यादि व्याख्यानं तु नितरामसङ्गतम् । कुतः ? सम्भूतमस्यास्तीति सम्भूतम् । किं तत् ? जगत् । सम्भववदित्यर्थः । अपरस्परो यः सम्भववान् प्रपञ्चः स इत्येवेदानीं लभ्योर्थः । अत्र प्रपञ्चे अपरस्परशब्दस्यान्वयः । द्रव्यस्य सातत्ये न हि सुट् । न हि -अपरस्पराः सार्था गमनवन्तः -इति प्रयोग इष्यते । न हि -अपरस्परो वैश्यो धनवान् -इति प्रयोगः ।  अपरस्परशब्दस्य भावक्तान्तेन समासं कृत्वा अपरस्परसम्भूतमिति निष्पाद्य ततः समस्तात् अर्शआद्यच् क्रियते- इति चेदुच्यते । तदा- अपरस्परो यः सम्भवः तद्वान् प्रपञ्च इत्यर्थो लभ्यः । स च नेष्टः । कुतः ? अपरस्पर इत्यस्य न क्रियायां सामानाधिकरण्येनान्वय इष्यते , क्रियाश्रये हि तदन्वय इष्यते, धर्मिग्राहकमानात् । क्रियायाः सातत्ये गम्ये तदाश्रयवाचित्वेनोपात्तस्य द्वन्द्वस्यापरपरशब्दस्य सुट् इति हि सूत्रार्थः । अपरस्परसततशब्दयोः पर्यायत्वं न खलु सूत्रे निपात्यते, येन अपरस्परसम्भूतमित्यस्य सततसम्भूतमिति व्याख्यानं साधु स्यात् ।।                                                        अत्र श्रीमतां सुब्रह्मण्यमहोदयानां किमुत्तरमिति जिज्ञासे ।।  

तर्हि कथं शङ्करभगवत्पादानां व्याख्या विज्ञातव्या ? एवं भवितुमर्हति-सम्भूतमिति गत्यर्थाकर्मकेति सूत्रेण कर्तरि क्तः । परस्परशब्द आष्टमिकद्वित्वेन निष्पन्नः कर्मव्यतिहारे । परस्परौ स्तः अस्मिन्निति परस्परम् , अन्योन्यसंयोगः, मैथुनम् । कामप्रयुक्तयोः स्त्रीपुरुषयोरन्योन्यसंयोगः अपरस्परम् । कथम्? अप्रशस्तं परस्परम् अपरस्परम् । अप्रशस्ताः पशवः अपशव इति यथा । लौकायतिका आहुरास्तिकान् प्रति -यद् यूयं ब्रूथ धर्मप्रयुक्तेभ्यो दम्पतिभ्य एवानेन जगता भाव्यं, न कामप्रयुक्तेभ्य इति तदसत्, अद्यावधि यदिदं जगत् सम्भूतं तद्धि न प्रशस्तात् परस्पराद् इति विभावयामः, कामप्रयुक्तत्वादप्रशस्तमिति त्वया निन्द्यमानात् परस्परादेवेदं जगत् सम्भूतम् । तस्मात् कामहेतुकमेवेदं जगत् न धर्महेतुकम् । श्रीनागराजपटौरिमहोदयैः उक्तरीत्या अपरस्परसम्भूतमित्यस्यैव व्याख्यानं कामहैतुकमिति ।  आङ्गलभाषायां नैपुण्याभावात् संस्कृतेनोक्तं, नाश्रद्धेयम् । -विष्णुनम्पूतिरिः ।।

[Subrahmanyam Korada]

नमो विद्वद्भ्यः

Prof Nagaraj and Vidvan Vishnunamputhiri

Let us take the following options and the problems --

अपरस्परसंभूतं कामहैतुकं जगत् -

1. अपरस्पर is नञ्समासः --

अन्यो’न्यम् न भवति इत्यर्थः - then there will be स्ववचोव्याघातः - how ?

The term काम  means - स्त्रीपुंसयोः मिथुनीभावः - here already कर्मव्यतिहार is denoted - ie अन्यो’न्यता is embedded in the term काम ।

Then how can we have - अन्यो’न्यता on one hand and अनन्यो’न्यता on the other .

2. अपरस्पर means परस्पर -

Then there will be  पौनरुक्त्यम् - how ?

The term कामः  already has got the meaning - स्त्रीपुंसयोः मिथुनीभावः- then why to say it again ?

Samkaracarya --

 किंच, अपरस्परसंभूतं कामप्रयुक्तयोः स्त्रीपुरुषयोः अन्योन्यसंयोगात् जगत् सर्वं संभूतम् । किमन्यत् कामहैतुकम् कामहेतुरेव कामहैतुकं किमन्यत् जगतः कारणम् ? न किञ्चिददृष्टं धर्माधर्मादि कारणान्तरं विद्यते जगतः ।

In order to avoid the problem and  to take the original meaning of the term in question , also to show the significance of the term , ie कामहैतुकं  नैरन्तर्येण संभववत् जगत् - so that there is no प्रलय (लोकायतिकमतम्), we have to put the words in the following order --

कामहैतुकं अपरस्परसंभूतम् जगत् --

Then how can the विशेषणम् have connection with a word that is part of a समास? 

’सविशेषणानां वृत्तिर्न , वृत्तस्य विशेषणयोगो न ( कात्यायनवार्तिके , समर्थः पदविधिः 2-1-1)

But then Katyayana adds another वार्तिकम् - अगुरुपुत्रादीनाम् ।

Here Patanjali remarks - गमकत्वात् साधुत्वम्

Bhartrhari explains ( वाक्यपदीयम् - पदकाण्डः- वृत्तिसमुद्देशः- 48) --

समुदायेन संबन्धः येषां गुरुकुलादिना ।

संस्पृश्यावयवांस्ते  च युज्यन्ते तद्वता सह ॥

देवदत्तस्य गुरुकुलम् = देवदत्तस्य गुरुः तस्य कुलम् |

In the present case also -

कामहैतुकं अपरस्परसंभूतम्  = 

 काम एव हेतुः अपरस्परसंभवस्य । अर्थात् कामेन तावत् स्त्रीपुरुषयोः संयोगः अविच्छेदेन गच्छति इति जगदपि  अविच्छेदेन वर्तते इत्यर्थः। किमन्यत् ? कामहेतुकाविच्छेदसंभवं विना नान्यत् किञ्चित् जगतः कारणम् अस्ति इत्यर्थः।

While deciding the वाक्यार्थ  we have to take all the issues involved .

Since it is a  loaded philosophical text we have to take into into consideration and elaborate the तात्पर्यम् that is inherently there .

However , the translation into any language should be भावानुवाद - just the idea is to be given .

Those who do not understand Sanskrit , should  they decide to know the nuances , have to learn the language and work hard to study other Sastras also with Gurus -

प्रज्ञा विवेकं लभते भिन्नैः आगमदर्शनैः ।

कियद्वा शक्यमुन्नेतुं स्वतर्कमनुधावता। वाक्यपदीयम् - वाक्यकाण्डः- end

उन्नेतुम् = निश्चेतुम्

Hari also says (quoted by Samkaracarya in prose under तर्काप्रतिष्ठानात् ब्र सू and भामती in verse form ) --

यत्नेनानुमितो’प्यर्थः कुशलैरनुमातृभिः।

अभियुक्ततरैरन्यैः अन्यथैवोपपद्यते ॥

Six तात्पर्यनिर्णायकलिङ्गानि are enumerated in बृहत्संहिता -

उपक्रमोपसंहारावभ्यासो’पूर्वता फलम् ।

अर्थवादोपपत्ती च लिङ्गं तात्पर्यनिर्णये ॥

Three of them are for  शब्द and three  for अर्थ ।

तत्तु समन्वयात् (ब्र सू) is applicable everywhere.

[ushavishnuvamsi .]

Sir, The term APARASPRA is taken by you as a sinonym of nairantharya. How is it possible ?please go through my previous post.-
vishnambutiri.

[Nagaraj Paturi]

1. I was trying exactly to avoid स्वतर्कानुधावन only on my part in trying to catch up with the approach of Bhagavatpaada S'ankara.

 

2.As is well known, in commentarial sentence- building an explained /interpreting expression being followed by an explaining/ elaborating/ interpreting expression is a regular practice. Such second expression is not considered to be punarukti. Such a commentarial expression style is quite often found in the verses of  s'Astra-works too. I was saying that S'ankara' words  किंच, अपरस्परसंभूतं कामप्रयुक्तयोः स्त्रीपुरुषयोः अन्योन्यसंयोगात् जगत् सर्वं संभूतम्  indicate that S'ankara took the second half of the verse to be in such a commentarial structure.

 

3. नञ followers are not linking अपरस्परसंभूतम् with कामहैतुकम् . They are linking परस्पर with धर्माधर्मसंबद्धकर्मजन्मसंबंध.

 

.4.I am only trying to catch up with the reasoning followed by different approaches  classified by Prof. Korada.

 

 

[Hari Parshad Das]

~~ śrī-śrī rādhā-dāmodarāya namaḥ ~~

please find another commentary by Sri Vidyanidhi (according to the Dvaita perspective) attached.

sādhu-caraṇa-rajo 'bhilāṣī,

hari pārṣada dāsa
-------------------------------------------

You received this message because you are subscribed to a topic in the Google Groups "भारतीयविद्वत्परिषत्" group.
To unsubscribe from this topic, visit https://groups.google.com/d/topic/bvparishat/L_NSPjZyX-U/unsubscribe.
To unsubscribe from this group and all its topics, send an email to bvparishat+...@googlegroups.com.

[Subrahmanyam Korada]

नमो विद्वद्भ्यः

The term APARASPRA is taken by you as a sinonym of nairantharya. How is it possible ?please go through my previous post.-

 

                                                                         ---  विष्णुनम्पूतिरिः

I did not take अपरस्पर as a synonym of नैरन्तर्य । The सुडागम denotes  the sense of क्रियासातत्यम् or क्रियानैरन्तर्यम् |

In the present context  what is the क्रिया - संभवनम् / संभूतिः - भावे (धात्वर्थे ) क्तः - तच्च जगतः विशेषणम् - तर्हि अवश्यं मत्वर्थीयः योजनीयः - रूपान्तरवारणाय अ-प्रत्ययः - अपरस्परसंभूतम् जगत् ।

"अथ यदि तत्र नैव कश्चन अधिकारी कथम् एतज्जगत् संभवति इति आकाङ्क्षायाम् आह - अपस्परसंभूतं निरन्तरसंभववत् - ’अपरस्पराः क्रियासातत्ये ’ इति पाणिन्यनुशासनेन अपरे च परे च इति विग्रहे सुडागमः क्रियासातत्यद्योतकःसमासाश्रयः निपातितः। जगतः अविच्छेदेन संभवः अनेन सूचितस्सन् प्रलयादिकं निराकरोति ।"(कोराडीयम् व्याख्यानम्)

Let me quote from ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यम् from तत्तु समन्वयात् (1-1-4) --

.... न च तद्गतानां पदानां ब्रह्मस्वरूपविषये निश्चिते, समन्वये अवगम्यमाने अर्थान्तरकल्पना युक्ता ; श्रुतहान्यश्रुतकल्पनाप्रसङ्गात् .....

श्रुतहानिः अश्रुतकल्पना - is a दोष ।

Here is चार्वाकदर्शनम् from सर्वदर्शनसंग्रह of सायणमाधव -

अथ कथ्ं परमेश्वरस्य निःश्रेयसप्रदत्वमभिधीयते ?

बृहस्पतिमतानुसारिणा नास्तिकशिरोमणिना चार्वाकेण तस्य दूरोत्सारितत्वात् 

[Subrahmanyam Korada]

नमो विद्वद्भ्यः

Sorry for the wrong key -

The term APARASPRA is taken by you as a sinonym of nairantharya. How is it possible ?please go through my previous post.-

 

                                                                         ---  विष्णुनम्पूतिरिः

I did not take अपरस्पर as a synonym of नैरन्तर्य । The सुडागम denotes  the sense of क्रियासातत्यम् or क्रियानैरन्तर्यम् |

In the present context  what is the क्रिया - संभवनम् / संभूतिः - भावे (धात्वर्थे ) क्तः - तच्च जगतः विशेषणम् - तर्हि अवश्यं मत्वर्थीयः योजनीयः - रूपान्तरवारणाय अ-प्रत्ययः - अपरस्परसंभूतम् जगत् ।

"अथ यदि तत्र नैव कश्चन अधिकारी कथम् एतज्जगत् संभवति इति आकाङ्क्षायाम् आह - अपस्परसंभूतं निरन्तरसंभववत् - ’अपरस्पराः क्रियासातत्ये ’ इति पाणिन्यनुशासनेन अपरे च परे च इति विग्रहे सुडागमः क्रियासातत्यद्योतकःसमासाश्रयः निपातितः। जगतः अविच्छेदेन संभवः अनेन सूचितस्सन् प्रलयादिकं निराकरोति ।"(कोराडीयम् व्याख्यानम्)

Let me quote from ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यम् from तत्तु समन्वयात् (1-1-4) --

.... न च तद्गतानां पदानां ब्रह्मस्वरूपविषये निश्चिते, समन्वये अवगम्यमाने अर्थान्तरकल्पना युक्ता ; श्रुतहान्यश्रुतकल्पनाप्रसङ्गात् .....

श्रुतहानिः अश्रुतकल्पना - is a दोष ।

लोकायतम् is there in अर्थशास्त्रम् of Kautalya and श्लोकवार्तिकम् of Kumarila.

In विष्णुपुराणम् (3-18- 25 to 28) also.

(लोके आयतम् = व्याप्तम् )

Here is चार्वाकदर्शनम् from सर्वदर्शनसंग्रह of सायणमाधव -

अथ कथ्ं परमेश्वरस्य निःश्रेयसप्रदत्वमभिधीयते ?

बृहस्पतिमतानुसारिणा नास्तिकशिरोमणिना चार्वाकेण तस्य दूरोत्सारितत्वात् | .... 

नीतिशास्त्रानुसारेण अर्थकामावेव पुरुषार्थौ मन्यमानाः .....।

अत एव तस्य चार्वाकमतस्य लोकायतम् इति अन्वर्थं नाम।

अङ्गनालिङगनादिजन्यं सुखमेव पुरुषार्थः ।

... अतः तत्साध्यम् अदृष्टादिकमपि नास्ति । ननु अदृष्टानिष्टौ जगद्वैचित्र्यम् आकस्मिकं स्यादिति चेत् - न तद्भद्रम् । स्वभावादेव तदुपपत्तेः । तदुक्तम् -

अग्निरुष्णो जलं शीतं समस्पर्शस्तथानिलः ।

केनेदं चित्रितं तस्मात्स्वभावात्तद्व्यवस्थितिः॥

----------

please go through my previous post

परापरशब्दयोः सर्वनामत्वाद् बहुवचनान्तस्य निपातनाच्च क्रियात्र कर्तृपरम्पराश्रिता भवति । चर्चाविषये गीताश्लोके अपरस्परसम्भूतं कामहैतुकं जगत् -इत्यत्र सम्भवनरूपा क्रिया । तस्याश्च कर्तृ जगत् । एकं जगत् सम्भवति, पुनरन्यज्जगत् सम्भवति, ततोन्यत् सम्भवति - इत्येवं यदा भिन्नानां बहूनां जगतां सम्भवनक्रिया तदा अपरस्पराणि जगन्ति सम्भवन्तीति प्रयोगः । 

Please note that बहुवचनान्तं निपातितम् - is not correct - सुडागमःनिपात्यते ।

Panini sometimes employs बहुवचनम् but does not mean it --

कुस्तुंबुरूणि जातिः (6-1-143 , just earlier Sutram))- both वचनम् and लिङ्गम् are अविवक्षित |

षष्टिकाः षष्टिरात्रेण पच्यन्ते (5-1-89) बहुवचनमतन्त्रम्।

In the present case (सुधा - अमरकोशः) -

तत्सातत्ये क्रियायाः क्रियावतां च नैरन्तर्ये । क्रियासातत्ये अपरस्परं गच्छन्ति... निर्दिष्टं कर्मसातत्ये सुधीभिरपरस्परम् - इति भागुरिः ।

एकं जगत् संभवति ,पुनरन्यत् - you mean there is प्रलय of each जगत् - this will go against लोकायतम् ।

सम्भवनरूपा क्रिया । तस्याश्च कर्तृ जगत् - what is the meaning ?

You have taken अप्राशस्त्यम् for नञ्

In प्रौढमनोरमा - the verse is quoted and discussed(refuted)-

यत्तु 

तत्सादृश्यमभावश्च तदन्यत्वं तदल्पता ।

अप्राशस्त्यं विरोधश्च नञर्थाः षट् प्रकीर्तिताः॥

इति पठित्वा अब्राह्मणः , अपापम् , अनश्वः , अनुदरा कन्या  , अपशवो वा अन्ये गो अश्वेभ्यः , अधर्मः इत्युदाहरन्ति तत्तु यथायथमार्थिकार्थमभिप्रेत्य कथंचिन्नेयम् । सर्वथा नञ्समासस्य उत्तरपदप्राधान्यं भ्ष्योक्तं नान्यथयितव्यम्। अत एव....

शब्दरत्नः supports - also says अब्राह्मणानश्वयोः विषेषः चिन्त्यः।

धन्यो’स्मि

[an.nar...@yahoo.co.in]

नमो विद्वद्भ्य:

I may be late in sending this post and also am not an expert at Vyakarana.

Just want to bring to notice that Vedanta Deshika does mention 'क्रियासान्तत्य' in his commentary. Pl see the extract below:

अत: * कामहेतुकमित्यस्यैवोपपादनाय * अपरस्परसंभूतमित्याद्युक्तिरित्यभिप्रायेणाह - योषिदिति । क्रियासान्तत्ये हेतुफलभावरहितमिति व्याख्यान्तरमतिमन्दं, प्रसिद्धतमार्थत्यागात् * कामहेतुकमित्यनन्वयाच्चेत्यभिप्रायेणाह-अनेवंभूतं किमन्यदुपलभ्यते इति ।

This part was not quoted in the initial post of reference from Tatparya Chandrika.

Rgds-Narasimhan

On Sunday, 9 November 2014 16:56:59 UTC+5:30, korada wrote:

नमो विद्वद्भ्यः

[Subrahmanyam Korada]

नमो विद्वद्भ्यः

वेदान्तदेशिकस्य तात्पर्यचन्द्रिका* – 'अपरस्पर' -- इत्यादिकं न पूर्वेणैकवाक्यम्,'किमन्यत्'इत्यादेरनन्वयात्क्लिष्टकल्पनादनुपपत्तेश्च। एतदेवैषामासुरत्वे पर्याप्तं, किमन्यदुच्यते? इति कल्पना अध्याहारादिग्रस्ता।  'वदन्ति चैवमिति' तु नाध्याहारादिविवक्षयोक्तम् ,'एतां दृष्टिम् ॥

Just want to bring to notice that Vedanta Deshika does mention 'क्रियासान्तत्य' in his commentary. Pl see the extract below:

अत: * कामहेतुकमित्यस्यैवोपपादनाय * अपरस्परसंभूतमित्याद्युक्तिरित्यभिप्रायेणाह - योषिदिति । क्रियासान्तत्ये हेतुफलभावरहितमिति व्याख्यान्तरमतिमन्दं, प्रसिद्धतमार्थत्यागात् * कामहेतुकमित्यनन्वयाच्चेत्यभिप्रायेणाह-अनेवंभूतं किमन्यदुपलभ्यते इति ।

This part was not quoted in the initial post of reference from Tatparya Chandrika.

                                                        - Vidvan Narasimhan

क्रियासान्तत्ये - is an अपशब्द । May be a printing mistake. It is क्रियासातत्ये ।

Some of the commentators did quote the सूत्रम् and others the meaning but what is lacking is समन्वय ।

Some of them refuted the earlier commentators but again failed to offer an अन्वय in the form of विशेषण and विशेष्य and the total तात्पर्यम् ।

What I mean to say is --

due to अन्वयक्लेश , it is better to follow अभिहितान्वयवाद (भाट्टाः नैयायिकाश्च) rather than अन्विताभिधानवाद ( प्राभाकराः वैयाकरणाश्च) ।

In such a case one has to offer the meanings of different words and connect them for a final purport..

वाक्यशेष / वाक्याध्याहार are essential in the interpretation of such verses.

There are six kinds of शब्दs and eighteen kinds of अर्थs , discussed in वाक्यकाण्ड of वाक्यपदीयम् ।

Forty two तन्त्रयुक्तिs are there  elaborated in अर्थशाश्त्रम्(15 अधि) , चरकसंहिता and सुश्रुतसंहिता ।

Taking the cue from Mahabhasyam , ie अर्थात् प्रकरणाद्वा , Hari in Vakyakanda of Vakyapadiyam offered some devices - संयोगो विप्रयोगश्च ...

The above are useful - शाब्दार्थस्यानवच्छेदे विशेषस्मृतिहेतवः ।

12 / 24  न्यायs are there in पूर्वमीमांसा  useful to  decide वाक्यार्थ ।

One who is equipped with all these and more can do justice .

One more thing -

प्रयोगशरणम् व्याकरणम् , ie Panini is स्मर्ता and not स्रष्टा of शब्दs .

This usage might have prompted Panini to compile the Sutram - अपरस्पराः क्रियासातत्ये ।

In the case of some words it is difficult to get an example --

इको यणचि - तवल्कारः ( your nose) --

शीतार्तश्च तवल्कारः ( your nose is suffering from प्रतिश्याय / common cold)

                                                    --- गरुडपुराणम् (214 अध्या)

धन्यो’स्मि

[ushavishnuvamsi .]

Sir,  having very well understood your vyaakhyaanam, i ask again the same question that-
as per the vigraha apare cha pare cha , the agent of the action sambhavanam must be plural. Here it is singular -jagath. And if jagath is the agent it cannot be connected to a term which entered into a compound especially saamaanaadhikaranyena. My english is poor. I hope you may pick my argument.It is very well given in my sanskrit post. "Gamakatvaat "and devadattasya gurukula are different and not relevent here. My arguement is this- the term aparaspara cannot be connected in a grammatically right way unless it is a synonim of satata.but grammatically it is impossibe to be so.please consider the point's  i made in my skt post one by one and let us  proceed. With respects..vishnunambutiri.

[ushavishnuvamsi .]

Sir, as per your quotation from amarakosa sudha, it is more clear that when the agents of a kriyaa are many , then only the usage occurs. The meaning of the term aparaspara is one by one. You cannot use this word for a single agent. The boy is going one by one. Is it correct?. In our context, the agent jagath is singular.please note that both in panini and amarakosa the term is given in plural. And the exampls are also in plural. I dont think it as an unintentional.

[श्रीमल्ललितालालितः]

2014-11-17 21:12 GMT+05:30 Subrahmanyam Korada <kora...@gmail.com>:

The term कामः  already has got the meaning - स्त्रीपुंसयोः मिथुनीभावः- then why to say it again ?

Samkaracarya --

 किंच, अपरस्परसंभूतं कामप्रयुक्तयोः स्त्रीपुरुषयोः अन्योन्यसंयोगात् जगत् सर्वं संभूतम् । किमन्यत् कामहैतुकम् कामहेतुरेव कामहैतुकं

​नैतत् । कामपदस्येच्छापरत्वेन पुनरुक्तिवारणात् ।

तथापि अपरस्परसम्भूतम् इत्यस्य संयोगात्सम्भूतम् इति व्याख्यानं दुष्टम् इति चेत् ।
न । स्त्रीपुरुषाभ्यां सम्भूतम् इत्यस्यैव विवक्षितत्वात् । संयोगस्तु व्यापारत्वेन विवक्षितः संसर्ग्गमर्य्यादया लब्धः ।​ लक्षणा तु गौरवापादकत्वान्नेष्टा ।

अत एव अपरस्परशब्दस्य अन्योन्यार्थकत्वेन व्याख्यानात् भाष्यं दुष्टम् इत्यप्यपास्तम् ।

तस्यार्थलब्धसंयोगे विशेषणत्वेनोक्तेः । यः संयोगः स स्त्रियाः पुरुषेण पुरुषस्य च स्त्रिया इत्यर्थबोधनायोपात्तत्वात् ।

न च व्याख्याने स्त्रीपुरुषयोः इति षष्ठीदर्शनात् न तस्य मुख्यत्वं किन्तुं संयोगस्यैव इति वाच्यम् ।
तथात्वेन सर्व्वशास्त्रविदो भाष्यकारस्यापि पदार्थानभिज्ञत्वमापादयतस्तवोपाहास्यत्वापत्तेः ।

एकं जगत् संभवति ,पुनरन्यत् - you mean there is प्रलय of each जगत् - this will go against लोकायतम् । इति विष्णुवाक्ये कोराडाक्षेपः ।

​न । क्षणिकत्वेनैव कथञ्चित् जगन्नानात्वं सम्भाव्यतेऽत्र इति न चार्व्वाकमतविरोधः ।​ न हि प्रलयादिनैव जगन्नानात्वम् इति नियमः ।

धनपतिकृतं नीलकण्ठदूषणम् नित्यानन्देनोद्धृतं -

धर्म्माधर्म्मवासनानाम् यत् अपरस्परं = सातत्यं तस्मात् सम्भूतं किंमन्यत् जगति इत्यर्थकं नीलकण्ठीयं तु दुष्टमेव । अपरपदपदाभ्यां धर्म्माधर्म्मादिकं विमृश्य सूत्रार्थसङ्गमनेऽपि किमन्यत् इत्यस्यापि तत्रैवान्वयेन जगदन्तर्भूतस्यैवान्यस्य धर्म्मादिजन्यत्वस्याक्षेपस्य पुनरक्त्यापादकत्वात् - इत्यर्थपरम् ।

परं कोराडीयस्य -

प्रतिष्ठा इति न अधिष्ठानमुच्यते , धर्म्मस्य द्रव्यत्वाभावेन संयोगादिना जगदधिष्ठानत्वासम्भवात् । किन्तु व्यवस्थाहेतुत्वमेव । तथा च जगतोऽप्रतिष्ठत्वं नाम व्यवस्थापकधर्म्माधर्म्मविहीनत्वम् । विहीनत्वञ्च जन्मनस्तदनधीनत्वम् ।

इत्थम् अपरस्परसम्भूतम् इत्यस्य अपरपरेभ्यः स्त्रीपुरुषेभ्यः सातत्येन सम्भूतम्  इत्यर्थकत्वे , किमन्यत् इत्यनेन च कामभिन्नस्य जगद्धेतुत्वमाक्षिप्य कामहैतुकम् इत्यस्य वासनाप्रयुक्तत्वार्थकत्वे पुनरुक्त्याद्यभावात्
- इतिपरत्वे तु न व्याख्यानं पुनरुक्त्या दुष्टम् ।

I did not take अपरस्पर as a synonym of नैरन्तर्य । The सुडागम denotes  the sense of क्रियासातत्यम् or क्रियानैरन्तर्यम् | इति कोराडवाक्यम् ।

 

अत्र अपरपरपदार्थयोः स्त्रीपुरुषपरत्वमभ्युपगम्यापि सुडागमबलादेव कथञ्चित्सम्भवस्य सातत्यं द्योत्यते वा तौ पदार्थौ त्यक्त्वैव अपरस्परपदं सातत्यसमानार्थक इति वोच्यते ।

प्रथमे तु न दोषः , शङ्करभगवत्पादादीनां वाक्यानामपि तथैव नयनसम्भवात् , परं तत्र साक्षात् सातत्यस्य द्योत्यत्वं न कथितम् इति कोराडीयव्याख्यानाद्भेदो नान्यः कश्चन ।

द्वितीये तु विष्णुनम्बूदिरिकृतदूषणं संलग्नमेव । तथा हि प्रागुक्तं तेन - क्रियायाः सातत्ये गम्ये तदाश्रयवाचित्वेनोपात्तस्य द्वन्द्वस्यापरपरशब्दस्य सुट् इति हि सूत्रार्थः । अपरस्परसततशब्दयोः पर्यायत्वं न खलु सूत्रे निपात्यते, येन अपरस्परसम्भूतमित्यस्य सततसम्भूतमिति व्याख्यानं साधु स्यात् ।। इति ।

श्रीमल्ललितालालितः
www.lalitaalaalitah.com

[Subrahmanyam Korada]

नमो विद्वद्भ्यः

 किंच, अपरस्परसंभूतं कामप्रयुक्तयोः स्त्रीपुरुषयोः अन्योन्यसंयोगात् जगत् सर्वं संभूतम् । किमन्यत् कामहैतुकम् कामहेतुरेव कामहैतुकं

​नैतत् । कामपदस्येच्छापरत्वेन पुनरुक्तिवारणात् ।

--- एतच्च शांकरभाष्यविरुद्धम् - 

’ काम एव प्राणिनां कारणम् इति लोकायतिकदृष्टिरियम् ’ - इति हि भाष्यम् ।

अस्य वाक्यस्य इच्छैव प्राणिनां करणमित्यर्थो वा ?

लोकायतिकमते च स्पष्टम् अभिहितम् -

अङ्गनालिङ्गनाज्जन्यसुखमेव पुमर्थता - इति 

स एव पुरुषार्थः भगवत्पादैरपि  उद्दिष्टः - लोकायतिकानां च  काम एव परमः पुरुषार्थः , (अर्थो’पि कामसाधकत्वात् )।

प्रसिद्धं  प्राकरणिकं वृद्धसम्मतं च अर्थं विहाय अर्थान्तरकल्पनायाः अन्याय्यत्वात् ,मानाभावाच्च।

’शब्दान्तरसन्निधिः’  ’शब्दार्थस्यानवच्छेदे विशेषस्मृतिहेतु ’त्वेन हरिणा वाक्यपदीये उक्तत्वात् - 

काम -शब्दस्यात्र  ’लोकयतिकदृष्टि’ - शब्दसन्निधानेन  कामपुरुषार्थ एवार्थः न्त्विच्छा ।

किंच तत्रैव वाक्यपदीये ’ अर्थः ( प्रयोजनम्), ’प्रकरणम्’ (सन्दर्भः) इति उपायद्वयमपि उक्तम् । तदपि अस्माकं पक्षस्य उपोद्बलकम् ।

प्राणिनां कारणम् इच्छा वा कामो वा ? ननु कामः इच्छापूर्वकः किल  इत्यन्यदेतत् । अत्र जगतः संभवः विषयः ।

तस्मात् आचार्याणां तात्पर्यं सर्वथा नान्यथयितव्यम् ।

एकं जगत् संभवति ,पुनरन्यत् - you mean there is प्रलय of each जगत् - this will go against लोकायतम् । इति विष्णुवाक्ये कोराडाक्षेपः ।

​न । क्षणिकत्वेनैव कथञ्चित् जगन्नानात्वं सम्भाव्यतेऽत्र इति न चार्व्वाकमतविरोधः ।​ न हि प्रलयादिनैव जगन्नानात्वम् इति नियमः ।

 

--- इतरविशेषणापेक्षयापि ( असत्यम्,अप्रतिष्ठम्, अनीश्वरम्, कामहैतुकम्) जगत् इति एकवचनमेव । भाष्ये’पि तथैव -

एकत्र  भाष्यम्  आश्रीयते  अन्यत्र तद्भिन्नम् इति अर्धजरतीयम् (जरत्याः अर्धं शरीरस्य न कामयन्ते अङ्गान्तरं तु कामयन्ते - कैयटोपाध्यायः।

किंच चार्वाकः न  बौद्ध इव क्षणिकवादी - प्रलयो’पि आर्थसमाजग्रस्तः । स च अपरस्परशब्देन व्यञ्जितः ।

अपरं च  नास्माकं जगन्नानात्वे आसक्तिः - प्रत्युत तद्विरुद्धमेव - एकं नैरन्तर्यावच्छिन्नं जगत् - कस्याः क्रियायाः नैरन्तर्यम् इति चेद्वक्ष्यामः ।

यदि भवता जगन्नानात्वमङ्गीक्रियेत तदा लोकायतिकमतविरुद्धत्वात् अपहास्यता - जगतः

नानात्वम्  प्रत्यक्षप्रमाणेन वा अनुमानप्रमाणेन वा - नाद्यः , न हि कश्चन जनः जगतः सर्वस्य नाशं कदापि द्रष्टुं शक्नुयात् । नापि द्वितीयः , ’पशोरपि पशुः’ इति पण्डितैः दूषितस्य  लोकायतिकस्य केवलप्रत्यक्षप्रमाणपक्षकक्षीकरणात् - अवोचाम च ’प्रत्यक्षमेकं चार्वकाः ’ इति।

......

प्रतिष्ठा इति न अधिष्ठानमुच्यते , धर्म्मस्य द्रव्यत्वाभावेन संयोगादिना जगदधिष्ठानत्वासम्भवात् । 

-- द्रव्यलक्षणम् किमिष्टम् ? - गुणसमुदायो द्रव्यमिति वैशेषिकाभिमतं वा क्रियाश्रयं द्रव्यमिति वा , वैयाकरणतन्त्रनिरुक्तं वा ?

न हि  सर्वैरपि वैशेषिकोक्तमेव द्रव्यलक्षणम् अवश्यं स्वीकरणीयम् इति राजाज्ञा अस्ति , न वा धर्मशस्त्रकाराः किंचित् पठन्ति ।

विप्रतिषिद्धं चानधिकरणवाचि (2-4-13) इत्येकस्मिन् सूत्रे एव तार्किकद्रव्यलक्षणं  स्वीक्रियते पाणिनीयैः ( अधिकरणम्=द्रव्यम्) 

गुणो वा भवतु क्रिया वा भवतु  पाणिनीये विवक्षावशात् द्रव्यम् भवत्येव --

वस्तूपलक्षणं यत्र सर्वनाम प्रयुज्यते ।

द्रव्यमित्युच्यते सो’र्थो भेद्यत्वेन विवक्षितः॥ वाक्यपदीयम्- पदकाण्डः-भूयोद्रव्यसमुद्देशः)

इति द्रव्यलक्षणद्वयम्।

.....

 किन्तु व्यवस्थाहेतुत्वमेव । तथा च जगतोऽप्रतिष्ठत्वं नाम व्यवस्थापकधर्म्माधर्म्मविहीनत्वम् ।

एतदस्माकम् इष्टमेव ।

.......

परं तत्र साक्षात् सातत्यस्य द्योत्यत्वं न कथितम् इति कोराडीयव्याख्यानाद्भेदो नान्यः कश्चन ।

---  द्योत्यत्वं साक्षत् परंपरया वा 

......

विष्णुनम्बूतिरेः अयमाक्षेपः यत् कोराडीये व्याख्याने  निरन्तरशब्दप्रयोगः - 

स्थाने खलु स आक्षेपः - अग्रे  संवादनन्तरं  तत्र परिणामः करणीयः । परं तु इदानीम् एवंविधव्याख्याने  दोषः अर्थान्तराभिधनं व न स्यात् इति मन्ये --

कामहैतुकं अपरस्परसंभूतं जगत् -

काम एव हेतुः यस्य, अत एव  अपरस्परेण  स्त्रीपुरुषनिरन्तरसंयोगेन संभवनं यस्य तत्  जगत् ।

अपरस्परशब्दः कामहैतुकम् इत्यनेन साकाङ्क्षः - गमकत्वात् समासः ।

धन्यो’स्मि

Dr.Korada Subrahmanyam
Professor of Sanskrit, CALTS,
University of Hyderabad,
Ph:09866110741(M),91-40-23010741(R),040-23133660(O)

Skype Id: Subrahmanyam Korada

Personal Website: www.korada.org

--

[श्रीमल्ललितालालितः]

श्रीमल्ललितालालितः
www.lalitaalaalitah.com

2014-11-21 20:45 GMT+05:30 Subrahmanyam Korada <kora...@gmail.com>:

नमो विद्वद्भ्यः

 किंच, अपरस्परसंभूतं कामप्रयुक्तयोः स्त्रीपुरुषयोः अन्योन्यसंयोगात् जगत् सर्वं संभूतम् । किमन्यत् कामहैतुकम् कामहेतुरेव कामहैतुकं

​नैतत् । कामपदस्येच्छापरत्वेन पुनरुक्तिवारणात् ।

--- एतच्च शांकरभाष्यविरुद्धम् - 

’ काम एव प्राणिनां कारणम् इति लोकायतिकदृष्टिरियम् ’ - इति हि भाष्यम् ।

अस्य वाक्यस्य इच्छैव प्राणिनां करणमित्यर्थो वा ?

​इष्टापत्तिः ।
​

 

लोकायतिकमते च स्पष्टम् अभिहितम् -

अङ्गनालिङ्गनाज्जन्यसुखमेव पुमर्थता - इति 

स एव पुरुषार्थः भगवत्पादैरपि  उद्दिष्टः - लोकायतिकानां च  काम एव परमः पुरुषार्थः , (अर्थो’पि कामसाधकत्वात् )।

प्रसिद्धं  प्राकरणिकं वृद्धसम्मतं च अर्थं विहाय अर्थान्तरकल्पनायाः अन्याय्यत्वात् ,मानाभावाच्च।

​अत्र पुरुषार्थस्याचिन्त्यमानत्वात् व्यर्थं सम्भोगस्य तत्साधकवाक्यम् ।

किञ्च , पुनरुक्त्यापत्तिरेव कामपदस्येच्छापरत्वेन हेतुः ।​

 

​तत्किमिदानीं भगवत्पादैः पुनरुक्तिदोषदूषितमेव व्याख्यानं कर्त्तव्यम् इत्यापाद्यते । तथात्वे स्ववैदुष्यख्यापनमेव स्यात् ।

इतोऽप्युद्धृतभाष्ये अङ्गनालिङ्गनस्य वा तज्जन्यसुखस्य वा कामपदार्थताया अनुक्तत्वात् न मे भाष्यविरोधः ।

किञ्च कोशादिषु कामपदस्य मैथुनार्थकत्वादर्शनादपि तत्पदं तत्परमेव इत्याग्रहो दुष्टः ।

इच्छा काङ्क्षा स्पृहेहा तृड्वाञ्छा लिप्सा मनोरथाः ।

कामोऽभिलाषस्तर्षश्च .....

.....कामः स्मरेच्छयोः पुमान् ।

रेतस्यपि निकामे च काम्येऽपि स्यान्नपुंसकम् ॥

कामं प्रकामं पर्य्याप्तं निकामेष्टं यथेप्सितम् ।

इच्छामनोभवौ कामौ .....

इति कोशवाक्यानि ।

कथञ्चित्कामपदस्य शास्त्रविशेषप्रसिद्धपुरुषार्थचतुष्टयप्रसिद्ध्या मैथुनार्थकत्वेऽपि पुनरावृत्तिभयमेव तदन्यथाव्याख्यानहेतुर्भवति इति ।

​

’शब्दान्तरसन्निधिः’  ’शब्दार्थस्यानवच्छेदे विशेषस्मृतिहेतु ’त्वेन हरिणा वाक्यपदीये उक्तत्वात् - 

काम -शब्दस्यात्र  ’लोकयतिकदृष्टि’ - शब्दसन्निधानेन  कामपुरुषार्थ एवार्थः न्त्विच्छा ।

स्त्रीपुरुषसंयोगस्य तु भवदाग्रहवशादपरस्परशब्दलभ्यत्वमभ्युपगम्यापि कामपदस्य सार्थकत्ववर्णने प्रवृत्तत्वान्मम न विरोधः । आप्तस्य भगवतः कृष्णस्य भगवत्पादस्य बलादापादितां पुनरुक्तिमेव प्रमाणं कृत्वार्थान्तरपरत्वेन वर्णनात् । अर्थापत्तिर्वा लक्षणा वा तत् इत्यन्यत् ।

भवदाग्रहानादरे तु भाष्ये नैव दोषोऽपि , प्राचीनपत्रेऽन्यथा समाहितत्वात् ।

​

 

किंच तत्रैव वाक्यपदीये ’ अर्थः ( प्रयोजनम्), ’प्रकरणम्’ (सन्दर्भः) इति उपायद्वयमपि उक्तम् । तदपि अस्माकं पक्षस्य उपोद्बलकम् ।

​अन्यथानुपपत्तिश्चेदिष्टा वस्तुप्रसाधिका ।

पिनष्ट्यदृष्टिवैमत्यं सैव सर्व्वबलाधिका ॥

इतिरीत्या तु तद्द्वयमप्यत्र दुर्ब्बलम् ।
​

​

प्राणिनां कारणम् इच्छा वा कामो वा ? ननु कामः इच्छापूर्वकः किल  इत्यन्यदेतत् । अत्र जगतः संभवः विषयः ।

तस्मात् आचार्याणां तात्पर्यं सर्वथा नान्यथयितव्यम् ।

​मम त्विच्छैवाभिमता । तथापि ग्रन्थसङ्गतेः । पुनरुक्त्यादिवारणाच्च ।

तत्त्यागे बीजमुच्यतामन्यत् ।

अत्रास्मिन्प्रसङ्गे ध्येयं यत् कोराडीये - अपस्परसंभूतं निरन्तरसंभववत् इति दर्शनात् सम्भवस्य च कामहेतुतत्वोक्तेः - तद्व्याख्यानं सर्व्वथा दुष्टमेव । अपरस्परशब्दस्य निरन्तरसमानार्थकत्वाभावात् ।

तत्रापि भाष्ये अपरस्परशब्दस्य स्त्रीत्वविशिष्टपुरुषत्वविशिष्टपरत्वेन व्याख्यानात् तत्र च ताभ्यां कामद्वारैव जगदुत्पादनात् तच्छुद्धम् ।

भाष्यानुकरणे  च कोराडीयस्यापि भाष्यवदेव पुनरुक्तिदोषदूषितत्वम् ।

एकं जगत् संभवति ,पुनरन्यत् - you mean there is प्रलय of each जगत् - this will go against लोकायतम् । इति विष्णुवाक्ये कोराडाक्षेपः ।

​न । क्षणिकत्वेनैव कथञ्चित् जगन्नानात्वं सम्भाव्यतेऽत्र इति न चार्व्वाकमतविरोधः ।​ न हि प्रलयादिनैव जगन्नानात्वम् इति नियमः ।

 

--- इतरविशेषणापेक्षयापि ( असत्यम्,अप्रतिष्ठम्, अनीश्वरम्, कामहैतुकम्) जगत् इति एकवचनमेव । भाष्ये’पि तथैव -

एकत्र  भाष्यम्  आश्रीयते  अन्यत्र तद्भिन्नम् इति अर्धजरतीयम् (जरत्याः अर्धं शरीरस्य न कामयन्ते अङ्गान्तरं तु कामयन्ते - कैयटोपाध्यायः।

​

अपरस्प​रसम्भूतत्वं नाम नैरन्तर्य्येणोत्पत्तिमत्त्वम् इति भवद्व्याख्यानम् । न चैकमेव नैरन्तर्य्येणोत्पद्यते इत्यन्यैराक्षिप्ते सति किमुत्तरम् ।

नास्ति चेत् ।

नानात्वं स्वीक्रियताम् । एकवचनं च सामान्याभिप्रायेण ।

एतदत्र ध्येयं यत् विष्णुनाक्षिप्तं त्वदुक्तं दुष्टं व्याख्यानमेव मयेत्थं समर्थितं भवति । तत्रापि भवतः प्रीतिर्न जायते चेत् स्वकीयं व्याख्यानमेव त्यज्यतां कामम् ।

किंच चार्वाकः न  बौद्ध इव क्षणिकवादी - प्रलयो’पि आर्थसमाजग्रस्तः । स च अपरस्परशब्देन व्यञ्जितः ।

​ तर्हि त्वद्व्याख्यानं दुष्टं विष्णूक्तरीत्या इति त्यागार्हम् ।​

 

अपरं च  नास्माकं जगन्नानात्वे आसक्तिः - प्रत्युत तद्विरुद्धमेव - एकं नैरन्तर्यावच्छिन्नं जगत् -

आ

​सक्तिरस्तु । परं सा गीतावाक्यं नोपपादयति इति हेया ।​

 

यदि भवता जगन्नानात्वमङ्गीक्रियेत तदा लोकायतिकमतविरुद्धत्वात् अपहास्यता

​तत्तु भवन्मतसमर्थनायोक्तम् इति वस्तुतोऽयं दोषो भवत्यापतति न मयि ।
​

 

- जगतः

नानात्वम्  प्रत्यक्षप्रमाणेन वा अनुमानप्रमाणेन वा - नाद्यः , न हि कश्चन जनः जगतः सर्वस्य नाशं कदापि द्रष्टुं शक्नुयात् ।

​न हि क्षणभङ्गवादिनः सूक्ष्मावयवोपचयापचयात्मकनाशस्यैवं प्रत्यक्षमिच्छन्ति । अत एव अप्रत्यक्षत्वेऽपि प्रलयस्य न दोषः ।
​

 

नापि द्वितीयः , ’पशोरपि पशुः’ इति पण्डितैः दूषितस्य  लोकायतिकस्य केवलप्रत्यक्षप्रमाणपक्षकक्षीकरणात् - अवोचाम च ’प्रत्यक्षमेकं चार्वकाः ’ इति।

​सत्यमेतत् । परं भवदीयव्याख्यानमिदानीं दुष्टमापतितं , विष्णूक्तदोषसङ्गात् ।​

 

 

प्रतिष्ठा इति न अधिष्ठानमुच्यते , धर्म्मस्य द्रव्यत्वाभावेन संयोगादिना जगदधिष्ठानत्वासम्भवात् । 

-- द्रव्यलक्षणम् किमिष्टम् ? - गुणसमुदायो द्रव्यमिति वैशेषिकाभिमतं वा क्रियाश्रयं द्रव्यमिति वा , वैयाकरणतन्त्रनिरुक्तं वा ?

न हि  सर्वैरपि वैशेषिकोक्तमेव द्रव्यलक्षणम् अवश्यं स्वीकरणीयम् इति राजाज्ञा अस्ति , न वा धर्मशस्त्रकाराः किंचित् पठन्ति ।

विप्रतिषिद्धं चानधिकरणवाचि (2-4-13) इत्येकस्मिन् सूत्रे एव तार्किकद्रव्यलक्षणं  स्वीक्रियते पाणिनीयैः ( अधिकरणम्=द्रव्यम्) 

गुणो वा भवतु क्रिया वा भवतु  पाणिनीये विवक्षावशात् द्रव्यम् भवत्येव --

वस्तूपलक्षणं यत्र सर्वनाम प्रयुज्यते ।

द्रव्यमित्युच्यते सो’र्थो भेद्यत्वेन विवक्षितः॥ वाक्यपदीयम्- पदकाण्डः-भूयोद्रव्यसमुद्देशः)

इति द्रव्यलक्षणद्वयम्।

.....

​

भवद्व्याख्यानोपपत्त्ये यदनुकूलं तत्स्वीक्रियतां , न मे द्वेषः ।

परं वैशेषिकाद्यभिमतस्यात्र सर्व्वथानुकूल्यमेवेति न मम न्यूनता ।
​

परं तत्र साक्षात् सातत्यस्य द्योत्यत्वं न कथितम् इति कोराडीयव्याख्यानाद्भेदो नान्यः कश्चन ।

---  द्योत्यत्वं साक्षत् परंपरया वा

 

​कथमप्यस्तु भाष्यं तावत्यंश एव न्यूनं स्यात् शुद्धं च । त्वद्व्याख्यानं तु अपरस्परशब्दस्य निरन्तरपरत्वेन वर्णनपरम् इति दुष्टमपि ।

 

विष्णुनम्बूतिरेः अयमाक्षेपः यत् कोराडीये व्याख्याने  निरन्तरशब्दप्रयोगः - 

स्थाने खलु स आक्षेपः - अग्रे  संवादनन्तरं  तत्र परिणामः करणीयः ।

​उचितमेव ।

 

परं तु इदानीम् एवंविधव्याख्याने  दोषः अर्थान्तराभिधनं व न स्यात् इति मन्ये --

कामहैतुकं अपरस्परसंभूतं जगत् -

काम एव हेतुः यस्य, अत एव  अपरस्परेण  स्त्रीपुरुषनिरन्तरसंयोगेन संभवनं यस्य तत्  जगत् ।

अपरस्परशब्दः कामहैतुकम् इत्यनेन साकाङ्क्षः - गमकत्वात् समासः ।

​एतदेव भाष्योक्तम् । तत्र निरन्तरपदं परं न दृश्यते इत्यन्यत् ।

किञ्च संसारस्याविच्छिन्नत्वस्य - सर्व्वजनप्रत्यक्षसिद्धत्वात् इतरवादिभिरपि मोक्षमृते तस्येष्टत्वात् - व्याख्यानेऽनुक्तावपि , ईश्वरधर्म्माधर्म्मादीनां जगत्कारणत्वासम्भवप्रतिपादनेन तेषामसत्त्वप्रतिपादनपरस्यास्य श्लोकस्य चार्व्वाकमतेन स्त्रीपुरुषसंयोगस्यैकस्यैव जगदुत्पत्तिहेतुत्वं नान्यस्येश्वरादेः इत्यर्थः स्पष्टो भवत्येव इति न न्यूनता ।

न च स्त्रीपुरुषसंयोगस्यापि जगद्धेतुत्वं सर्व्वजनप्रसिद्धम् इति न व्याख्यातव्यम् इति वाच्यम् ।

आस्तिकमतप्रसिद्धधर्म्मादीनां जगद्धेतुत्वास्वीकारे किमन्यदेव किञ्चिद्वैचित्र्यस्य कारणमभ्युपगम्यते चार्व्वाकैः इतिशङ्काया निरासार्थं कामप्रयुक्तस्त्रीपुरुषयोरेव जगत्तद्वैचित्र्यादिहेतुत्वं चार्व्वाकैः स्वीक्रियते इतिकथनस्यापेक्षितत्वात् ।

न हि नैरन्तर्य्यं जगतो न स्वीक्रियते आस्तिकैः इति तस्मिन्नंशे वैलक्षण्याभावात् तदुपेक्षितं भाष्ये ।

​

[Subrahmanyam Korada]

नमो विद्वद्भ्यः

किं वा प्रयोजनम् अनेन शाखाचंक्रमणेन  केवलभाष्यपरिरक्षणाय प्रवृत्तेन च वादेन ?

न मे कस्मिन्नपि आग्रहः । आदावेवोक्तम् -वीतरागभयक्रोधः इति ।

न मया जिगीषुणा यत्किंचिदुच्यते इति भ्रमितव्यम् -

अयमेवात्र प्रश्नः -

अपरस्परसंभूतम् - इत्यत्र अपरस्परशब्दस्य स्वय़ं शास्त्रकृदुक्तस्य अर्थस्य प्रकाशनम् अस्ति वा न वा ।

नेति समाधानम् । कथंचित्पक्षः अस्माकं न रोचते ।

यदस्ति तदस्ति यन्नास्ति तन्नास्ति ।

कोराडीये व्याख्याने स्पष्टमुक्तम् - 

अर्थात् कामेन तावत् स्त्रीपुरुषयोः सयोगः अविच्छेदेन गच्छति इति जगदपि  अविच्छेदेन वर्तते इत्यर्थः।

कामहैतुकम् इति अपरस्परशब्देन साकाङ्क्षम्  इत्युक्तमेव । तस्मात् पुनरुक्तिः नास्ति अत्र।

मया यदुच्यते तत्सर्वं पदवाक्यप्रमाणशास्त्रानुसारेणैव उच्यते । न किंचित् स्वमनीषिकया वा स्वकपोलकल्पितं वा उच्यते ।

अस्तु अस्य संवादस्य विरामः ।

धन्यो’स्मि

Dr.Korada Subrahmanyam
Professor of Sanskrit, CALTS,
University of Hyderabad,
Ph:09866110741(M),91-40-23010741(R),040-23133660(O)

Skype Id: Subrahmanyam Korada

Personal Website: www.korada.org

--