Phong tra`o Nha^n Va(n Giai Pha^?m - Pha^`n II : Nguye^n nha^n pha't xua^'t
rangnguyen
Thu.y Khue^
Ba`i dda(ng nga`y 01.06.2009 Ca^.p nha^.t la^`n cuo^'i nga`y 01.06.2009 13:59
TU
Ma(.c du` ba('t nguo^`n tu+` qua^n ddo^.i, nhu+ng kho^ng ti`m tha^'y va(n ba?n
na`o cu?a ba tu+o+'ng la~nh Le^ Quang DDa.o, Tra^`n DDo^. va` Le^ Lie^m trong
to^?ng cu.c chi'nh tri. le^n a'n phong tra`o. Trong vu. thanh tru+`ng Nha^n Va(n
Giai Pha^?m, qua^n ddo^.i ddu+'ng ngoa`i. Qua^n ddo^.i sa.ch tay ho+n da^n su+..
Nha^n Va(n Giai Pha^?m mo+? dda^`u cho tinh tha^`n dda^'u tranh cho tu+. do tu+
tu+o+?ng, cho co^ng cuo^.c ddo^?i mo+'i va(n ho.c, tinh tha^`n na`y kho^ng
cha^'m du+'t khi phong tra`o bi. da^.p ta('t, chi? ngu? ye^n trong ba mu+o+i
na(m ro^`i la.i bu`ng le^n nhu+~ng na(m 1987- 88, vo+'i vai tro` chu? dda.o cu?a
Tra^`n DDo^..
Vo+'i nhu+~ng tu+ lie^.u va` nha^n chu+'ng hie^.n ha`nh, chu'ng ta co' the^?
to'm ta('t li.ch tri`nh hoa.t ddo^.ng cu?a phong tra`o NVGP, theo thu+' tu+.
nga`y tha'ng, nhu+ sau :
Tha'ng 3.1955: Trong qua^n ddo^.i, Tra^`n Da^`n, Tu+? Pha'c, vo+'i su+. co^.ng
ta'c cu?a Hoa`ng Ca^`m, Le^ DDa.t, chu? tru+o+ng vie^.c phe^ bi`nh ta^.p tho+
Vie^.t Ba('c cu?a To^' Hu+~u.
Tha'ng 4.1955: Nho'm Tra^`n Da^`n, Tu+? Pha'c ky' "Du+. tha?o dde^` nghi. cho
mo^.t chi'nh sa'ch va(n hoa'", chu? ye^'u ddo`i quye^`n tu+. do sa'ng ta'c. Ba'c
bo? che^' ddo^. chi'nh tri. vie^n trong va(n nghe^. qua^n ddo^.i.
Tu+` 13.6.55 dde^'n 14.9.55: Tra^`n Da^`n, Tu+? Pha'c bi. ba('t, bi. pha.t ca^'m
tra.i trong tra.i 3 tha'ng vi` ly' do pha.m qua^n ky?, sau ddo' ddu+o+.c ddu+a
ddi ca?i ta.o o+? Ye^n Vie^n (tham gia Ca?i ca'ch ruo^.ng dda^'t ddo+.t 5).
Tha'ng1.1956: Giai pha^?m mu`a xua^n ra ddo+`i do Le^ DDa.t, Hoa`ng Ca^`m chu?
tru+o+ng (co' ba`n vo+'i Tra^`n Da^`n) vo+'i nhu+~ng ba`i chi'nh: Nha^'t ddi.nh
tha('ng cu?a Tra^`n Da^`n, Anh co' nghe tha^'y kho^ng cu?a Va(n Cao, La`m tho+
va` Mo+'i cu?a Le^ DDa.t, ...
Tha'ng 2.56 (Te^'t Nguye^n dda'n): Le^ DDa.t bi. go.i le^n Tuye^n hua^'n dde^?
kie^?m tha?o. Tra^`n Da^`n, Tu+? Pha'c bi. ba('t la^`n thu+' nhi`. Giai pha^?m
mu`a thu bi. ti.ch thu. Tra^`n Da^`n du`ng dao ca.o cu+'a co^?. Chie^'n di.ch
dda'nh Tra^`n Da^`n ba('t dda^`u vo+'i ba`i cu?a Hoa`i Thanh "Va.ch tra^`n ti'nh
cha^'t pha?n ddo^.ng trong ba`i tho+ Nha^'t ddi.nh tha('ng cu?a Tra^`n Da^`n"
tre^n ba'o Va(n Nghe^. so^' 110, ra nga`y 7.3.56.
Nga`y 24.2.1956: Khrouchtchev tu+o+`ng tri`nh to^.i a'c cu?a Staline ta.i dda.i
ho^.i XX cu?a dda?ng CS Lie^n xo^. Nga`y 26.5.1956: Mao Tra.ch DDo^ng pha't
ddo^.ng phong tra`o "Tra(m hoa ddua no+? tra(m nha` ddua tie^'ng". Nga`y
28.6.1956: Ba Lan no^?i da^.y.
Theo chi'nh sa'ch cu?a Lie^n Xo^ va` Ta`u, dda?ng Lao DDo^.ng no+'i ro^.ng tu+.
do:
Tha'ng 8.56: Ho^.i Va(n Nghe^. ddu+o+.c chi? ddi.nh to^? chu+'c lo+'p ho.c ta^.p
da^n chu? 18 nga`y.
Nga`y 26.8.1956: Nguye^~n Hu+~u DDang ddo.c tham lua^.n to^?ng ke^'t lo+'p ho.c
18 nga`y cu?a Ho^.i Va(n Nghe^., chi? tri'ch ga('t gao ddu+o+`ng lo^'i la~nh
dda.o va(n nghe^. cu?a Trung u+o+ng dda?ng. To^' Hu+~u, Nguye^~n DDi`nh Thi va`
bo^. pha^.n la~nh dda.o va(n nghe^. pha?i "thu+`a nha^.n nhu+~ng sai la^`m
nghie^m tro.ng va` hu+'a he.n se~ su+?a chu+~a". Hoa`i Thanh vie^'t ba`i nha^.n
lo^~i dda'nh Tra^`n Da^`n.
Nga`y 29.8.56: Giai pha^?m mu`a thu, ta^.p I ra ddo+`i, vo+'i nhu+~ng ba`i chu?
cho^'t: Phe^ bi`nh la~nh dda.o va(n nghe^. cu?a Phan Kho^i, Ti?nh gia^'c chie^m
bao cu?a Nguye^~n Bi'nh, Tie^'ng sa'o tie^`n kie^'p cu?a Tra^`n Duy,...
Nga`y 20 .9.1956: Nha^n va(n so^' 1, vo+'i ba`i Pho?ng va^'n Nguye^~n Ma.nh
Tu+o+`ng ve^` va^'n dde^` mo+? ro^.ng tu+. do va` da^n chu?, ba`i tho+ Nha^n
ca^u chuye^.n ma^'y ngu+o+`i tu+. tu+? cu?a Le^ DDa.t, ba`i Con ngu+o+`i Tra^`n
Da^`n cu?a Hoa`ng Ca^`m va` tranh Nguye^~n Sa'ng ve~ Tra^`n Da^`n vo+'i ve^'t
se.o o+? co^?, ba`i Cho^'ng be` pha'i trong va(n nghe^. cu?a Le^ DDa.t (ky' te^n
Tra^`n Co^ng),...
Nga`y 30.9.1956: Nha^n va(n so^' 2, vo+'i ba`i Pho?ng va^'n DDa`o Duy Anh ve^`
mo+? ro^.ng tu+. do va` da^n chu?, ba`i Tra? lo+`i Nguye^~n Chu+o+ng va` ba'o
Nha^n da^n cu?a Nguye^~n Hu+~u DDang (ky' te^n Hoa`ng Ca^`m, Hu+~u Loan, Tra^`n
Duy), ba`i Pha^'n dda^'u cho tra(m hoa ddua no+? cu?a Tra^`n Duy...
Nga`y 30.9.56: Giai pha^?m mu`a thu, ta^.p II, vo+'i ba`i Be^.nh su`ng ba'i ca'
nha^n cu?a Tru+o+ng Tu+?u, O^ng bi`nh vo^i cu?a Phan Kho^i, Nhu+~ng ngu+o+`i
kho^?ng lo^` cu?a Tra^`n Duy, Cho^'ng tham o^ la~ng phi' cu?a Phu`ng Qua'n,...
Nga`y 8.10.1956: Giai pha^?m mu`a xua^n ta'i ba?n.
Nga`y 15.10.56: Nha^n va(n so^' 3, Ky? nie^.m nga`y Vu~ Tro.ng Phu.ng ta. the^'
13.10.1939, va` ca'c ba`i No^~ lu+.c pha't trie^?n tu+. do da^n chu? cu?a Tra^`n
DDu+'c Tha?o, Pho?ng va^'n ba'c si~ DDa(.ng Va(n Ngu+~ ve^` mo+? ro^.ng tu+. do
va` da^n chu?,...
Nga`y 30.10.56: Gia'o su+ Nguye^~n Ma.nh Tu+o+`ng ddo.c ba`i die^~n va(n "Qua
nhu+~ng sai la^`m trong ca?i ca'ch ruo^.ng dda^'t xa^y du+.ng quan ddie^?m la~nh
dda.o" ta.i Ma(.t Tra^.n To^? Quo^'c, Ha` No^.i.
Nga`y 30.10.1956: Giai pha^?m mu`a thu, ta^.p III, vo+'i ba`i Va(n nghe^. va`
chi'nh tri. cu?a Tru+o+ng Tu+?u, Muo^'n pha't trie^?n ho.c thua^.t cu?a DDa`o
Duy Anh,...
Nga`y 5.11.56: Nha^n va(n so^' 4, vo+'i ba`i Ca^`n pha?i chi'nh quy ho+n nu+~a
cu?a Nguye^~n Hu+~u DDang, Su+. tha^.t ve^` vu. xu'c pha.m thi si~ Nguye^~n
Bi'nh va` ba'o Tra(m Hoa cu?a Ngu+o+`i Quan Sa't, Tha`nh tha^.t dda^'u tranh cho
da^n chu? cu?a Tra^`n Duy, Con ngu+.a gia` cu?a chu'a Tri.nh cu?a Phu`ng Cung,
Nhu+~ng nga`y ba'o hie^.u mu`a xua^n cu?a Va(n Cao,...
Nga`y 10.11.56: DDa^'t mo+'i, ba'o sinh vie^n, vo+'i ba`i Phe^ bi`nh la~nh dda.o
sinh vie^n cu?a Q. Ngo.c va` T. Ho^`ng, Li.ch su+? mo^.t ca^u chuye^.n ti`nh
cu?a Bu`i Quang DDoa`i,...
Nga`y 20.11.56: Nha^n va(n so^' 5, vo+'i ba`i Hie^'n pha'p VN na(m 1946 va`
hie^'n pha'p Trung hoa ba?o dda?m tu+. do da^n chu? the^' na`o? cu?a Nguye^~n
Hu+~u DDang, Ba`i ho.c Ba lan va` Hung-ga-ri cu?a Le^ DDa.t (ky' te^n Ngu+o+`i
Quan Sa't),...
Tha'ng 12.56: Giai pha^?m mu`a ddo^ng, ta^.p I, vo+'i ba`i Tu+. do tu+ tu+o+?ng
cu?a va(n nghe^. si~ va` su+. la~nh dda.o cu?a dda?ng CS Bo^n-se^-vi'ch cu?a
Tru+o+ng Tu+?u, No^.i dung xa~ ho^.i va` hi`nh thu+'c tu+. do cu?a Tra^`n DDu+'c
Tha?o,...
Nga`y 09.12.1956: HCM ky' sa('c le^.nh ba~i bo? quye^`n tu+. do ba'o chi'.
Nga`y 15.12.56: Nha^n va(n so^' 6 ddang in, bi. ddi`nh chi?.
Cuo^'i tha'ng 12.56: Tu+. Do die^~n dda`n, ta^.p mo^.t, ta.p chi' chuye^n ve^`
Ly' lua^.n, Phe^ bi`nh, Sa'ng ta'c, do Minh DDu+'c pha't ha`nh cuo^'i tha'ng 12,
bi. ca^'m.
Tu+. do die^~n dda`n go^`m co' ca'c ba`i: Qua sai la^`m cu?a Ca?i ca'ch ruo^.ng
dda^'t, xa^y du+.ng quan ddie^?m la~nh dda.o cu?a Nguye^~n Ma.nh Tu+o+`ng;
truye^.n nga('n Chu' be' la`m va(n cu?a Tra^`n Da^`n; Ta.i sao qua^`n chu'ng
nha^n da^n tha thie^'t dde^'n cuo^.c dda^'u tranh va(n nghe^.? cu?a Nguye^~n
Hu+~u DDang; Nhie^.m vu. cu?a va(n ho.c kho^ng pha?i la` gia?i thi'ch chi'nh
sa'ch cu?a Phan Ngo.c; DDo^.ng Long Ma.ch cu?a Le^ DDa.t; Va`i y' nghi~ sau khi
ddo.c ba`i tho+ DDo^.ng Long Ma.ch cu?a Hoa`ng Ca^`m; Sinh hoa.t va(n hoa' cu?a
Tru+o+ng Tu+?u - Tra^`n DDu+'c Tha?o [theo tu+ lie^.u cu?a Boudarel, trong ba`i
Le tort de parler trop tot (Sai la^`m vi` no'i qua' so+'m) vie^'t ve^` Nguye^~n
Ma.nh Tu+o+`ng, Revue Sud Est Asie, so^' 52].
Tu+` 20 dde^'n 28.2.57: DDa.i ho^.i va(n nghe^. II ho.p ta.i Ha` No^.i.
Tru+o+`ng Chinh ke^u go.i dda^'u tranh "dda^.p na't bo.n NVGP".
Cuo^'i na(m 57: Mao Tra.ch DDo^ng ha. le^.nh dda'nh pha'i hu+~u. Huy Ca^.n va`
Ha` Xua^n Tru+o+`ng ddu+o+.c cu+? ddi ho.c ta^.p chi'nh sa'ch cu?a Ta`u.
Tha'ng 2 va` 3.58: Khi ho. tro+? ve^`, dda?ng thi ha`nh chi'nh sa'ch "trie^.t
ha. no.c ddo^.c Nha^n Va(n", to^? chu+'c hai lo+'p dda^'u tranh o+? Tha'i Ha`
a^'p.
Nga`y 4.6.58: "Tra^.n chie^'n dda^'u cho^'ng bo.n pha' hoa.i NVGP" ke^'t thu'c
ba(`ng DDa.i ho^.i va(n nghe^. III, ta.i Ha` No^.i vo+'i ba`i ba'o ca'o to^?ng
ke^'t cu?a To^' Hu+~u, Nghi. quye^'t cu?a 800 va(n nghe^. si~ le^n a'n "bo.n
NVGP", va` ca'c ho^.i va(n nghe^. thi ha`nh ca'c bie^.n pha'p ky? lua^.t.
Cho+'m no+? tu+` ddo`i ho?i quye^`n tu+. do sa'ng ta'c
Nhi`n la.i li.ch tri`nh tre^n dda^y, chu'ng ta tha^'y ngay su+. xa'c ddi.nh
tru+o+'c dda^y cu?a Hoa`ng Va(n Chi' trong Tra(m hoa ddua no+? tre^n dda^'t
Ba('c va` cu?a Boudarel trong Tra(m hoa ddua no+? trong dde^m VN (THDNTDDVN)
ve^` nguye^n nha^n pha't xua^'t Nha^n va(n giai pha^?m tu+` Tra(m hoa ddua no+?
o+? Ta`u la` sai, vi` phong tra`o o+? VN, cho+'m no+? tu+` vie^.c ddo`i ho?i
tu+. do sa'ng ta'c (tha'ng 4.55) trong qua^n ddo^.i, va` chi'nh thu+'c ba('t
dda^`u vo+'i Giai pha^?m mu`a xua^n (tha'ng 1.56), trong khi dde^'n tha'ng 5.56
Mao Tra.ch DDo^ng mo+'i pha't ddo^.ng phong tra`o Tra(m hoa ddua no+?.
Nhu+ng nho+` dda?ng Lao DDo^.ng ho.c ta^.p chi'nh sa'ch cu?a Mao Tra.ch DDo^ng
va` Lie^n Xo^, mo+'i co' vie^.c no+'i ro^.ng tu+. do va(n nghe^. o+? VN, mo+'i
to^? chu+'c lo+'p ho.c ta^.p da^n chu? 18 nga`y, va` Nguye^~n Hu+~u DDang mo+'i
co' co+ ho^.i tro+? la.i va(n tru+o+`ng va` chi'nh tru+o+`ng, giu+~ vai tro`
la~nh dda.o phong tra`o NVGP.
Ta'c pha^?m cu?a Boudarel dda(.t tro.ng ta^m va`o Tra^`n Da^`n va` bi ki.ch
Tra^`n Da^`n, theo o^ng Tra^`n Da^`n chi.u a?nh hu+o+?ng tu+ tu+o+ng pha?n
kha'ng cu?a Ho^` Phong trong chuye^'n ddi Trung Hoa tha'ng 7 na(m 1954 (dde^?
vie^'t ba?n da^?n gia?i cho phim DDie^.n Bie^n Phu?). Tha^.m chi' Boudarel co`n
cho ra(`ng hai chu+~ Nha^n Va(n la^'y tu+` ca^u mo^.t cu?a Ho^` Phong: "Hie^.n
thu+.c xa~ ho^.i theo quan nie^.m cu?a to^i pha?i quay ve^` vo+'i con
ngu+o+`i... ve^` su+. gia?i pho'ng con ngu+o+`i... ve^` tinh tha^`n nha^n va(n"
(THDDNTDDVN, Boudarel, trang 59). Trong nha^.n xe't na`y, o^ng dda~ la^`m tre^n
mo^.t so^' ddie^?m:
- To+` Nha^n Va(n do Nguye^~n Hu+~u DDang chu? tru+o+ng, khi a^'y Tra^`n Da^`n
dda~ me^.t mo?i, lui va`o ma(.t sau vi` chuye^.n tu` to^.i, vo+. con, gia
ddi`nh.
- Te^n Nha^n Va(n la` do Nguye^~n Hu+~u DDang hay Hoa`ng Ca^`m dda(.t ra. Le^
DDa.t no'i: "Anh Ca^`m thi` no'i ra(`ng te^n Nha^n Va(n la` do anh a^'y nghi~
ra. Co`n anh DDang cu~ng no'i Nha^n Va(n do anh a^'y nghi~ ra, thu+.c ti`nh to^i
cu~ng kho^ng hie^?u nhu+ the^' na`o". Va` Hoa`ng Ca^`m, trong la^`n pho?ng va^'n
na(m 2007, nha^.n ra(`ng o^ng dda~ nghi~ ra te^n Nha^n Va(n; nhu+ng trong lo+`i
"thu' nha^.n", na(m 1958, Hoa`ng Ca^`m vie^'t: "Mo^.t la^`n nu+~a, co' Nguye^~n
Bi'nh, DDang, Tu+o+'c [ba'c si~ Tra^`n Hu+~u Tu+o+'c?], ba`n ve^` te^n to+` ba'o
va` mo+`i Nguye^~n Bi'nh la`m thu+ ky' toa` soa.n, thi` to^i nghi~ la` "te^n
ba'o gi` gi` cu~ng ddu+o+.c" mie^~n la` co' ba'o ra ddu+o+.c". (Nhu+~ng lo+`i
thu' nha^.n cu?a Hoa`ng Ca^`m, Va(n Nghe^. so^' 12, tha'ng 5.58)
- Du` Tra^`n Da^`n "thu' nha^.n" ra(`ng su+. cho^'ng ddo^'i cu?a mi`nh "co' ma`u
sa('c tu+ tu+o+?ng Ho^` Phong", cu~ng chi? la` mo^.t lo^'i no'i, bo+?i nhu+~ng
tha`nh vie^n chi'nh cu?a phong tra`o NVGP ha^`u he^'t dde^`u chi.u a?nh hu+o+?ng
va(n hoa' Pha'p, kho^ng ma^'y ngu+o+`i bie^'t Ha'n va(n dde^? ddo.c Ho^` Phong.
To'm la.i ve^` nguye^n nha^n pha't xua^'t phong tra`o Nha^n Va(n Giai Pha^?m,
vo+'i nhu+~ng tu+ lie^.u hie^.n ha`nh, chu'ng ta co' the^? xa'c ddi.nh: mo.i
su+. ba('t nguo^`n tu+` qua^n ddo^.i, nhu+~ng ngu+o+`i dda^`u xu+o+'ng la`
Tra^`n Da^`n, Tu+? Pha'c, vo+'i su+. co^.ng ta'c cu?a Hoa`ng Ca^`m, Le^ DDa.t
trong hai su+. vie^.c: Phe^ bi`nh ta^.p tho+ Vie^.t Ba('c cu?a To^' Hu+~u va`
Ba?n "Du+. tha?o dde^` nghi. cho mo^.t chi'nh sa'ch va(n hoa'".
Vu. phe^ bi`nh ta^.p tho+ Vie^.t Ba('c cu?a To^' Hu+~u
Ga^`n mo^.t na(m sau hie^.p ddi.nh Gene`ve, o+? mie^`n Ba('c, trong qua^n
ddo^.i, no^?i le^n phong tra`o ddo`i ddo^?i mo+'i va(n ho.c va` tranh dda^'u
cho tu+. do sa'ng ta'c do Tra^`n Da^`n, Tu+? Pha'c chu? tru+o+ng vo+'i su+.
co^.ng ta'c cu?a Hoa`ng Ca^`m, Le^ DDa.t va` mo^.t so^' va(n nghe^. si~. Su+.
pha?n kha'ng chia la`m hai ddo+.t:
- Tha'ng 3.1955, Tra^`n Da^`n, Tu+? Pha'c co^.ng ta'c vo+'i Hoa`ng Ca^`m, Le^
DDa.t, to^? chu+'c vie^.c phe^ bi`nh ta^.p tho+ Vie^.t Ba('c cu?a To^' Hu+~u,
vo+'i nhu+~ng ba`i cu?a Hoa`ng Ye^'n, Hoa`ng Ca^`m, Le^ DDa.t.
- Tha'ng 4.1955 Tra^`n Da^`n, Tu+? Pha'c, Hoa`ng Ca^`m, DDo^~ Nhua^.n, Hoa`ng
Ti'ch Linh va` Tru'c La^m ky' ba?n "Du+. tha?o dde^` nghi. cho mo^.t chi'nh
sa'ch va(n hoa'".
Hai su+. kie^.n na`y ddi ddo^i va` ga('n bo' vo+'i nhau. Tru+o+'c kha'ng
chie^'n, Tra^`n Da^`n dda~ cu`ng DDinh Hu`ng, Vu~ Hoa`ng DDi.ch (em Vu~ Hoa`ng
Chu+o+ng) ra ta.p chi' Da. dda`i (16.11.1946), vo+'i ba?n tuye^n ngo^n tu+o+.ng
tru+ng. Trong kha'ng chie^'n, na(m 1950 Tra^`n Da^`n ga(.p Le^ DDa.t, cu`ng chi'
hu+o+'ng ddo^?i mo+'i thi ca. Bu+o+'c dda^`u cu?a su+. ddo^?i mo+'i la` pha?i
"cho^n dda`n anh" (nhu+ lo+`i Nguye^n Sa, va` ha`nh ddo^.ng cu?a nho'm Sa'ng
Ta.o, trong Nam, co^ng ki'ch Nha^'t Linh va` Tu+. Lu+.c va(n ddoa`n). Trong
dda'm "dda`n anh" na`y, o+? ngoa`i Ba('c, To^' Hu+~u la` khuo^n ma(.t tie^u
bie^?u.
Nha^n di.p ta^.p tho+ Vie^.t Ba('c vu+`a pha't ha`nh tha'ng 12.54, dda~ co' ba`i
ca tu.ng cu?a Xua^n Tru+o+`ng tre^n ba'o Nha^n Da^n (24.1.55) va` mo^.t ba`i
tra`ng giang dda.i ha?i tung ho^ he^'t mi`nh cu?a Xua^n Die^.u tre^n hai so^'
Va(n Nghe^. 64 va` 65 (tha'ng 2.55). [In la.i trong "Tu+ lie^.u tha?o lua^.n
1955 ve^` ta^.p tho+ Vie^.t Ba('c", do La.i Nguye^n A^n su+u ta^`m va` bie^n
soa.n, nxb Va(n Hoa' tho^ng tin, 2005]
Nga`y 4.3.55, Tra^`n Da^`n va` Tu+? Pha'c be`n ddu+'ng ra to^? chu+'c mo^.t
buo^?i phe^ bi`nh (kie^?u toa. dda`m) tho+ To^' Hu+~u trong kho^n kho^? va(n
nghe^. qua^n ddo^.i, vo+'i su+. hie^.n die^.n cu?a tu+o+'ng Nguye^~n Chi' Thanh,
Chu? nhie^.m To^?ng cu.c chi'nh tri.. Le^ DDa.t, ke^? la.i kho^ng khi' ho^m a^'y
nhu+ sau:
"Lu'c dde^'n, to^i dda~ tha^'y o^ng Nguye^~n Chi' Thanh ngo^`i dda^'y ro^`i.
Hoa`ng Ye^'n le^n no'i ve^` tho+ To^' Hu+~u va` ba?o ra(`ng tho+ To^' Hu+~u ba^y
gio+` "nho?" ho+n tho+ To^' Hu+~u tho+`i tru+o+'c, thi` ddo' cu~ng la` mo^.t
ca'ch no'i tho^i. Sau ddo', khi anh Thanh le^n die^~n dda`n thi` to^i tha^'y
kho^ng khi' im la(.ng ca?, kho^ng ai no'i gi` nu+~a. Tra^`n Da^`n dda' cha^n
to^i ba?o: "Tho^i, the^' ca^.u le^n ddi." To^i le^n no'i mo^.t ba`i ve^` tho+
To^' Hu+~u va` to^i co' nha('c dde^'n su+. su`ng ba'i chu? ti.ch HCM cu?a To^'
Hu+~u. Cuo^.c trao ddo^?i a^'y ra^'t vui ve? ro^`i o^ng Thanh cu~ng kho^ng no'i
gi` nu+~a. Ca(n cu+' tre^n cuo^.c tha?o lua^.n a^'y thi` anh em tha^'y la` co'
the^? co' ddu? ba`i dde^? vie^'t tre^n ta.p chi' Va(n Nghe^. ma` lu'c ddo' to^i
la` thu+o+`ng tru+.c. Sau ddo' to^i co' le^n tri`nh ba`y vo+'i anh To^' Hu+~u
ve^' to+` ba'o Va(n Nghe^.".(pho?ng va^'n Le^ DDa.t, RFI).
Buo^?i toa. dda`m, mo+'i chi? la` no'i mie^.ng. Nhu+ng Le^ DDa.t muo^'n ddu+a
le^n ta.p chi' Va(n Nghe^. (Nguye^~n Hu+~u DDang va` Le^ DDa.t o+? trong ban
bie^n ta^.p). Khi Le^ DDa.t le^n ga(.p To^' Hu+~u (ba`n ve^` no^.i dung to+`
ba'o), thi` ti`nh co+` To^' Hu+~u la.i "go+.i y'" Le^ DDa.t ne^n vie^'t ba`i
phe^ bi`nh ta^.p tho+ Vie^.t Ba('c (cha('c o^ng cho+` ddo+.i mo^.t su+. phe^
bi`nh ta^ng bo^'c cu?a dda`n em).
Le^ DDa.t, nha^n dda~ co' sa(~n ba`i cu?a Hoa`ng Ye^'n trong tu'i, be`n ta^.p
ho+.p the^m mo^.t so^' ba`i kha'c, la`m so^' ba'o dda(.c bie^.t ve^` ta^.p
Vie^.t Ba('c. Cha('c To^' Hu+~u kho^ng ngo+` su+. vie^.c la.i xa^?y ra tra'i
ha(?n y' mi`nh, va` nhu+ lo+`i Le^ DDa.t: "o+? nu+o+'c VN ngu+o+`i ta chu+a quen
che^ anh To^' Hu+~u bao gio+`".
Vie^.c phe^ bi`nh ro^.ng ra va` chuye^?n sang ca'c ba'o kha'c, ke'o da`i nhie^`u
tha'ng (xem tu+ lie^.u cu?a La.i Nguye^n A^n). Nhu+ng To^' Hu+~u cu~ng kho^ng
vu+`a: ho^.i va(n nghe^. to^? chu+'c the^m hai buo^?i to.a dda`m kha'c, co' ca'c
vi. chu+'c sa('c tham du+.. Trong so^' nhu+~ng ba`i ca tu.ng Vie^.t Ba('c chu?
cho^'t co' ba`i cu?a Hoa`i Thanh, Nguye^~n DDi`nh Thi va` Hoa`ng Trung Tho^ng.
Phi'a che^ co' ba ngu+o+`i: Hoa`ng Ye^'n, Hoa`ng Ca^`m va` Le^ DDa.t. Tra^`n
DDo^. trung dung: vu+`a khen, vu+`a che^.
Hoa`ng Ye^'n muo^'n che^ tho+ To^' Hu+~u bi.a nhu+ng li.ch su+. no'i ra(`ng To^'
Hu+~u chu+a na('m vu+~ng hie^.n thu+.c: "Ta tha^'y tho+ To^' Hu+~u nga`y nay
co`n be' ho+n tho+ To^' Hu+~u tru+o+'c kia. Be' vi` To^' Hu+~u chu+a tho^?i
ddu+o+.c va`o tho+ ngo.n lu+?a hu+`ng hu+.c chie^'n dda^'u cu?a tho+`i dda.i
dde^? ddo^'t cha'y lo`ng ngu+o+`i ddo.c. Be' vi` cha^'t so^'ng chu+a tha^.t sa^u
sa('c ne^n y' tho+ nhie^`u ddoa.n co`n gia? ta.o co^ng thu+'c" (Tu+ lie^.u La.i
Nguye^n A^n, trang 69).
Hoa`ng Ca^`m che^ tho+ To^' Hu+~u "thie^'u cha^'t so^'ng thu+.c te^'", "nha.t
nhe~o", "ho+`i ho+.t", chi? "lo+?n vo+?n o+? be^n ngoa`i chu+' kho^ng ddo^.t
pha' va`o mo^.t khi'a ca.nh na`o cu?a ta^m ho^`n", "nhu+~ng ca^u va(n dde`m
dde.p" "ru? ri? mo^.t la't ro^`i tho^i", "chi? tha^'y nhu+~ng hi`nh a?nh chung
chung, ga(.p ba^'t cu+' o+? cho^~ na`o", khi ca tu.ng la~nh dda.o thi` "ddao to
bu'a lo+'n", " ba`i "Hoan ho^ chie^'n si~ DDie^.n Bie^n gio^'ng nhu+ mo^.t va.i
nu+o+'c to, tra`n dda^`y, pha loa~ng mo^.t ma`u su+~a. Loa~ng qua'",...
Le^ DDa.t, trong ba`i ly' lua^.n, cho ra(`ng To^' Hu+~u "co^' ga('ng ddi to+'i
co^ng no^ng" nhu+ng trong tho+ co`n ro+i ro+'t ti'nh cha^'t "nga^.m ngu`i,
buo^`n buo^`n... no' la` co+ so+? ddie^.u ta^m ho^`n cu?a To^' Hu+~u"... Le^
DDa.t to^?ng ke^'t y' kie^'n cu?a mi`nh va` ca'c ba.n trong ca^u: "Ti'nh cha^'t
tie^?u tu+ sa?n va` xa thu+.c te^' la` hai khuye^'t ddie^?m ca(n ba?n no' ca?n
tro+? kha? na(ng hie^.n thu+.c cu?a To^' Hu+~u. No' la` nguye^n nha^n cu?a ca'i
buo^`n, ca'i co^ng thu+'c, ca'i ho+`i ho+.t ra?i ra'c trong ta^.p tho+"' (theo
tu+ lie^.u La.i Nguye^n A^n).
Tra^`n Da^`n kho^ng co' ba`i tre^n ba'o, nhu+ng vie^'t trong nha^.t ky' "To^'
Hu+~u nhi`n su+. va^.t no' chi'nh tri. qua' co^ng thu+'c qua', lu+o+`i ti`m to`i
qua'. Cho^~ na`o hay thi` la.i la` la('p la.i Nguye^~n Du, Ta?n DDa`, ca dao...
To^' Hu+~u chu+a ddem to+'i mo^.t ca'ch nhi`n mo+'i me? gi`" (Tra^`n Da^`n ghi
trang 143). Va` trong buo^?i toa. dda`m nga`y 4.3.55, theo Vu~ Tu' Nam ma'ch
la.i, Tra^`n Da^`n go.i tho+ To^' Hu+~u la` "ti' ti la haine, ti' ti l'amour"
(ti' ti ca(m thu`, ti' ti ti`nh ye^u) (Su+. thu+.c ve^` con ngu+o+`i Tra^`n
Da^`n, Vu~ Tu' Nam, QDDND tha'ng 4.58).
Ta^'t nhie^n To^' Hu+~u kho^ng the^? na`o "bo? qua" vu. na`y.
Sang tha'ng sau, Tra^`n Da^`n, Tu+? Pha'c la.i tung ra mo^.t vu. mo+'i, ddo' la`
ba?n du+. tha?o dde^` nghi. mo^.t chi'nh sa'ch va(n hoa' trong qua^n ddo^.i.
Ba?n du+. tha?o dde^` nghi. cho mo^.t chi'nh sa'ch va(n hoa'
Tha'ng 4.1955, Tra^`n Da^`n, Tu+? Pha'c, Hoa`ng Ca^`m, DDo^~ Nhua^.n, Hoa`ng
Ti'ch Linh va` Tru'c La^m ky' ba?n "Du+. tha?o dde^` nghi. cho mo^.t chi'nh
sa'ch va(n hoa'", no^.i dung ye^u ca^`u ca?i ca'ch chi'nh sa'ch va(n nghe^.
trong qua^n ddo^.i, ddo`i quye^`n tu+. do sa'ng ta'c.
Theo Hoa`ng Ca^`m: "Ba?n du+. tha?o sa('p ddu+o+.c tho^ng qua. Mo^.t va`i ca'n
bo^. cao ca^'p trong qua^n ddo^.i to? y' ta'n tha`nh nhu+~ng ddie^?m chi'nh
trong ba?n dde^` nghi. ddo', va` nha^'t la` hoan nghe^nh tinh tha^`n xa^y du+.ng
cu?a ba?n dde^` nghi.".
Nhu+ng : "DDo^.t nhie^n trong kho^ng khi' ha`o hu+'ng cu?a ga^`n ba mu+o+i anh
em va(n nghe^. si~ ddang sa(~n sa`ng co+?i mo+? he^'t dde^? xa^y du+.ng mo^.t
trong nhu+~ng chi'nh sa'ch lo+'n cu?a dda?ng, bo^~ng co' mo^.t ca^u qua^.t la.i
: �Tinh tha^`n ba?n dde^` nghi. na`y chi'nh la` mo^.t thu+' tu+ tu+o+?ng tu+. do
cu?a tu+ sa?n. No' chu+'ng to? tu+ tu+o+?ng tu+ sa?n dda~ ba('t dda^`u ta^'n
co^ng va`o ca'c ddo^`ng chi' !
Gia' ca^u no'i a^'y o+? mo^`m mo^.t ngu+o+`i thu+o+`ng thi` cu~ng se~ thu+o+`ng
tho^i. Nhu+ng la.i o+? mo^.t ca'n bo^. co' ddu? tha^?m quye^`n xe't la.i hay
ba'c bo? nhu+~ng dde^` nghi. cu?a va(n nghe^. si~, thi` ba('t dda^`u co' mo^.t
su+. ddo^.ng cu+.a lo+'n. Nhu+~ng ngu+o+`i tru+o+'c kia ta'n tha`nh ba?n du+.
a'n thi` ba('t dda^`u tro+? ne^n hoang mang". (Tri'ch ba`i Con ngu+o+`i Tra^`n
Da^`n cu?a Hoa`ng Ca^`m, Nha^n Va(n so^' 1).
Hoa`ng Ca^`m kho^ng no'i ro~ nhu+~ng ngu+o+`i u?ng ho^. kia la` ai, va` ngu+o+`i
"tha^?m quye^`n ba'c bo?" kia la` ai. Nhu+ng qua ba`i dda'nh Tra^`n Da^`n cu?a
Vu~ Tu' Nam tre^n Va(n Nghe^. Qua^n DDo^.i, chu'ng ta co' the^? to'm ta('t ti`nh
hi`nh nhu+ sau : Cuo^'i na(m 54, dda^`u 55, Pho`ng va(n nghe^. qua^n ddo^.i to^?
chu+'c mo^.t cuo^.c tha?o lua^.n ve^` vie^.c thay ddo^?i chi'nh sa'ch va(n
nghe^. vo+'i su+. co' ma(.t cu?a tu+o+'ng Nguye^~n Chi' Thanh. Trong buo^?i
ddo', Tra^`n Da^`n dda~ ne^u le^n ba ddo`i ho?i chi'nh, Vu~ Tu' Nam vie^'t:
"1- Tra? la~nh dda.o va(n nghe^. ve^` tay va(n nghe^. si~.
2- Tha`nh la^.p trong qua^n ddo^.i mo^.t chi ho^.i va(n nghe^. tru+.c thuo^.c
ho^.i va(n nghe^, kho^ng qua cu.c tuye^n hua^'n va` to^?ng cu.c chi'nh tri..
3- Bo? mo.i "che^' ddo^. qua^n su+. hie^.n ha`nh" trong va(n nghe^. qua^n
ddo^.i...
Nghe xong ddo^`ng chi' Nguye^~n Chi' Thanh da(.n do` anh em pha?i coi chu+`ng,
ddo' la` quan ddie^?m tu+ sa?n, phi dda?ng, phi giai ca^'p, phi chi'nh tri..
Ho^`i ddo', anh em chu+a vo+~ le~, co`n a^'m u+'c, cho la` ca^'p tre^n kho^ng
tho^ng ca?m. Tra^`n Da^`n va` va`i ngu+o+`i kha'c thi` lo^`ng lo^.n, chu+?i
bo+'i, reo ra('c hoa`i nghi, cha'n na?n, muo^'n gia?i ngu~". (Vu~ Tu' Nam, Su+.
thu+.c ve^` con ngu+o+`i Tra^`n Da^`n, Va(n Nghe^. Qua^n ddo^.i, so^' 4, tha'ng
4.58).
Tuy va^.y, Tra^`n Da^`n va^~n ddu+o+.c giao cho vie^.c to^? chu+'c ho^.i nghi.
nga`nh va(n toa`n qua^n tha'ng 4.55. La^`n na`y, Tra^`n Da^`n tri`nh ba`y ba?n
du+. tha?o do chi'nh tay mi`nh vie^'t tha'ng 2.55, da`i 12 trang dda'nh ma'y.
Theo va`i ca^u tri'ch da^~n cu?a Vu~ Tu' Nam (dde^? buo^.c to^.i quan ddie^?m
"xe't la.i" cu?a Tra^`n Da^`n) Tra^`n Da^`n vie^'t:
"Bie^?u hie^.u cao nha^'t cu?a tra'ch nhie^.m ngu+o+`i vie^'t la` tha'i ddo^.
to^n tro.ng, trung tha`nh vo+'i su+. thu+.c. DDo' la` tie^u chua^?n cao nha^'t
dda'nh gia' ta'c gia? va` ta'c pha^?m... to^n tro.ng, trung tha`nh vo+'i su+.
thu+.c vu+`a la` tra'ch nhie^.m, vu+`a la` la^.p tru+o+`ng, vu+`a la` phu+o+ng
pha'p la`m vie^.c cu?a ngu+o+`i vie^'t"
"... Su+. thu+.c lo+'n ga^'p trie^.u trie^.u la^`n ba^'t cu+' chi? thi., ly'
lua^.n na`o... Ne^'u nhu+ su+. thu+.c ngu+o+.c la.i chi'nh sa'ch chi? thi., thi`
pha?i vie^'t su+. thu+.c chu+' kho^ng pha?i la` bo'p go` su+. thu+.c va`o chi'nh
sa'ch"
To^?ng ho+.p tho^ng tin cu?a Hoa`ng Ca^`m va` Vu~ Tu' Nam, chu'ng ta tha^'y:
tu+o+'ng Nguye^~n Chi' Thanh vu+`a ba^.t dde`n xanh cho Tra^`n Da^`n va` ca'c
ba.n ddo`i ho?i tu+. do sa'ng ta'c (vie^'t su+. tha^.t) vu+`a da^.p ta('t ba?n
du+. tha?o ddo`i tu+. do sa'ng ta'c. Nhu+ng ngoa`i Nguye^~n Chi' Thanh, ba?n
du+. tha?o co`n ddu+o+.c nhu+~ng ai u?ng ho^., khie^'n no' sa('p ddu+o+.c tho^ng
qua, nhu+ lo+`i Hoa`ng Ca^`m ?
Theo pha^n ti'ch cu?a Boudarel, thi` ba?n du+. tha?o na`y ddu+o+.c su+. u?ng
ho^. cu?a ba tu+o+'ng ta' cao ca^'p trong To^?ng cu.c chi'nh tri. : Le^ Quang
DDa.o, Tra^`n DDo^., va` nha^'t la` Le^ Lie^m. O^ng vie^'t:
"O+? nhu+~ng buo^?i tha?o lua^.n no^.i bo^. na(m 1955 trong qua^n ddo^.i, co'
nhu+~ng ca'n bo^. cao ca^'p u?ng ho^. nho'm va(n nghe^. si~ ddo`i ho?i quye^`n
tu+. do sa'ng ta'c, nhu+ng kho^ng ai chi? ro~ te^n ho. ra, ra^'t co' the^? bo+?i
vi` muo^'n tra'nh cho ho. ro+i va`o hoa`n ca?nh kho' xu+? tru+o+'c nhu+~ng
ddo^`ng nghie^.p quye^'t lie^.t. Duy co' hai ngu+o+`i, hai tu+o+'ng chi'nh uy?
Tra^`n DDo^. va` Le^ Lie^m la` de^~ nha^.n ra, nhu+ng cu~ng kho^ng chi? co' hai
ngu+o+`i ddo'.
Mo^.t va(n ba?n chu+'ng minh ra(`ng va`o mu`a thu na(m 1956, tu+o+'ng Le^ Quang
DDa.o cu~ng can thie^.p khi su+. vie^.c xa^?y ra. Nhu+ng trong chie^`u hu+o+'ng
na`o? Lu'c ddo' o^ng la` tru+o+?ng pho`ng tuye^n hua^'n" (tri'ch THDDNTDDVN,
trang 101).
Boudarel pha'c ho.a cha^n dung Le^ Quang DDa.o, Le^ Lie^m va` Tra^`n DDo^., ba
tu+o+'ng la~nh trong to^?ng cu.c chi'nh tri. u?ng ho^. nhu+~ng nha` va(n tre?,
o^ng pha^n ti'ch nhu+~ng khu'c ma('c tre^n con ddu+o+`ng cu?a ho., khi u?ng ho^.
tu+. do sa'ng ta'c va` mo+? ro^.ng da^n chu?, lu'c pha?i lu`i bu+o+'c tro+? la.i
vi. tri' chi'nh tho^'ng. DDie^`u dda(.c bie^.t dda'ng chu' y' la` trong suo^'t
tho+`i ky` NVGP, o^ng kho^ng ti`m tha^'y va(n ba?n na`o cu?a ca'c tu+o+'ng la~nh
trong to^?ng cu.c chi'nh tri. le^n a'n phong tra`o.
Cuo^'n Bo.n Nha^n va(n Giai pha^?m tru+o+'c toa` a'n du+ lua^.n ta^.p ho+.p
nhu+~ng ba`i vie^'t cu?a ho+n 80 va(n nghe^. si~ va` tri' thu+'c "da^n su+."
tuye^.t nhie^n kho^ng co' ba`i vie^'t na`o cu?a qua^n ddo^.i, ke^? ca? Nguye^~n
Chi' Thanh, ma(.c da^`u phong tra`o pha't xua^'t tu+` qua^n ddo^.i.
Vo+'i mu+'c tu+ lie^.u hie^.n co', chu'ng ta co' the^? hie^?u ra(`ng: Trong vu.
thanh tru+`ng Nha^n Va(n Giai Pha^?m, qua^n ddo^.i ddu+'ng ngoa`i. Qua^n ddo^.i
sa.ch tay ho+n da^n su+..
Tu+o+'ng Le^ Lie^m, mo^.t trong nhu+~ng ngu+o+`i co' co^ng lo+'n trong tra^.n
DDie^.n Bie^n Phu?, he^'t su+'c u?ng ho^. va(n nghe^. si~, Le^ Lie^m kho^ng
vie^'t mo^.t do`ng na`o cho^'ng la.i nhu+~ng ngu+o+`i ddo`i tu+. do sa'ng ta.o,
mo^.t su+. im la(.ng na`y dda^`y y' nghi~a. Na(m 1958, o^ng tro+? tha`nh Thu+'
tru+o+?ng Va(n hoa', tuy ddu+o+.c tha(ng chu+'c, nhu+ng kho^ng co' quye^`n,
bu+o+'c dda^`u cu?a su+. tha^'t su?ng. Pha?n ddo^'i vie^.c tha^n Ta`u, cho^'ng
Nga, na(m 1965, o^ng nha^.n chu+'c Thu+' tru+o+?ng gia'o du.c, va` trong mo^.t
ba`i die^~n va(n ve^` vie^.c ca?i ta.o gia'o du.c, na(m 1968, o^ng tro+? la.i
quan ddie^?m chi'nh tho^'ng. Na(m 1974, ngu+o+`i ta ddo^`n o^ng bi. khai tru+`
kho?i dda?ng cu`ng vo+'i U+ng Va(n Khie^m, tu+o+'ng Nguye^~n Va(n Vinh va` Bu`i
Co^ng Tru+`ng, vi` to^.i tha^n Nga. Le^ Lie^m la` mo^.t khuo^n ma(.t co+?i mo+?,
cha^'p nha^.n ddo^'i thoa.i ma` i't ngu+o+`i bie^'t dde^'n.
Tu+o+'ng Le^ Quang DDa.o, vo+'i tra'ch nhie^.m tru+o+?ng pho`ng tuye^n hua^'n,
cha('c cha('n dda~ ta'c du.ng va`o nhu+~ng cuo^.c tranh lua^.n va(n ho.c no^.i
bo^. trong tho+`i ky` na`y. Sau vu. Nha^n Va(n, o^ng va^~n tie^'p tu.c con
ddu+o+`ng co+?i mo+? dde^'n tha^.p nie^n 80. Na(m 1982, o+? dda.i ho^.i V,
khuynh hu+o+'ng ba?o thu? tha('ng the^'. DDe^'n na(m 1987, la`m chu? ti.ch
quo^'c ho^.i, o^ng tie^'p tu.c co^? ddo^.ng cho co^ng cuo^.c ddo^?i mo+'i.
Tra^`n DDo^. kie^n tri` trong quan ddie^?m da^n chu? hoa' dda^'t nu+o+'c. Sau
Nha^n Va(n, o^ng tro+? la.i chie^'n tru+o+`ng. Du+o+`ng nhu+ o^ng chi? ta.m
tho+`i lu`i bu+o+'c na(m 1956 dde^? tie^'n ma.nh ho+n, ba mu+o+i na(m sau. Na(m
1982, tru+.c die^.n vo+'i su+. ba?o thu? cu?a Ha` Xua^n Tru+o+`ng trong dda.i
ho^.i V, Tra^`n DDo^. thua cuo^.c, nhu+ng dde^'n na(m 1986, khi la`m Tru+o+?ng
ban va(n hoa' tu+ tu+o+?ng trung u+o+ng, du+o+'i su+. co+?i mo+? cu?a Nguye^~n
Va(n Linh, Tra^`n DDo^. tro+? la.i vai tro` chu? dda.o cho co^ng cuo^.c ddo^?i
mo+'i va(n ho.c. No'i nhu+ Boudarel: "ta^'t ca? nhu+~ng va^'n dde^` co+ ba?n
dde^`u quy ve^` nhu+~ng na(m 1955- 1956".
Nhu+ va^.y NVGP, mo+? dda^`u cho tinh tha^`n dda^'u tranh tu+. do tu+ tu+o+?ng,
cho co^ng cuo^.c ddo^?i mo+'i va(n ho.c, tinh tha^`n na`y kho^ng cha^'m du+'t
khi phong tra`o bi. da^.p ta('t, chi? ngu? ye^n trong ba mu+o+i na(m ro^`i la.i
bu`ng le^n nhu+~ng na(m 1987- 88.
Vai tro` cu?a tu+o+'ng Nguye^~n Chi' Thanh kha' phu+'c ta.p. Ca^`m dda^`u chi'nh
tri. qua^n ddo^.i, o^ng cu~ng la` ngu+o+`i dda~ "de.p" vu. du+. tha?o ngay co`n
trong tru+'ng nu+o+'c. Nhu+ng khi Tra^`n Da^`n bi. ba('t la^`n thu+' nhi`, du`ng
dao ca.o cu+'a co^?, ddu+o+.c ddu+a va`o be^.nh vie^.n, Tra^`n Da^`n vie^'t thu+
cho Nguye^~n Chi' Thanh, o^ng dda~ can thie^.p dde^? "cu+'u" Tra^`n Da^`n.
Nhu+ng cu~ng chi'nh tu+o+'ng Nguye^~n Chi' Thanh dda~ trao cho ngu+o+`i ba` con
Vu~ Tu' Nam toa`n bo^. tu+ lie^.u ve^` Tra^`n Da^`n, ke^? ca? 2 la' thu+ Tra^`n
Da^`n vie^'t dde^? xin ra kho?i dda?ng na(m 55, dde^? ho. Vu~ co' ddu? tu+
lie^.u vie^'t ba`i dda'nh Tra^`n Da^`n (THDDNTDDVN, Boudarel, trang 100 va`
126).
Nhu+ng cu~ng kho^ng the^? lie^.t Nguye^~n Chi' Thanh va`o loa.i ngu+o+`i xoay
chie^`u, nhu+ DDo^~ Nhua^.n, ba.n tha^n cu?a Tra^`n Da^`n, cu`ng ddi DDie^.n
Bie^n Phu?, cu`ng ddi Ta`u, cu`ng ky' ba?n du+. tha?o, nhu+ng sau na`y quay la.i
vie^'t ba`i dda'nh Tra^`n Da^`n.
Nha^n va^.t Tra^`n Da^`n
Vi` hai su+. kie^.n: phe^ bi`nh tho+ To^' Hu+~u va` dde^` nghi. ca?i ca'ch
chi'nh sa'ch va(n nghe^. qua^n ddo^.i, ma` Tra^`n Da^`n va` Tu+? Pha'c bi. ky?
lua^.t, bi. giam tu+` 13.6.55 dde^'n 14.9.55.
Nhu+ng ve^` ma(.t chi'nh thu+'c, Tra^`n Da^`n bi. ky? lua^.t vi` le~ kha'c: ve^`
chuye^.n ti`nh ca?m, ye^u mo^.t ngu+o+`i con ga'i co' dda.o (Co^ Khue^, vo+.
Tra^`n Da^`n sau na`y) cha me. dda~ ddi Nam, kho^ng ddu+o+.c dda?ng cho phe'p
cu+o+'i, tu+. y' bo? tra.i, ve^` vo+'i ngu+o+`i ye^u o+? pho^' Sinh Tu+` va`
kho^ng chi.u le^n tri`nh die^.n (Tu+? Pha'c cu~ng kho^ng chi.u le^n tri`nh
die^.n). Hoa`ng Va(n Chi' thu tha^.p ddu+o+.c kha' nhie^`u tin tu+'c va` to^?ng
ho+.p vo+'i ba`i Con ngu+o+`i Tra^`n Da^`n cu?a Hoa`ng Ca^`m, dda~ vie^'t kha'
chi tie^'t ve^` vie^.c na`y tu+` na(m 1959. Nhu+ng su+. pha^n ti'ch cu?a
Boudarel co' nhu+~ng ddie^?m tho?a dda'ng ho+n:
"DDo^'i vo+'i Tra^`n Da^`n, tra^.n bu't chie^'n trong ba tha'ng dda^`u na(m 1955
ddi ddo^i vo+'i su+. tranh dda^'u kho^ng ca^n ba(`ng trong cu.c chi'nh u?y qua^n
ddo^.i ve^` va^'n dde^` ly' thuye^'t chi'nh tri. va` nha^n su+., ca? hai ddan
ca`i kho' go+~. Vie^.c ba?n du+. tha?o bi. hu?y bo? ddo^'i vo+'i Tra^`n Da^`n
la` mo^.t tha^'t ba.i, nhu+ng cu~ng kho^ng ddau ddo+'n ba(`ng vie^.c bi. ca'c
ba.n ddo^`ng ha`nh bo? ro+i cha.y sang phe be^n kia. Vi` ly' do su+'c kho?e,
Tra^`n Da^`n xin nghi? mo^.t tho+`i gian dde^? thoa't kho?i tra.i nha` binh.
Ma~i kho^ng tha^'y ca^'p tre^n tra? lo+`i, anh tu+. y' bo? tra.i ve^` nha`
ngu+o+`i ba.n ga'i o+? pho^' Sinh Tu+`. Hai la^`n ca^'p tre^n go.i ve^` cho+`
le^.nh, anh dde^`u tu+` cho^'i. Bi. kie^?m tha?o va('ng ma(.t, va` co' le~ bi.
tru+`ng pha.t nu+~a, bo+?i vi` trong la^`n go.i thu+' ba, anh ddo`i hu?y bo?
nhu+~ng quye^'t ddi.nh cho^'ng la.i anh. Nhu+~ng phe^ pha'n Tra^`n Da^`n pha.m
qua^n ky? ddi ddo^i vo+'i vie^.c tra^.t tu+. tro+? la.i trong va(n nghe^. qua^n
ddo^.i. Ma~i kho^ng tha^'y gi` mo+'i, dde^'n giu+~a tha'ng 5.1955, Tra^`n Da^`n
vie^'t hai la' ddo+n xin ra kho?i dda?ng va` ra kho?i qua^n ddo^.i (mo^.t cho
dda?ng va` mo^.t cho qua^n ddo^.i) trong ddo' anh tri`nh ba`y nhu+~ng ly' le~
cu?a mi`nh vo+'i mo^.t su+. tha(?ng tha('n, ne^'u kho^ng muo^'n no'i nga^y tho+
la. lu`ng" (THDDNTDDVN, Boudarel, trang 125-126).
DDa^y la` la^`n thu+' nha^'t Tra^`n Da^`n, Tu+? Pha'c bi. giam, tha^.t ra la`
bi. ca^'m tra.i, kho^ng pha?i bi. tu`. Trong tho+`i gian na`y, Tra^`n Da^`n
vie^'t ba`i tho+ da`i Nha^'t ddi.nh tha('ng trao ba?n tha?o cho Le^ DDa.t giu+~
(Hoa`ng Ca^`m, Con ngu+o+`i Tra^`n Da^`n). He^'t ba tha'ng ca^'m tra.i, Tra^`n
Da^`n va` Tu+? Pha'c ddu+o+.c ve^` nha`, va` ho+n tha'ng sau, ca? hai ddu+o+.c
gu+?i ddi tham gia Ca?i ca'ch ruo^.ng dda^'t ta.i Ye^n vie^n, Ba('c ninh, tu+`
2.11.1955 dde^'n tha'ng 2.1956. Trong khi a^'y Hoa`ng Ca^`m va` Le^ DDa.t
chua^?n bi. ra to+` Giai pha^?m mu`a xua^n.
Tha'ng gie^ng na(m 1956, Giai pha^?m mu`a xua^n ra ddo+`i, dda(ng ba`i tho+
Nha^'t ddi.nh tha('ng cu?a Tra^`n Da^`n. Ba`i tho+ dda~ ga^y tai ho.a cho Tra^`n
Da^`n va` to+` giai pha^?m. Ba'o vu+`a pha't ha`nh, Le^ DDa.t bi. go.i le^n
Tuye^n hua^'n dde^? kie^?m tha?o. Giai pha^?m mu`a xua^n bi. ti.ch thu. Tra^`n
Da^`n va` Tu+? Pha'c bi. ba('t. Bi. giam, Tra^`n Da^`n du`ng dao ca.o cu+'a
co^?, ddu+o+.c ddu+a va`o be^.nh vie^.n. Tra^`n Da^`n vie^'t thu+ cho tu+o+'ng
Nguye^~n Chi' Thanh nga`y 21.2.56 va` ddu+o+.c tha nga`y 5.5.56 (THDDNTDDVN,
Boudarel, trang 46).
Hoa`ng Ca^`m vie^'t: "Giai pha^?m mu`a Xua^n bi. ke^'t to^.i, ba`i tho+ "Nha^'t
ddi.nh tha('ng" bi. ke^'t to^.i. Ngu+o+`i ta cho ra(`ng ca'i be` pha'i ddo^.c
quye^`n trong gio+'i va(n nghe^. bi. co^ng ki'ch (ba('t dda^`u tu+` cuo^.c phe^
bi`nh tho+ Vie^.t Ba('c) dda~ ti`m ca'ch tra? thu` :
Tra^`n Da^`n, Tu+? Pha'c dde^`u bi. to^'ng giam".
"Tu+` nhu+~ng nga`y Te^'t mu+a la~ cha~, ca'i be` pha'i ddo^.c quye^`n trong
va(n nghe^. ba('t dda^`u ho.p ddu+'ng ho.p ngo^`i dde^? ti`m ca'ch ddo^'i pho'
vo+'i ca'i Giai pha^?m. Mo^.t kho^ng khi' nga.t tho+? dde` na(.ng le^n nhu+~ng
anh em co' ba`i trong ta^.p sa'ch ddo'. Ro^`i dde^'n mo^.t dde^m, ba`i tho+
�Nha^'t ddi.nh tha('ng� bi. ddem ra lua^.n to^.i." (Con ngu+o+`i Tra^`n Da^`n,
Hoa`ng Ca^`m, Nha^n Va(n so^' 1)
Hoa`ng Ca^`m trong lo+`i "thu' nha^.n", ke^? ra(`ng o^ng muo^'n la`m "cho ca?
cu. Ho^`, ca? Trung u+o+ng cu~ng pha?i thu+o+ng xo't ca?nh ngo^. Tra^`n Da^`n,
ma` tru+`ng tri. ngu+o+`i na`o dda~ ga^y ra ca?nh ngo^. ddo'". Nhu+ng sau khi
ba`i ba'o xua^'t hie^.n, Nguye^~n Chi' Thanh giao cho Le^ Quang DDa.o mo+`i
Hoa`ng Ca^`m dde^'n dde^? gia?i thi'ch, va^~n theo lo+`i "thu' nha^.n" cu?a
Hoa`ng Ca^`m :
"Khi ddo^`ng chi' Le^ Quang DDa.o co' mo+`i to^i va`o gia?i thi'ch ro~ tru+o+`ng
ho+.p Tra^`n Da^`n, to^i dda~ nhu.t ddi, co' y' muo^'n ca?i chi'nh ba`i ba'o,
to^i ve^` vie^'t ba`i ca?i chi'nh, co' no'i ro~ su+. gia'o du.c cu?a qua^n
ddo^.i vo+'i Tra^`n Da^`n, su+. sa(n so'c cu?a ddo^`ng chi' Nguye^~n Chi' Thanh
va` cu?a Pho`ng va(n nghe^. qua^n ddo^.i ddo^'i vo+'i Tra^`n Da^`n, nhu+ng trong
y' nghi~ va^~n kho^ng chi.u nha^.n ra(`ng mi`nh dda~ xuye^n ta.c bo'p me'o su+.
tha^.t, kho^ng chi.u nha^.n ra(`ng mi`nh bo^i dden che^' ddo^., ne^n va^~n
vie^'t the^m mo^.t ddoa.n cuo^'i no'i ra(`ng: vie^.c bo? tu` Tra^`n Da^`n la`
qua' dda'ng, dde^'n no^~i Tra^`n Da^`n pha?i tu+. tu+?, va` to^i va^~n vie^'t
mo^.t ca^u dda.i y': DDo^`ng chi' To^' Hu+~u la` ngu+o+`i phu. tra'ch toa`n
bo^. co^ng ta'c la~nh dda.o va(n nghe^., pha?i chi.u tra'ch nhie^.m ve^` vie^c
na`y. The^' la` ca?i chi'nh mo^.t nu+?a, dde^? la.i bo^i xa^'u mo^.t nu+?a. Ba`i
ddo' (kho^ng dda(ng) chi? la` mo^.t ha`nh vi kho^ng tha`nh tha^.t" (Nhu+~ng
lo+`i thu' nha^.n cu?a Hoa`ng Ca^`m, Va(n Nghe^. so^' 12, tha'ng 5.58).
Ve^` phi'a ddo^'i die^.n, dda^y la` lo+`i buo^.c to^.i cu?a To^' Hu+~u :
"Cuo^.c ta^'n co^ng va`o che^' ddo^. ta va` dda?ng ta dda~ ba('t dda^`u tre^n
ma(.t tra^.n va(n nghe^. tu+` dda^`u na(m 1955, ngay khi ho`a bi`nh vu+`a la^.p
la.i.
Trong khi bo.n gia'n ddie^.p co`n gia^'u ma(.t cho+` ddo+.i tho+`i co+, va` bo.n
to+`-ro^'t-ki't Tru+o+ng Tu+?u, Tra^`n DDu+'c Tha?o ti'ch cu+.c chua^?n bi.
lu+.c lu+o+.ng o+? tru+o+`ng DDa.i ho.c, thi` bo.n Nguye^~n Hu+~u DDang, Le^
DDa.t, hai te^n pha?n dda?ng a^?n na^'p trong ba'o Va(n Nghe^. cu?a Ho^.i Va(n
Nghe^. cu`ng bo.n Tra^`n Da^`n, Tu+? Pha'c cu~ng la` nhu+~ng te^n pha?n dda?ng
trong pho`ng Va(n nghe^. qua^n ddo^.i, dda~ ke^'t tha`nh mo^.t be` pha'i cho^'ng
dda?ng trong Va(n nghe^..
Nhu+ lo+`i thu' nha^.n cu?a Tra^`n Da^`n, Le^ DDa.t, Hoa`ng Ca^`m, cuo^.c phe^
bi`nh ta^.p tho+ Vie^.t Ba('c la` do ca'i be` pha'i a^'y sa('p dda(.t, dde^?
dda'nh va`o su+. la~nh dda.o va` ddu+o+`ng lo^'i va(n nghe^. cu?a dda?ng,
ddu+o+`ng lo^'i phu.c vu. chi'nh tri. ca'ch ma.ng, phu.c vu. co^ng no^ng binh,
va` dde^? dde^` xu+o+'ng ca'i "ddie^.u ta^m ho^`n" ruo^~ng na't cu?a chu? nghi~a
ca' nha^n tu+ sa?n, mo+? cu+?a cho lo^'i so^'ng tu+. do sa ddo.a.
DDu+o+ng nhie^n ca'i "ddie^.u ta^m ho^`n" a^'y cu?a Le^ DDa.t xu+o+'ng le^n
kho^ng the^? na`o hoa` ddu+o+.c vo+'i ca'i ddie^.u lo+'n cu?a ca'ch ma.ng, va`
cu~ng ra^'t tu+. nhie^n no' chi? hoa` ddu+o+.c vo+'i "tie^'ng sa'o tie^`n
kie^'p" lo'c ga^n cu?a te^n ma^.t tha'm Tra^`n Duy.
Cu~ng lu'c a^'y, bo.n Tra^`n Da^`n, Tu+? Pha'c -nhu+~ng ddu+'a con hu+ ho?ng
cu?a Ha` No^.i cu~- nay la.i tro+? ve^` vo+'i "ca?nh cu~ ngu+o+`i xu+a" bo^~ng
ca?m tha^'y ddo+`i so^'ng trong qua^n ddo^.i "nghe.t tho+?", chi? vi` thie^'u
ca'i tu+. do tro+? la.i ddo+`i so^'ng tru.y la.c cu~. DDo^'i vo+'i chu'ng,
ddo+`i so^'ng trong qua^n ddo^.i ca'ch ma.ng chi? co`n la` "nhu+~ng so+.i da^y
xi'ch tro'i buo^.c pha?i pha' ma` ra". DDu+o+.c tie^m the^m i't nhie^`u cha^'t
pha?n ddo^.ng cu?a Ho^` Phong, Tra^`n Da^`n gio'ng le^n "tie^'ng tro^'ng tu+o+ng
lai" chu+?i ca'n bo^. chi'nh tri. la` "ngu+o+`i be^.nh", "ngu+o+`i ro`i",
"ngu+o+`i u.". Cu`ng Tu+? Pha'c, khie^u khi'ch nhu+~ng anh em kha'c, ha('n to^?
chu+'c mo^.t cuo^.c dda^'u tranh "buo^.c la~nh dda.o thu+.c hie^.n mo.i ye^u
ca^`u" cu?a ho..
Ho. ddo`i thu+.c hie^.n nhu+~ng gi` ? "Tra? quye^`n la~nh dda.o va(n nghe^. ve^`
tay va(n nghe^. si~. Thu? tie^u che^' ddo^. chi'nh tri. vie^n trong ca'c ddoa`n
va(n co^ng qua^n ddo^.i. Thu? tie^u mo.i che^' ddo^. qua^n su+. hie^.n ha`nh
trong va(n nghe^. qua^n ddo^.i. Tha`nh la^.p trong qua^n ddo^.i mo^.t chi Ho^.i
va(n nghe^. tru+.c thuo^.c Ho^.i va(n nghe^., kho^ng qua Cu.c Tuye^n hua^'n va`
To^?ng cu.c Chi'nh tri.". To'm la.i la` thu? tie^u su+. la~nh dda.o cu?a dda?ng
va` ky? lua^.t cu?a qua^n ddo^.i ddo^'i vo+'i ho."
(To^' Hu+~u, Nhi`n la.i 3 na(m pha' hoa.i cu?a nho'm "Nha^n Va(n-Giai Pha^?m",
BNVGPTTADL, nxb Su+. Tha^.t, Ha` No^.i 1959, trang 22-24).
Vie^.c Tra^`n Da^`n du`ng dao ca.o cu+'a co^?
Ve^` vie^.c Tra^`n Da^`n cu+'a co^?, cho dde^'n nay, chi? co' Hoa`ng Ca^`m ke^?
la.i: Trong ba`i ca?i chi'nh (kho^ng in) ma` Hoa`ng Ca^`m nha('c dde^'n o+?
tre^n va` trong buo^?i no'i chuye^.n tre^n RFI, o^ng thua^.t la.i i't nhie^`u
chi tie^'t. DDa(.c bie^.t trong ho^`i ky' Nguye^~n DDa(ng Ma.nh, ddoa.n ghi
lo+`i ke^? cu?a Hoa`ng Ca^`m ve^` vie^.c na`y co' nhie^`u chi tie^'t ro~ ra`ng
ho+n :
To^' Hu+~u ra le^.nh ba('t Tra^`n Da^`n :
Ho^`i Hoa`ng Ca^`m cho in ta^.p Giai pha^?m mu`a xua^n, co' dda(ng ba`i cu?a
Tra^`n Da^`n, Tu+? Pha'c. To^' Hu+~u trie^.u ta^.p ma^'y ngu+o+`i dde^'n ho.p:
Hoa`ng Ca^`m, Va(n Pha'c (phu. tra'ch to^? chu+'c Bo^. Va(n Hoa'), Che^' Lan
Vie^n... To^' Hu+~u ca^`m cuo^'n Giai pha^?m mu`a xua^n, ho?i mo.i ngu+o+`i:
"Ca'c anh tha^'y ta^.p sa'ch na`y the^' na`o?"
Kho^ng ai da'm tra? lo+`i, vi` kho^ng ddoa'n ddu+o+.c y' To^' Hu+~u. Che^' Lan
Vie^n nhanh tri', ddoa'n tru'ng y' thu? tru+o+?ng. Anh no'i: " Cuo^'n sa'ch
dda.i pha?n ddo^.ng!"
To^' Hu+~u ho?i Va(n Pha'c:"Hie^.n nay chu'ng no' ddang o+? dda^u?" Va(n Pha'c:
"Thu+a, ca'c anh a^'y ddang ddi thu+.c te^' o+? Ye^n vie^n"
To^' Hu+~u le^.nh - Hoa`ng Ca^`m nho+' ddu'ng sa'u tie^'ng: "Go.i no' ve^`,
ba('t la^'y no'!"
The^' la` Va(n Pha'c la`m gia^'y to+` dde^? ba('t Tra^`n Da^`n, Tu+? Pha'c.
Va` dda^y la` lo+`i ke^? cu?a Tra^`n Da^`n, Hoa`ng Ca^`m thua^.t la.i: Chie^`u
ho^m a^'y, co' mo^.t ca'i xe o^ to^ nha` binh dde^'n Ye^n vie^n. Ho. go.i Tra^`n
Da^`n, Tu+? Pha'c ra va` la^.p tu+'c bi.t ma('t. Tra^`n Da^`n ki.p tha^'y tre^n
xe co' li'nh mang su'ng, lu+o+~i le^ tuo^'t tra^`n.
Hoa`ng Ca^`m no'i, Tra^`n Da^`n la` tay tha^`n kinh ra^'t vu+~ng. Anh ta bi`nh
ti~nh la('ng nghe dde^? ddoa'n xem xe ddi dda^u. Qua mo^.t ca'i ca^`u da`i.
The^' la` va`o Ha` No^.i. Nhu+ng xe la.i cha.y tie^'p kha' la^u. The^' la` ddi
qua' Ha` No^.i. DDe^'n mo^.t cho^~ na`o dda^'y, xe ddo^~ la.i. Ngu+o+`i ta da('t
Tra^`n Da^`n, Tu+? Pha'c, ddi xuo^'ng mo^.t ddi.a ddie^?m o+? sa^u du+o+'i
dda^'t - vi` cu+' tha^'y xuo^'ng nhie^`u ba^.c, xuo^'ng ma~i. DDe^'n mo^.t ddo^.
sa^u na`o dda^'y, ho. du+`ng la.i va` dda^?y Tra^`n Da^`n va`o mo^.t ca(n ha^`m,
ddo'ng cu+?a la.i. Tra^`n Da^`n nghi~ bu.ng, cha('c bi. thu? tie^u. Thu? tie^u
o+? dda^y thi` ai bie^'t ddu+o+.c? Coi nhu+ ma^'t ti'ch. Anh nghi~ pha?i ti`m
ca'ch le^n ddu+o+.c ma(.t dda^'t.
Sa'ng ra, tha^'y dda^y la` mo^.t ca'i ha^`m dda`o sa^u du+o+'i dda^'t. A'nh
sa'ng lo.t xuo^'ng tu+` no'c ha^`m qua mo^.t o^ cu+?a co' cha^'n song, o+? tre^n
thoa'ng tha^'y co' bo'ng mo^.t anh li'nh ga'c.
Tra^`n Da^`n tha^'y trong ha^`m co' mo^.t ca'i pha?n go^~ va` mo^.t bi`nh
nu+o+'c. Anh ke'o ca'i pha?n ra cho^~ a'nh sa'ng tu+` tre^n no'c ha^`m ro.i
xuo^'ng, co+?i a'o ngoa`i, dde^? pho+i a'o so+ mi tra('ng be^n trong ra, la^'y
mo^.t ca'i mince lame trong tu'i, na(`m ngu+?a le^n pha?n, du`ng lu+o+~i dao
cu+'a va`o co^? cho ma'u phun ra ngu+.c a'o, ro^`i gia^~y dda.p a^`m i~, co^'t
cho anh li'nh ga'c nghe tha^'y. Anh li'nh ga'c nhi`n xuo^'ng tha^'y the^' hoa?ng
qua': No' tu+. tu+?, pha?i ddu+a ca^'p cu+'u ngay! Mo^.t la't sau, cu+?a ha^`m
mo+?, ngu+o+`i ta ddu+a Tra^`n Da^`n ddi ca^'p cu+'u o+? mo^.t be^.nh vie^.n
ga^`n ddo'. Te' ra la` be^.nh vie^.n Ha` ddo^ng. O+? dda^y, Tra^`n Da^`n may
vo+' ddu+o+.c mo^.t ngu+o+`i quen be`n vie^'t ma^?u gia^'y nho+` ddu+a dde^'n
To^?ng cu.c chi'nh tri. no+i anh co^ng ta'c. Nguye^~n Chi' Thanh la^.p tu+'c
dde^'n be^.nh vie^.n va` le^.nh tha ngay ca? Tra^`n Da^`n va` Tu+? Pha'c.
Hoa`ng Ca^`m ra^'t phu.c Tra^`n Da^`n. Tha(`ng cha tha^`n kinh ra^'t vu+~ng.
Hoa`ng Ca^`m cu~ng tu+`ng bi. ba('t giam. (O^ng nghe Hoa`ng Hu+ng, ddi.nh ddu+a
ta^.p tho+ Ve^` Kinh Ba('c sang Pha'p in). O^ng no'i: "To^i nha't la('m, mo.i
to^.i to^i xin nha^.n he^'t" (He^'t ha.n tu`, ngu+o+`i ta cho ra, co`n xin o+?
la.i vie^'t kie^?m tha?o. To^ Hoa`i cho to^i bie^'t the^'). So+. nha^'t la`
trong tu` cu+' tha^'y tie^'ng pha't ra dde^`u dde^`u kho^ng bie^'t tu+` dda^u :
Khai tha^.t ddi ! Khai tha^.t ddi ! Khai tha^.t ro^`i ve^` vo+'i vo+. con !
Chuye^.n nghe kha' so+.. Mo^.t hi`nh thu+'c khu?ng bo^' ve^` ta^m ly'. Cha(?ng
bie^'t Hoa`ng Ca^`m co' the^m tha('t gi` va`o su+. tha^.t kho^ng. Nhu+ng qua?
la` dda'ng so+.. Hoa`ng Ca^`m cu~ng hay tu+o+?ng tu+o+.ng the^u de^.t the^m ra
nu+~a" (tri'ch Ho^`i Ky' Nguye^~n DDa(ng Ma.nh, chu+a in).
Giai pha^?m mu`a xua^n bi. ti.ch thu, Tra^`n Da^`n, Tu+? Pha'c bi. ba('t, Le^
DDa.t bi. kie^?m tha?o. Su+. khu?ng bo^' tro+? ne^n co^ng khai nhu+ng cu~ng mo+?
ma`n cho mo^.t phong tra`o dda^'u tranh cho da^n chu? ro^.ng lo+'n ho+n, nu+?a
na(m sau. Va^.y no^.i dung Giai pha^?m mu`a xua^n co' nhu+~ng gi` ? DDie^`u na`y
ca^`n dde^'n mo^.t su+. pha^n ti'ch va(n ba?n ca(.n ke~. (He^'t pha^`n thu+'
nhi`)