Be^n gio`ng li.ch su+? 1940 - 1965 (32 - 37)
hailua
32. Tu+` Nu+~u U+o+'c tro+? la.i Ba-Le^
Sau dda.i ho^.i sinh vie^n Vie^.t Nam du ho.c o+? My~ ddu+o+.c i't la^u to^i
le^n Nu+~u U+o+'c cu`ng vo+'i cha Jacques Houssa, va` va^~n tro. la.i ma^'y
ho^m ta.i nha` do`ng ca'c ba` phu+o+'c o+? New Jersey. Nhu+~ng ngu+o+`i quen
o+? Nu+~u U+o+'c dde^'n tha(m va` tie^~n bie^.t to^i, cha Houssa tie^~n
ddu+a to^i dde^'n phi tru+o+`ng Nu+~u U+o+'c va` kho^ng que^n ca(n da(.n
to^i tie^'p tu.c lo cho sinh vie^n du ho.c. Ba^y gio+` cha o+? My~ dda~
la^u, quen bie^'t nhie^`u, cho ne^n co' the^? xin ddu+o+.c nhie^`u ho.c
bo^?ng cho sinh vie^n Vie^.t Nam, ho+n nu+~a du+ lua^.n My~ ba('t dda^`u
thie^.n ca?m ddo^'i vo+'i Vie^.t Nam nhie^`u ho+n tru+o+'c.
To^i dde^'n Ba-Le^ thi` co' Tra^`n Hu+~u Phu+o+ng ra ddo'n. Ca^u no'i dda^`u
tie^n cu?a o^ng Phu+o+ng la` mo^.t lo+`i ba'o hung tin. Gio.ng Phu+o+ng
nghe.n nga`o:
- Thu+a cha, Ca?nh ma^'t ro^`i.
To^i la(.ng ngu+o+`i mo^.t lu'c. DDa(.ng Vu~ Ca?nh ngu+o+`i Ha` No^.i, la`
mo^.t thanh nie^n tho^ng minh, u+u tu', dda^`y hu+'a he.n ma` to^i coi nhu+
mo^.t ddu+'a em tha^n thie^'t. Xa'c Ca?nh ddang qua`ng ta.i nha` thu+o+ng.
To^i dde^'n vie^'ng xa'c ngay, va` ddu+'ng chu? tang, la`m le^~ ddu+a xa'c
cho Ca?nh. Mo^.t so^' ddo^ng anh em Vie^.t kie^`u, sinh vie^n ta.i Pha'p
bu`i ngu`i ddi ddu+a dda'm Ca?nh.
Ca'i che^'t la` mo^.t chuye^.n thu+o+`ng ti`nh, ai cu~ng bie^'t la` kho^ng
the^? tra'nh ddu+o+.c, nhu+ng ca'i che^'t cu?a mo^.t ngu+o+`i tre? tuo^?i
dda~ co' no^~i bi dda't cu?a no'. Ca'i che^'t cu?a mo^.t ngu+o+`i Vie^.t Nam
tre? tuo^?i o+? nu+o+'c ngoa`i la.i ca`ng bi dda't ho+n. Nha^n dda'm tang,
mo^.t so^' Vie^.t kie^`u va` sinh vie^n dda~ ga(.p to^i, va` kho^ng que^n
ho?i so+ qua ve^` ke^'t qua? chuye^'n ddi My~ cu?a to^i.
To^i tu+o+`ng thua^.t nhu+~ng hoa.t ddo^.ng cu?a ca'c sinh vie^n o+? My~,
chie^`u hu+o+'ng du+ lua^.n My~, va` ke^'t lua^.n ra(`ng pha?i co^' ga('ng
thuye^'t phu.c cu. Die^.m ne^n ve^` cha^'p cha'nh ngay trong lu'c na`y.
Va`i ho^m sau, to^i dde^'n ga(.p o^ng Die^.m, lu'c ddo' va^~n co`n o+? trong
nha` To^n Tha^'t Ca^?n. O^ng Die^.m cho to^i bie^'t o^ng dda~ xuo^'ng Cannes
ga(.p Ba?o DDa.i. O^ng Die^.m co' ve? buo^`n, ke^? la.i chuye^'n ga(.p go+~
Ba?o DDa.i o+? Cannes.
Ba?o DDa.i o+? bie^.t thu+. he` sang tro.ng, nga`y thi` tru+o+.t nu+o+'c,
dde^m thi` va`o so`ng ba.c, Nam Phu+o+ng Hoa`ng Ha^.u kho^ng o+? cu`ng vo+'i
Ba?o DDa.i ma` chi? co' thu+' phi Mo^.ng DDie^.p ddi theo o^ng. To^i co'
ca?m tu+o+?ng ra(`ng Nam Phu+o+ng Hoa`ng Ha^.u la` mo^.t ngu+o+`i dda`n ba`
ddu+'c ha.nh dda~ kho^ng ta'n tha`nh cuo^.c so^'ng cu?a Ba?o DDa.i.
Trong tho+`i gian Ba?o DDa.i ve^` nu+o+'c, Nam Phu+o+ng Hoa`ng Ha^.u cu~ng
dda~ kho^ng theo ve^`, va` ddo' la` mo^.t ddie^`u dda~ ga^y ne^n nhie^`u di.
nghi. kho^ng co' lo+.i gi` cho Ba?o DDa.i. Lu'c o+? DDa` La.t Ba?o DDa.i
chi? so^'ng vo+'i Mo^.ng DDie^.p mo^.t ca'ch ba'n chi'nh thu+'c. Mo^.ng
DDie^.p co' mo^.t bie^.t thu+. rie^ng ga^`n Lyce'e Yersin, tu+'c la` cuo^'i
tha`nh pho^' DDa` La.t, co`n Ba?o DDa.i thi` va^~n o+? dda^`u kia tha`nh
pho^'.
Luu'cthi` Ba?o DDa.i dde^'n Mo^.ng DDie^.p, khi thi` Mo^.ng DDie^.p dde^'n
bie^.t ddie^.n ga(.p Ba?o DDa.i. Nhu+ng o+? Cannes hai ngu+o+`i so^'ng ha(?n
vo+'i nhau trong bie^.t thu+. he`.
O^ng Die^.m mo^ ta? con ngu+o+`i Ba?o DDa.i lu'c na`y vo+'i mo^.t ca^u no'i
va('n ta('t: ue^? oa?i me^.t mo?i. To^i la.i nho+' dde^'n da`ng ddie^.u Ba?o
DDa.i la^`n ga(.p o+? DDa` La.t, va` to^i mu+o+`ng tu+o+.ng nhu+ tha^'y Ba?o
DDa.i lu'c tie^'p o^ng Die^.m cu~ng choa`i ngu+o+`i ra tre^n ghe^' ba`nh,
nhu+ ngu+o+`i kho^ng xu+o+ng so^'ng.
La('m lu'c chi? mo^.t lo+`i no'i, mo^.t cu+? chi? vu.ng ve^` ma` mo^`i giao
ti`nh giu+~a qua^n vu+o+ng va` tha^`n tu+? co' the^? tan vo+~. To^i nho+'
nhu+~ng ca^u chuye^.n xu+a, lu'c mo^.t o^ng vua tie^'p mo^.t khanh si~,
ddang a(n nho^? co+m, ddang ru+?a cha^n cha?i dda^`u thi` que^n xo? de'p
cha?i to'c, dde^? ra ta^.n cu+?a ddo'n khanh si~.
Cha('c cha('n la` Ba?o DDa.i kho^ng bao gio+` co' ddu+o+.c phong ddo^. dda~i
hie^`n tie^'p si~ nhu+ va^.y, tha`nh ra kho^ng la. gi` khi quanh Ba?o DDa.i
kho^ng co' hie^`n tha^`n lu+o+ng tu+o+'ng.
O^ng Die^.m cho to^i bie^'t ra(`ng trong ca^u chuye^.n, Ba?o DDa.i co' dde^`
ca^.p so+ so+, mo^.t ca'ch chie^'u le^. ve^` ca'i y' mo+`i o^ng ve^` cha^'p
cha'nh. Ba?o DDa.i kho^ng he^` chi'nh thu+'c mo+`i cu~ng kho^ng to? ra ve?
gi` tha thie^'t a^n ca^`n ddo^'i vo+'i vie^.c o^ng Die^.m ve^` cha^'p
cha'nh.
O^ng Die^.m cho nhu+ the^' la` chu+a ddu+o+.c thua^.n tie^.n. To^i hie^?u y'
o^ng la` Ba?o DDa.i va` ngu+o+`i Pha'p chu+a ddu? tin o^ng dde^? giao cho
o^ng nhie^`u quye^`n ha`nh. Quanh o^ng Die^.m va` quanh Cao u?y Pha'p va^~n
co`n mo^.t so^' ngu+o+`i Vie^.t Nam ma` o^ng Die^.m cho la` kho^ng to^'t,
kho^ng ho+.p vo+'i o^ng va^~n ddu+o+.c tro.ng du.ng.
Lu'c na`y hi`nh nhu+ Ba?o DDa.i dda~ nghi~ dde^'n vie^.c ddem Bu+?u Lo^.c ra
la^.p chi'nh phu? thay the^' chi'nh phu? Nguye^~n Va(n Ta^m, mo^.t pha^`n
dde^? la`m ha`i long ngu+o+`i Pha'p, mo^.t pha^`n dde^? tho?a ma~n nhu+~ng
ddo`i ho?i a^m tha^`m cu?a da^n chu'ng Vie^.t Nam. Ngu+o+`i Pha'p tuy ha`i
lo`ng ve^` su+. trung tha`nh va` ngoan ngoa~n cu?a cha con Nguye^~n Va(n
Ta^m va` thuo^.c ha., nhu+ng va^~n muo^'n co' mo^.t chi'nh phu? co' ca'i
da'ng nha^n da^n mo^.t chu't. Nhu+~ng o^ng co^ng da^n Ta^y, mang te^n Ta^y
cha('c la` kho^ng ta.o ddu+o+.c ca'i da'ng nha^n da^n cho mo^.t chi'nh phu?.
Bu+?u Lo^.c i't ra co' the^? la`m ha`i lo`ng nho'm hoa`ng pha'i va` mo^.t
so^' tri' thu+'c.
O^ng Die^.m ke^'t lua^.n ra(`ng o^ng kho^ng the^? ve^` cha^'p cha'nh
ddu+o+.c, vi` nhu+~ng ddie^`u kie^.n o^ng ddu+a ra bi. Ba?o DDa.i dde^?
ngoa`i tai. Thu+.c ti`nh thi` Ba?o DDa.i cha(?ng ddu? can dda?m dde^? tu+`
cho^'i ba^'t cu+' ddie^`u gi`, nhu+ng ngu+o+.c la.i o^ng kho^ng ddu? cu+'ng
ra('n quye^'t ta^m dde^? quye^'t lie^.t la`m mo^.t ca'i gi`. Nhu+~ng ddie^`u
kie^.n cu?a o^ng Die^.m ra^'t gia?n di.: ddu+o+.c toa`n quye^`n ddie^`u
ha`nh chi'nh phu? Vie^.t Nam, ddo^'i pho' tru+.c tie^'p vo+'i ngu+o+`i Pha'p
di~ nhie^n va^~n nha^n danh Ba?o DDa.i. Y' o^ng Die^.m la` muo^'n Ba?o DDa.i
ddu+`ng co' tru+.c tie^'p hay gia'n tie^'p (qua Nguye^~n DDe^.) xen la^'n
gi` va`o no^.i bo^. chi'nh quye^`n Vie^.t Nam.
O^ng Die^.m tha^'y ca^`n pha?i ca?i to^? hoa`n toa`n bo^. ma'y ha`nh cha'nh
va` qua^n ddo^.i, la`m cho quye^`n ha`nh Vie^.t Nam ma.nh the^m thoa't da^`n
kho?i su+. le^. thuo^.c va`o qua^n ddo^.i va` Phu? Cao u?y Pha'p. O^ng
Die^.m cu~ng mong Ba?o DDa.i dda(.t mo^.t so^' ddie^`u kie^.n cu+'ng ra('n
du+'t khoa't vo+'i ngu+o+`i Pha'p tru+o+'c khi o^ng ve^` cha^'p cha'nh. Di~
nhie^n la` Ba?o DDa.i kho^ng muo^'n me^.t dde^'n ngu+o+`i, cho ra(`ng
nhu+~ng ddie^`u ma` o^ng Die^.m coi nhu+ ca^`n thie^'t cha(?ng quan tro.ng
chi ca?.
O^ng Die^.m dda~ tu+` cho^'i. O^ng ddu+a cho to^i mo^.t bu+'c thu+ theo
ma^.t ma~, go+?i o^ng Nhu.
O^ng no'i so+ lu+o+.c cho to^i bie^'t no^.i dung bu+'c thu+ ca(n da(.n o^ng
Nhu va` o^ng Ca^?n be^n nu+o+'c nha` ha~y tie^'p tu.c ta(ng cu+o+`ng ca'c
hoa.t ddo^.ng chi'nh tri., cu?ng co^' to^? chu+'c dda?ng, thu phu.c the^m
dda?ng vie^n, lo^i cuo^'n the^m nha^n ta`i, chua^?n bi. kho^ng khi' chi'nh
tri.. O^ng no'i la` tuy lu'c na`y o^ng chu+a the^? ve^` cha^'p cha'nh trong
nhu+~ng ddie^`u kie^.n chu+a thua^.n tie^.n; nhu+ng ne^'u be^n nu+o+'c nha`
co' mo^.t phong tra`o nha^n da^n ma.nh me~ ddo`i ho?i o^ng Die^.m ve^`
cha^'p cha'nh, thi` Ba?o DDa.i va` Pha'p pha?i cha^'p nha^.n nhu+~ng ddie^`u
kie^.n cu?a o^ng Die^.m.
Ne^'u phong tra`o nha^n da^n so+'m pha't kho+?i cu`ng vo+'i ti`nh hi`nh
qua^n su+. ca`ng nga`y tha^'t lo+.i cho Pha'p, thi` chi? trong vo`ng va`i
tha'ng nu+~a o^ng Die^.m co' the^? ddu+o+.c long tro.ng ve^` nu+o+'c.
O^ng cho bie^'t trong lu'c cho+` ddo+.i co+ ho^.i thua^.n tie^.n, o^ng se~
ddi ti~nh ta^m o+? mo^.t nha` do`ng Benedictin be^n Bi?.
To^i ve^` Sa`i Go`n ba(`ng ma'y bay, dde^'n ga(.p o^ng Nhu ngay, lu'c na`y
ddang o+? Sa`i Go`n, va` ba('t dda^`u xua^'t ba?n mo^.t to+` ta.p chi'
chi'nh tri.: to+` Xa~ Ho^.i. Ghe' Sa`i Go`n va`i ho^m to^i ra Hue^' ngay.
Trong ca^u chuye^.n vo+'i o^ng Nhu to^i cu~ng chi? no'i qua ve^` nhu+~ng
nha^.n xe't va` ca?m tu+o+?ng cu?a to^i.
O^ng Nhu gio.ng dda^`y tin tu+o+?ng cho to^i hay ra(`ng ca`ng nga`y da^n
chu'ng ca`ng ba^'t ma~n vo+'i ngu+o+`i Pha'p, vo+'i Ba?o DDa.i va` the^m
nhie^`u thie^.n ca?m vo+'i o^ng Die^.m. Theo lo+`i o^ng Nhu thi` dda so^'
nhu+~ng tri' thu+'c tre?, co' tinh tha^`n ye^u nu+o+'c dde^`u hu+o+'ng ve^`
o^ng Die^.m. Tuy nhie^n ta.i mie^`n Nam, ngoa`i khu vu+.c Vi~nh Long thi`
su+. u?ng ho^. cu?a qua^`n chu'ng chu+a ddu+o+.c ma.nh la('m.
O^ng Nhu kho^ng chi'nh thu+'c la^.p dda?ng va`o lu'c ba^'y gio+`, nhu+ng
be^n trong hi`nh thu+'c mo^.t dda?ng chi'nh tri., vo+'i dda^`y ddu? ca'c chi
bo^., pha^n bo^., ly' thuye^'t. Ta`i lie^.u ho.c ta^.p hua^'n luye^.n dda~
tha`nh hi`nh ro~ re^.t ro^`i.
To^i ve^` Hue^', cu~ng dde^'n tha(m o^ng Ca^?n. O^ng Ca^?n no^n no'ng nghe
to^i ke^? nhu+~ng cuo^.c tie^'p xu'c giu+~a to^i va` o^ng Die^.m, than
phie^`n vi` o^ng Die^.m qua' de` da(.t kho^ng ve^` nu+o+'c lu'c na`y.
O^ng Ca^?n dda~ quy tu. mo^.t so^' ddo^ng ca'n bo^., pha^`n lo+'n la`
nhu+~ng ngu+o+`i ha(ng say, cuo^`ng nhie^.t, co' the^? no'i la` ho+i qua'
khi'ch. O^ng Ca^?n chi.u a?nh hu+o+?ng tinh tha^`n cu?a ca'c thuo^.c ha.,
muo^'n ra(`ng o^ng Die^.m ve^` nu+o+'c ngay lu'c na`y ro^`i nhu+~ng ddie^`u
kie^.n chu+a thua^.n tie^.n thi` se~ ta.o la^'y sau.
To^i co' pha^`n ddo^`ng y' vo+'i o^ng Ca^?n, vi` to^i so+. ra(`ng dde^'n
mo^.t lu'c na`o ddo' ti`nh hi`nh chie^'n su+. qua' ba^'t lo+.i cho Pha'p,
se~ la`m cho ngu+o+`i Pha'p nghi~ dde^'n vie^.c thanh toa'n chie^'n tranh
ba(`ng mo.i gia' ma` kho^ng nghi~ gi` dde^'n mo^.t gia?i pha'p quo^'c gia
dde^? ddo^'i dda^`u vo+'i Vie^.t Minh.
Tho+`i gian chu+a cha('c gi` dda~ co' lo+.i cho o^ng Die^.m. Va? la.i la`m
chi'nh tri. ma` cu+' ddo`i cho ddu+o+.c ta^'t ca? nhu+~ng ddie^`u kie^.n
thua^.n lo+.i nha^'t ddu+o+.c ho^.i ddu? mo+'i nha^.p cuo^.c, thi` kho' ma`
la`m ddu+o+.c vi` cha(?ng ma^'y khi co' nhu+~ng ddie^`u kie^.n ly' tu+o+?ng
nhu+ the^'.
33. O^ng Die^.m tro+? ve^' nu+o+'c la^.p chi'nh phu?: 7-7-1954
To^i la.i tie^'p tu.c da.y ho.c.
Cuo^'i na(m 1953, dda^`u 1954 ta.i mie^`n Trung, Pha'p tung ra cuo^.c ha`nh
qua^n Atlante tu+` bo^'n ma(.t dda'nh va`o chie^'n khu 5, tu+'c vu`ng Nam
Nga~i Bi`nh Phu'. Te^'t na(m ddo' mo^.t bo^. la.c Batna trong vu`ng ru+`ng
nu'i Qua?ng Nga~i no^?i loa.n ta`n sa't mo^.t ddo+n vi. Vie^.t Minh ddang
du+o+~ng qua^n. Xa'cche^'t li'nh Vie^.t Minh theo do`ng so^ng tro^i ra ta^.n
bie^?n. Cuo^.c no^?i loa.n do gia ddi`nh ho. DDinh kho+?i xu+o+'ng, va`
hi`nh nhu+ ddu+o+.c pho`ng Nhi` xu'i giu.c, dde^? ta.o ra ho^~n loa.n be^n
trong.
Tu+` ngoa`i mo^.t ca'nh qua^n tu+` Nha Trang ke'o ra, mo^.t ca'nh qua^n
kha'c tu+` La`o tra`n xuo^'ng, co`n phi'a bie^?n va` DDa` Na(~ng cu~ng co'
mo^.t ca'nh qua^n dda'nh tho^'c le^n. Qua^n Vie^.t Minh trong tra^.n na`y
bi. thie^.t ha.i nhie^`u. Tu+o+'ng Navarre coi chie^'n tha('ng na`y tu+o+ng
tu+. chie^'n tha('ng vu`ng cha^u tho^? so^ng Ho^`ng cu?a De Lattre na(m
1950-51. O^ng the^m tu+. tin va` tung ra ha`nh qua^n Castor, ddo^? qua^n
nha?y du` va` qua^n bo^. xuo^'ng thung lu~ng DDie^.n Bie^n Phu?, nga`y
20-11-1953, DDie^.n Bie^n Phu? ddu+o+.c tu+o+'ng Navarre coi nhu+ mo^.t
tie^`n ddo^`n chie^'n lu+o+.c cha^.n ngang ddu+o+`ng tie^'p te^' va`
chuye^?n qua^n Vie^.t Minh tu+` La`o ve^`, tu+` Trung Co^.ng xuo^'ng.
DDie^.n Bie^n Phu? co' hai mu.c ddi'ch chie^'n lu+o+.c la` cha^.n ddu+o+`ng
tie^'p te^' va` chuye^?n qua^n cu?a Vie^.t Minh ddo^`ng tho+`i ca'c ddo+n
vi. xung ki'ch tu+` ddo' to?a ra quanh vu`ng ru+`ng nu'i Vie^.t Ba('c, tho.c
va`o lo`ng ddi.ch. Li.ch su+? dda~ cho bie^'t nhu+~ng ti'nh toa'n cu?a
tu+o+'ng Navarre dda~ sai la^`m nhu+ the^' na`o to^i tu+o+?ng kho^ng ca^`n
no'i nhie^`u la`m gi`.
Va`o dda^`u na(m 1954 lu'c ti`nh hi`nh chie^'n su+. bie^'n chuye^?n ma.nh,
va` tho+`i gian dda^`u co' ve? thua^.n lo+.i cho Pha'p thi` ve^` phi'a
chi'nh tri., Bu+?u Lo^.c ddu+o+.c trao nhie^.m vu. tha`nh la^.p mo^.t chi'nh
phu? lie^n hie^.p chuye^?n tie^'p nhu+ng ti'nh ca'ch lie^n hie^.p chi? co'
danh vo^ thu+.c.
O^ng Bu+?u Lo^.c ddem theo nhu+~ng ba.n tha^n du ho.c vo+'i o^ng o+? Pha'p
cu~ng la` nhu+~ng ngu+o+`i to^i co' quen bie^'t nhu+ Nguye^~n DDa('c Khe^,
Nguye^~n Quo^'c DDi.nh. To^i kho^ng tha^'y co' mo^.t nha^n va^.t quo^'c gia
tie^'ng ta(m na`o tham gia va`o chi'nh phu? Bu+?u Lo^.c. Nguye^~n Va(n Ta^m
kho^ng co`n la`m thu? tu+o+'ng nu+~a, nhu+ng Nguye^~n Va(n Hinh va^~n na('m
qua^n ddo^.i va` co^ng an nghi~a la` na('m he^'t thu+.c quye^`n.
Ti`nh hi`nh bie^'n chuye^?n nhanh cho'ng. Nga`y 29-11-53 tu+o+'ng Castries
ddu+o+.c chi? ddi.nh la`m chi? huy tru+o+?ng DDie^.n Bie^n Phu?.
Nga`y 14-12, cu. Ho^` le^n tie^'ng tre^n dda`i pha't thanh bi' ma^.t cu?a
Vie^.t Minh dde^` nghi. thu+o+ng thuye^'t, Thu? tu+o+'ng Nguye^~n Va(n Ta^m
ba'c bo?. Nga`y 3-2-1954, cu~ng nha(`m nga`y Te^'t a^m li.ch tra^.n dda'nh
DDie^.n Bie^n Phu? mo+? ma`n. Vie^.t Minh ba('n tre^n 100 dda.n dda.i ba'c
75 ly xuo^'ng DDie^.n Bie^n Phu? trong vo`ng kho^ng dda^`y 1 gio+`. Tu+`
nga`y ddo' tra^.n dda'nh ca`ng nga`y ca`ng kho^'c lie^.t, ca`ng tha^'t the^'
ddo^'i vo+'i Pha'p. Nhu+ng tra^.n dda'nh lo+'n chi? thu+.c su+. ba('t dda^`u
tu+` nga`y 11-3.
Lu'c dda^`u Vie^.t Minh chi'nh thu+'c ddo.c lo+`i hie^.u trie^.u cu?a Ho^`
Chi' Minh va` Vo~ Nguye^n Gia'p gu+?i chie^'n si~ va` nha^n da^n toa`n
quo^'c. Nga`y 12-3, nu+?a dde^m, phi tru+o+`ng chi'nh cu?a DDie^.n Bie^n
Phu? bi. qua^n Vie^.t Minh dda'nh tra`n va`o, dda(.t mi`n pha' phi dda.o,
dde^? la.i nhu+~ng truye^`n ddo+n ca?nh ca'o, DDie^.n Bie^n Phu? se~ la`
mo^` cho^n qua^n Pha'p, va` dde^' quo^'c Pha'p. DDe^m 13, ddo^`n Beatrice
tha^'t thu?, dda.i ta' Gauchet, chi? huy tru+o+?ng pha'o binh Pha'p ta.i
DDie^.n Bie^n Phu? bi. dda.n pha'o binh Vie^.t Minh ba('n bi. thu+o+ng cu.t
ca? hai tay, hai cha^n, va` che^'t i't phu't sau ddo'. DDe^m 15, ddo^`n
Gabrie'lle Anne Marie tha^'t thu?. Sa'ng 7-5 DDie^.n Bie^n Phu? dda^`u ha`ng
10.000 qua^n Pha'p bi. ba('t la`m tu` binh.
Nhu+~ng chi tie^'t li.ch su+? na`y, to^i chi? nha('c la.i dde^? la`m ha^.u
ca?nh cho ca^u chuye^.n nho? to^i ddang ke^? ma` tho^i, 25 tha'ng tu+, mo^.t
nga`y thu+' hai, ho^.i nghi. Gene`ve khai ma.c tru+o+'c ddo', qua trung gian
Nga nhie^`u cuo^.c tha(m do` giu+~a Pha'p va` Vie^.t Minh dda~ ddu+o+.c mo+?
ra. Trong phie^n ho.p sa'ng ho^m sau nga`y DDie^.n Bie^n Phu? tha^'t thu?,
ngoa.i tru+o+?ng Pha'p Georges Bidault ddu+a dde^` ngu+o+`i ghi. ngu+ng
ba('n co' gia'm sa't quo^'c te^'. Trong ha`nh lang, vi~ tuye^'n 18, tu+'c
DDe`o Ngang trong vu`ng Qua?ng Bi`nh, hay so^ng Gianh ranh chia pha^n Nam
Ba('c tho+`i Tri.nh Nguye^~n ddu+o+.c phe DDo^`ng minh nha('c dde^'n, phi'a
Co^.ng sa?n thi` hi`nh nhu+ cho.n vi~ tuye^'n 16, ngang dde`o Ha?i Va^n.
Vie^.t Minh muo^'n chie^'m Hue^', vi` ddo^'i vo+'i da^n Vie^.t Nam, Hue^'
vo^'n la` kinh ddo^, co' Hue^' tu+'c la` co`n giu+~ ddu+o+.c kinh ddo^.
Trong ti`nh tra.ng suy su.p cu?a phe Pha'p, Ba?o DDa.i dda~ na(`m li` o+?
Cannes, va` te^n o^ng Die^.m ca`ng lu'c ca`ng ddu+o+.c nha('c dde^'n. Mo^.t
dda.i die^.n cu?a Ba?o DDa.i dde^'n ga(.p o^ng Die^.m o+? Pha'p, va` chi'nh
thu+'c ye^u ca^`u o^ng ve^` la^.p no^.i ca'c. Nhu+~ng cuo^.c tie^'p xu'c va`
tha(m do` ke'o da`i dde^'n tha'ng 7, va` nga`y 7-7-1954, o^ng Die^.m ve^`
nu+o+'c la`m thu? tu+o+'ng.
Nhu+~ng chuye^.n na`y thuo^.c li.ch su+?, to^i kho^ng muo^'n no'i dde^'n
nhie^`u.
Theo nhu+~ng nha^.n ddi.nh cu?a ngu+o+`i am hie^?u tho+`i ba^'y gio+` thi`
ti`nh hi`nh dden to^'i dde^'n ca'i ddo^. kho^ng mo^.t phe'p la. na'o co'
the^? cu+'u va~n ddu+o+.c, va` o^ng Die^.m ve^` nu+o+'c kho' ma` tha`nh
co^ng, tra'i la.i ra^'t de^~ tie^u tan uy ti'n va` su+. nghie^.p chi'nh
tri.. Co' the^? trong tha^m y' cu?a Ba?o DDa.i va` ngu+o+`i Pha'p vie^.c
ddu+a o^ng Die^.m ve^` la` dde^? ddo^'t cha'y tu+o+ng lai chi'nh tri. cu?a
o^ng ma` tho^i.
Nga`y 26 tha'ng 4, nghi~a la` ma^'y ho^m sau khi ho^.i nghi. Gene`ve dda~
chi'nh thu+'c khai ma.c, thu+' tru+o+?ng ngoa.i giao Pha'p dda(.c tra'ch
va^'n dde^` DDo^ng Du+o+ng la` o^ng Marc Jacquet dde^'n Cannes vie^'ng tha(m
Ba?o DDa.i va` tho^ng tri cho Ba?o DDa.i ro~ y' ddi.nh cu?a ca'c quo^'c gia
DDo^`ng minh muo^'n chi'nh phu? quo^'c gia Vie^.t Nam cu+? mo^.t pha'i
ddoa`n dda.i die^.n tham du+. ho^.i nghi. Gene`ve vo+'i tu+ ca'ch quan sa't
vie^n. Va`o nga`y 30 Ba?o DDa.i nha^.n ddu+o+.c mo^.t va(n thu+ chi'nh
thu+'c cu?a ca'c ngoa.i tru+o+?ng Pha'p, Anh, My~ ba`y to? y' muo^'n tham
kha?o ve^` va^'n dde^` Vie^.t Nam vo+'i mo^.t dda.i die^.n cu?a Ba?o DDa.i.
Ba'o Pha'p to^' ca'o ra(`ng so+? di~ Vie^.t Minh cha^`n chu+` trong vie^.c
tho?a thua^.n cho phe'p di ta?n thu+o+ng binh kho?i DDie^.n Bie^n Phu? la`
vi` su+. do du+. cu?a Ba?o DDa.i trong vie^.c tham du+. ho^.i nghi. Gene`ve,
la`m cho phe DDo^`ng minh ga(.p kho' kha(n, ma^'t chi'nh nghi~a.
Tru+o+'c a'p lu+.c cu?a Pha'p, cu?a du+ lua^.n Pha'p va` quo^'c te^', Ba?o
DDa.i cha^'p nha^.n cu+? mo^.t pha'i ddoa`n quan sa't do Nguye^~n Quo^'c
DDi.nh ca^`m dda^`u tham du+. ho^.i nghi. Gene`ve. Pha'i ddoa`n na`y kho^ng
co' ti'nh ca'ch ddo^.c la^.p, ma` chi? la` mo^.t pha'i ddoa`n na(`m trong
bo^. pha^.n thu+o+ng thuye^'t cu?a Pha'p, no' cu~ng cha(?ng co' quye^`n
ha`nh gi` va` chi? la` mo^.t pha'i ddoa`n quan sa't va` co^' va^'n ca.nh
pha'i ddoa`n Pha'p.
Lu'c ba^'y gio+` hi`nh nhu+ Ba?o DDa.i tin tu+o+?ng ra(`ng nho+` a'p lu+.c
cu?a DDo^`ng minh, nha^'t la` cu?a My~, mo^.t gia?i pha'p cho Vie^.t Nam se~
kho^ng hoa`n toa`n tha^'t lo+.i cho phe quo^'c gia.
Nguye^~n Quo^'c DDi.nh trong tho+`i gian la`m tru+o+?ng pha'i ddoa`n Vie^.t
Nam to? ra kho^n khe'o, cu+'ng ra('n ddu'ng mu+'c, kho^ng dde^'n no^~i la`m
nhu.c quo^'c the^?. O^ng ddo^`ng y' vie^.c pha'i ddoa`n Vie^.t Minh tham
du+. ho^.i nghi. Gene`ve ca.nh mo^.t pha'i ddoa`n quo^'c gia, nhu+ng trong
ca'c lo+`i tuye^n bo^' va` die^~n va(n o^ng luo^n nha^'n ma.nh ra(`ng su+.
ddo^`ng y' na`y kho^ng co' nghi~a la` thu+`a nha^.n chi'nh phu? Vie^.t Minh
la` chi'nh phu? ho+.p pha'p.
Sa'ng nga`y 3-5, mo^.t va(n thu+ mo+`i chi'nh thu+'c ddu+o+.c go+?i dde^'n
Ba?o DDa.i va` chi'nh phu? Vie^.t Nam. Nga`y 9-5 phie^n ho.p co' the^? coi
la` khoa'ng dda.i va` chi'nh thu+'c cu?a ho^.i nghi. Gene`ve khai ma.c. Nhu+
chu'ng ta bie^'t, nga`y 8-5 la` nga`y DDie^.n Bie^n Phu? tha^'t thu?, 10.000
qua^n Pha'p bi. ba('t la`m tu` binh. Ba'o chi', du+ lua^.n Pha'p ddo`i ho?i
chi'nh phu? pha?i la`m mo.i ca'ch dde^? thanh toa'n va^'n dde^` DDo^ng
Du+o+ng. Phi'a Vie^.t Minh, Pha.m Va(n DDo^`ng ca^`m dda^`u pha'i ddoa`n
Co^.ng sa?n. My~ kho^ng chi'nh thu+'c tham gia ho^.i nghi. ma(.c du` Pha'p
kha^?n khoa?n ye^u ca^`u My~ ne^n cu+? mo^.t ngoa.i tru+o+?ng tham du+.,
dde^? la`m ma.nh the^' phe DDo^`ng minh.
Lu'c ba^'y gio+` ngoa.i tru+o+?ng My~ la` o^ng Foster Dulles dda~ ddu+o+.c
ngoa.i tru+o+?ng Pha'p la` o^ng Bidault va` Anh la` Anthony Eden tie^'p xu'c
nhie^`u la^`n, nhu+ng o^ng Dulles tu+` cho^'i. Cuo^'i cu`ng My~ chi? cu+?
mo^.t thu+' tru+o+?ng ngoa.i giao la` o^ng Bedell Smith ca^`m dda^`u pha'i
ddoa`n My~. Lu'c ba^'y gio+` My~ cu~ng dda~ ddu+a ra dde^` nghi. cha^'m
du+'t ca'c cuo^.c dda`m pha'n rie^ng va` ca.nh ho^.i nghi. Gene`ve, nhu+ng
Anh va` Pha'p cho ra(`ng nho+` ca'c cuo^.c dda`m pha'n rie^ng va` ma^.t ma`
ho^.i nghi. mo+'i co' ddu+o+.c nhu+~ng ke^'t qua? kha? quan. DDie^?m dda'ng
lu+u y' la` trong ca'c phie^n ho.p khoa'ng dda.i pha'i ddoa`n Nga to? ra
cu+'ng ra('n bao nhie^u, thi` trong ca'c phie^n ho.p rie^ng, ho. la.i to? ra
me^`m de?o va` nhu+o+.ng bo^. ba^'y nhie^u.
Pha'i ddoa`n Vie^.t Minh ddo`i ho?i cho hai pha'i ddoa`n La`o Co^.ng va`
Mie^n Co^.ng tham du+. ho^.i nghi. vo+'i tu+ ca'ch dda.i die^.n tha^?m
quye^`n cho da^n to^.c La`o va` Cam-Bo^'t. Phe DDo^`ng minh ba'c bo?. Nga
ddu+a gia?i pha'p dung ho`a la` hai pha'i ddoa`n La`o va` Mie^n ddu+o+.c
tham du+. vo+'i tu+ ca'ch quan sa't vie^n ma` tho^i. Cu~ng trong ca'c phie^n
ho.p ki'n na`y hai phe dda~ ddo^`ng y' ve^` vie^.c a^'n ddi.nh ca'c the^?
thu+'c ngu+ng ba('n giu+~a Pha'p va` Vie^.t Minh ba(`ng ca'c phie^n ho.p
rie^ng cu?a hai bo^. pha^.n qua^n su+. Pha'p va` Vie^.t Minh, ca.nh ho^.i
nghi. Gene`ve.
Nga`y 10-6 trong mo^.t phie^n ho.p kha'c, Ta. Quang Bu+?u, bo^. tru+o+?ng
quo^'c pho`ng Vie^.t Minh dde^` nghi. mo^.t gia?i pha'p ngu+ng ba('n va`
ta^.p ke^'t la^'y vi~ tuye^'n 16 la`m ranh pha^n chia. Ho^.i nghi. Gene`ve
ke'o da`i kho^ng ke^'t qua?, chi'nh phu? Pha'p ca`ng bi. du+ lua^.n da^n
chu'ng va` quo^'c ho^.i chi? tri'ch na(.ng ne^`. Nga`y 13-6 quo^'c ho^.i
bie^?u quye^'t ba^'t ti'n nhie^.m chi'nh phu? Laniel va` theo hie^'n pha'p
phe ddo^'i la^.p do Mendes France ca^`m dda^`u ddu+o+.c dde^` cu+? tha`nh
la^.p ta^n no^.i ca'c. Nga`y 17-6 no^.i ca'c Mendes France ddu+o+.c ta^'n
phong. O^ng Mendes France hu+'a se~ gia?i quye^'t va^'n dde^` DDo^ng Du+o+ng
no^.i trong vo`ng mo^.t tha'ng.
Chi'nh lo+`i hu+'a na`y cu?a o^ng dda~ la`m cho chi'nh phu? o^ng pha?i
tha^'t the^' nhu+o+.ng bo^. nhie^`u, va` khi ddo' ne^'u Co^.ng sa?n kho^ng
lo so+. My~ can thie^.p tru+.c tie^'p va`o Vie^.t Nam thi` Vie^.t Minh co'
the^? ddu+o+.c tho?a ma~n trong ye^u sa'ch pha^n chia tu+` vi~ tuye^'n 16.
Va`o cuo^'i tha'ng 6, Thu? tu+o+'ng Anh Winston Churchill va` ngoa.i
tru+o+`ng Anthony Eden ddi My~, vo+'i mu.c ddi'ch thuye^'t phu.c My~ ve^`
phe Anh Pha'p mo^.t ca'ch ro~ re^.t va` co^ng khai ho+n. Lu'c ba^'y gio+`
ngoa.i tru+o+?ng My~ Foster Dulles trong chi'nh quye^`n Eisenhower co' ve?
sa(~n sa`ng cha^'p nha^.n gia?i pha'p chia ddo^i Vie^.t Nam tha`nh hai
vu`ng, vo+'i ddie^`u kie^.n la` vu`ng thuo^.c phe DDo^`ng minh se~ thu+.c
su+. ddu+o+.c ddo^.c la^.p, va` Pha'p tu+` bo? nhu+~ng no^~ lu+.c kho^'ng
che^' chi'nh tri. va` kinh te^' ta.i vu`ng quo^'c gia. Va^'n dde^` co`n la.i
chi? co`n la` cho.n mo^.t ranh pha^n chia, va` la^.p nhu+~ng thu? tu.c ru't
qua^n.
Va`o giai ddoa.n cuo^'i cu?a ho^.i nghi. Gene`ve, pha'i ddoa`n My~ kho^ng
co' mo^.t nha^n va^.t thu+o+.ng ha.ng na`o ca^`m dda^`u. Ngoa.i tru+o+?ng
Dulles hay thu+' tru+o+?ng Smith dde^`u kho^ng tham du+., vi` y' My~ muo^'n
ddu+'ng ngoa`i, kho^ng tru+.c tie^'p chi.u tra'ch nhie^.m phe^ chua^?n
hie^.p u+o+'c.
Pha'p muo^'n ke'o My~ va`o phe ho., nghi~ ra mo^.t ca'h la` mo+`i ngoa.i
tru+o+?ng My~ Foster Dulles vie^'ng tha(m Ba-Le^ nga`y 12 tha'ng ba?y, va`
ho.p ho^.i nghi. tay ba Pha'p Anh My~ ta.i dda^y. Thu? tu+o+'ng Mendes
France cam ke^'t ra(`ng Pha'p se~ tu+` bo? mo.i ha`nh ddo^.ng kho^'ng che^'
va` chi pho^'i chi'nh tri. kinh te^' ta.i vu`ng phi'a Nam ranh pha^n chia
va` trao tra? ddo^.c la^.p thu+.c su+. cho pha^`n dda^'t quo^'c gia na`y.
Ca'i ve? ddoa`n ke^'t cu?a ba cu+o+`ng quo^'c DDo^`ng minh dda~ la`m cho tu+
the^' cu?a Pha'p kha' ho+n ddo^i chu't ta.i ho^.i nghi. Gene`ve. Phe Co^.ng
sa?n lo so+. ra(`ng ne^'u ho. ga('ng qua' co' the^? dda^?y phe DDo^`ng minh
dde^'n ca'i the^' pha?i can thie^.p ba(`ng qua^n su+. tro+? la.i o+? DDo^ng
Du+o+ng du+o+'i mo^.t danh nghi~a quo^'c te^', nhu+ ho. dda~ la`m o+? Cao
Ly.
Lu'c na`y o^ng Die^.m dda~ bo^? nhie^.m ngoa.i tru+o+?ng tra^`n Va(n DDo^~
trong chi'nh phu? o^ng thay the^' Nguye^~n Quo^'c DDi.nh ca^`m dda^`u pha'i
ddoa`n Vie^.t Nam. Tra^`n Va(n DDo^~ tu+`ng quen bie^'t vo+'i Pha.m Va(n
DDo^`ng, ngay sau lu'c dde^'n Gene`ve ti`m ca'ch ga(.p rie^ng DDo^`ng,
nhu+ng DDo^`ng dda~ cha^'p nha^.n vie^.c pha^n chia Vie^.t Nam la`m hai
mie^`n, kho^ng dde^` ca^.p dde^'n mo^.t gia?i pha'p na`o kha'c, va` chi?
no'i nhu+~ng ca^u chuye^.n dda.i cu+o+ng trong cuo^.c ga(.p go+~ rie^ng
giu+~a hai ngu+o+`i ba.n cu~ theo hai phe thu` nghi.ch na`y.
Tra^`n Va(n DDo^~ pha?n kha'ng chi'nh phu? Pha'p dda~ co' nhu+~ng ha`nh
ddo^.ng nguy ha.i cho su+. to^`n vong cu?a Vie^.t Nam ma` kho^ng he^` tham
kha?o vo+'i chi'nh phu? Vie^.t Nam. Su+. cu+'ng ra('n cu?a o^ng DDo^~ dda~
la`m cho Pha'p lu'ng tu'ng, o^ng DDo^~ cu~ng to^' ca'o ra(`ng Pha'p dda~
cha^'p nha^.n vi~ tuye^'n 18 tu+'c la` dde`o Ngang la`m ranh pha^n chia.
Pha'p la.i pha?i nho+` Anh va` My~ tra^'n an Vie^.t Nam.
Nga`y 18-7 trong mo^.t phie^n ho.p khoa'ng dda.i, o^ng DDo^~ theo le^.nh
o^ng Die^.m ddo.c die^~n va(n tu+` khu+o+'c ky' ke^'t va`o ba^'t cu+' tho?a
u+o+'c ngu+ng ba('n na`o ddu+o+.c ky' dde^'n giu+~a Pha'p va` Vie^.t Minh.
Chi'nh phu? Mendes France dda~ dda.t ca'i tho+`i ha.n hu+'a he.n vo+'i
quo^'c ho^.i la` gia?i quye^'t va^'n dde^` DDo^ng Du+o+ng no^.i trong mo^.t
tha'ng. Quo^'c ho^.i Pha'p ru.c ri.ch bie^'u quye^'t ba^'t ti'n nhie^.m
chi'nh phu? Mendes France.
Qua' nu+?a dde^m nga`y 20-7 va`o nhu+~ng gio+` dda^`u nga`y 21-7 tho?a
u+o+'c ngu+ng ba('n ddu+o+.c ky' ke^'t giu+~a tu+`ng phe lie^n he^., nhu+
tho?a u+o+'c ngu+ng ba('n ta.i Vie^.t Nam ddu+o+.c ky' ke^'t giu+~a tu+o+'ng
Pha'p De'lteil thay ma(.t tham mu+u tru+o+?ng la` tu+o+'ng Ely va` Ta. Quang
Bu+?u, bo^. tru+o+?ng quo^'c pho`ng Vie^.t Minh. Chie^`u nga`y 21-7 mo^.t
phie^n ho.p khoa'ng dda.i ddu+o+.c trie^.u ta^.p, va` ca'c tru+o+?ng pha'i
ddoa`n tham du+. cu?a 9 quo^'c gia cha^'p nha^.n ba(`ng lo+`i ba?n Tuye^n
Bo^' Chung Ke^'t cu?a ho^.i nghi. Gene`ve.
Trong lu'c ddo', ta.i Vie^.t Nam, o^ng Die^.m co^' ga('ng ca?i to^? guo^`ng
ma'y chi'nh quye^`n, ta^.p trung quye^`n ha`nh va`o tay o^ng nhu+ng ga(.p
su+. cho^'ng ddo^'i ma.nh me~ cu?a phe Nguye^~n Va(n Hinh va` Bi`nh Xuye^n.
Sau khi ve^` nu+o+'c ddu+o+.c va`i ho^m, va`o giu+~a tha'ng ba?y o^ng Die^.m
ra Hue^'. Lu'c ba^'y gio+` Phan Va(n Gia'o va^~n co`n la`m thu? hie^'n Trung
Vie^.t, y' chu+`ng muo^'n ddu+o+.c o^ng Die^.m thu du.ng, dda~ to^? chu+'c
mo^.t cuo^.c ddo'n tie^'p linh ddi`nh tu+` sa^n bay Phu' Ba`i ve^` dde^'n
Phu' Va^n La^u. Ta.i dda^y da^n chu'ng tu. ta^.p ha`ng va.n ngu+o+`i, dda~
ha^n hoan cha`o mu+`ng o^ng Die^.m. O^ng Die^.m le^n ddo.c die^~n thuye^'t
no'i quye^'t ta^m cu?a o^ng muo^'n da`nh la.i ddo^.c la^.p thu+.c su+. va`
hoa`n toa`n cho Vie^.t Nam, ke^u go.i ddoa`n ke^'t.
To^i co' ghe' qua cuo^.c mi't tinh ta.i Phu' Va^n La^u, va` to^i nha^.n
tha^'y ca?m ti`nh cu?a da^n chu'ng mie^`n Trung ddo^'i vo+'i o^ng Die^.m
tha^.t la` cha^n tha`nh va` no^`ng nhie^.t. Ngay sau ddo' o^ng Die^.m ve^`
o+? la.i trong nha` o^ng Ca^?n, va` to^i ga(.p o^ng o+? dda^y. O^ng Die^.m
nie^`m no+? cha`o to^i, lu'c ddo' ne't ma(.t o^ng co' ve? lo la('ng, tu+
lu+., nhu+ng co^' ga('ng tu+o+i cu+o+`i vo+'i to^i. To^i cha`o mu+`ng o^ng
va` trong ca^u chuye^.n rie^ng chi? co' o^ng Die^.m, o^ng Ca^?n, va` to^i,
to^i no'i ca?m nghi~ cu?a to^i ve^` vie^.c o^ng ve^` nu+o+'c.
- Thu+a cu., to^i so+. ra(`ng ngu+o+`i Pha'p va` Ba?o DDa.i dda~ kho^ng
tha`nh thu+.c khi mo+`i cu. ve^` cha^'p cha'nh lu'c na`y. Ti`nh the^' kho'
kha(n la('m ngoa.i tru+` mo^.t phe'p la. kho' co' the^? tha`nh co^ng
ddu+o+.c. To^i lo ra(`ng ne^'u tha^'t ba.i cu. se~ kho' co' co+ ho^.i thu+'
hai.
O^ng Die^.m ga^.t gu`:
- Cha no'i ddu'ng. Nhie^`u ngu+o+`i ba.n o+? Pha'p cu~ng no'i nhu+ va^.y.
To^i cu~ng bie^'t ddie^`u ddo', nhu+ng to^i cho ra(`ng lu'c na`y kho^ng
the^? cho+` ddo+.i la^u ho+n ddu+o+.c nu+~a, vi` theo to^i dda^y la` co+
ho^.i cuo^'i cu`ng, kho^ng co`n co+ ho^.i thu+' hai na`o kha'c nu+~a. Ne^'u
ba^y gio+` to^i kho^ng ve^` vi` ngi. kho' kha(n va` tha^'t ba.i thi` kho^ng
bao gio+` ve^` ddu+o+.c nu+~a. Tha`nh co^ng hay tha^'t ba.i to^i cu~ng pha?i
ve^`. To^i lo cho so^' pha^.n Gia'o ho^.i Co^ng gia'o, va` phe quo^'c gia
Vie^.t Nam ne^n to^i pha?i co^' ga('ng cu+'u va~n nhu+~ng gi` co`n hy vo.ng
cu+'u va~n ddu+o+.c. To^i tin ra(`ng chu'ng ta se~ tha`nh co^ng.
To^i dda`nh ddo^`ng y' vo+'i o^ng Die^.m ve^` ca'i ly' lua^.n ddu+o+`ng
cu`ng na`y va` xoay qua ca^u chuye^.n kha'c:
- Thu+a cu., nhu+~ng anh em tri' thu+'c o+? ngoa.i quo^'c co' nhu+~ng ai
ve^` ho+.p ta'c vo+'i cu.?
Ma(.t o^ng Die^.m co' ve? tu+o+i vui ho+n ddo^i chu't:
- Ha^`u he^'t ngu+o+`i anh em tri' thu+'c ma` cha dda~ bie^'t dde^`u ve^`
ho+.p ta'c vo+'i to^i nhu+ ca'c anh Nguye^~n Va(n Thoa.i, Tra^`n Hu+~u
Phu+o+ng, Tru+o+ng Co^ng Cu+`u o+? Pha'p. Nhu+~ng anh em o+? My~ thi` co'
ca'c anh DDo^~ Va.n Ly', DDo^~ Tro.ng Chu, Bu`i Kie^'n Tha`nh v.v.
To^i nho+' dde^'n Bu+?u Ho^.i, mo^.t ngu+o+`i trong Hoa`ng pha'i nhu+ng
kho^ng ho+.p ta'c vo+'i Ba?o DDa.i:
- Cu. co' mo+`i gia'o su+ Bu+?u Ho^.i kho^ng?
O^ng Die^.m cau ma`y, nga^.p ngu+`ng mo^.t lu'c, ro^`i no'i:
- To^i chu+a bie^'t la^.p tru+o+`ng, tha'i ddo^. cu?a o^ng Bu+?u Ho^.i nhu+
the^' na`o ne^n chu+a tie^.n mo+`i, nhu+ng co' le~ sau na`y to^i se~ cho
ngu+o+`i tie^'p xu'c va` mo+`i o^ng ve^`.
O^ng Die^.m o+? Hue^' va`i ho^m ro^`i va`o la.i Sa`i Go`n. Tru+o+'c khi o^ng
ddi, to^i co' dde^'n ga(.p o^ng the^m mo^.t la^`n ta.i nha` o^ng Ca^?n. Ca^u
chuye^.n trao ddo^?i la^`n na`y kho^ng co' gi` dda(.c bie^.t. To^i dde^'n
ga(.p o^ng chi? dde^? ba`y to? thie^.n ca?m cu?a to^i ddo^'i vo+'i o^ng va`
mong o^ng no^~ lu+.c, chu'c o^ng tha`nh co^ng.
Tho+`i gian tu+` nga`y ve^` nu+o+'c dde^'n nga`y ky' ke^'t hie^.p ddi.nh
Gene`ve la` nhu+~ng nga`y da`i nha^'t, ddau kho^? nha^'t cu?a o^ng Die^.m.
O^ng theo do~i tu+`ng nga`y ca'c ba'o ca'o cu?a ngoa.i tru+o+?ng Tra^`n Va(n
DDo^~ tu+` Gene`ve go+?i ve^`. Nga`y 20-7, hie^.p ddi.nh ddi`nh chie^'n
ddu+o+.c ky' ke^'t, va` nga`y 21 nhu+~ng ba?n phu. ddi'nh ho^.i nghi.
Gene`ve ddu+o+.c ca'c phe tham du+. ddo^`ng y' cha^'p thua^.n ba(`ng
mie^.ng.
Co' le~ lu'c ddo' o^ng Die^.m tha^'y nhe. ngu+o+`i ho+n, vi` du` sao hie^.p
ddi.nh Gene`ve cu~ng kho^ng hoa`n toa`n tha^'t lo+.i cho phe quo^'c gia.
Ranh pha^n chia ddu+o+.c a^'n ddi.nh la` vi~ tuye^'n 17, do.c theo so^ng
Be^'n Ha?i. Nhu+ va^.y mie^`n Nam co`n giu+~ ddu+o+.c Cao nguye^n va`
ddo^`ng ba(`ng Cu+?u Long. Hue^' tuy kho^ng quan tro.ng ve^` phu+o+ng die^.n
kinh te^', chie^'n lu+o+.c, nhu+ng la.i quan tro.ng ve^` phu+o+ng die^.n
li.ch su+? va` uy ti'n. Mie^`n Nam giu+~ ddu+o+.c Hue^' thi` cu~ng coi nhu+
giu+~ ddu+o+.c kinh ddo^.
34. Co^ng dda^`u cu?a To^?ng tho^'ng Die^.m: DDi.nh cu+ 1.000.000 ngu+o+`i
Ngay sau khi hie^.p ddi.nh Gene`ve ddu+o+.c ky' ke^'t, ca'c ddoa`n ngu+o+`i
di cu+ tu+` Ba('c va` Trung va`o ba(`ng ddu+o+`ng Ha`ng kho^ng, ddu+o+`ng
thu?y va` ddu+o+`ng bo^. ba('t dda^`u lu.c tu.c ke'o va`o ca'c ti?nh mie^`n
Trung va` Sa`i Go`n. Ca?nh nhu+~ng da^n di cu+ le^'ch the^'ch tre^n
ddu+o+`ng cha.y tro^'n Co^.ng sa?n tha^.t la` thu+o+ng ta^m. To^i theo do~i
tu+`ng nga`y, va` he^~ mo^~i khi co' ddoa`n di cu+ na`o tu+` Nghe^. Ti~nh
Bi`nh va`o, thi` to^i la.i ti`m ca'ch dde^'n tha(m vie^'ng, an u?i, va`
thu'c giu.c chi'nh quye^`n ddi.a phu+o+ng ti`m mo.i ca'ch giu'p ddo+~ ho..
Lu'c ba^'y gio+` chu+a co' mo^.t to^? chu+'c na`o chi.u tra'ch nhie^.m ve^`
da^n di cu+.
Va`o cuo^'i na(m 1954 Phu? dda(.c u?y di cu+ mo+'i ddu+o+.c tha`nh la^.p.
Nhu+ng nho+` thie^.n chi' cu?a chi'nh quye^`n ddi.a phu+o+ng, su+. quan ta^m
dda(.c bie^.t cu?a o^ng Die^.m ddo^'i vo+'i da^n di cu+, cho ne^n ca'c
chi'nh quye^`n ddi.a phu+o+ng dda~ co^' ga('ng he^'t su+'c gia?i quye^'t
va^'n dde^` di cu+.
Va`o khoa?ng tha'ng 10, ba` Nhu to^? chu+'c mo^.t cuo^.c bie^?u ti`nh lo+'n
dde^? u?ng ho^. o^ng Die^.m, dda? dda?o Pha'p. DDoa`n bie^?u ti`nh bi. co^ng
an xung phong Bi`nh Xuye^n cha^.n ngay bu`ng binh cho+. Be^'n Tha`nh ba('n
che^'t 6 ngu+o+`i, la`m bi. thu+o+ng ha`ng chu.c ngu+o+`i. Ca?nh ho^~n loa.n
die^~n ra nhie^`u no+i tre^n ca'c ddu+o+`ng pho^' lo+'n o+? Sa`i Go`n. O^ng
Die^.m cha'n na?n ma^'t tin tu+o+?ng, vi` tu+` nga`y ve^` nu+o+'c dde^'n
nay, o^ng dda~ co^' ga('ng nhie^`u nhu+ng va^~n kho^ng na('m ddu+o+.c co^ng
an va` qua^n ddo^.i. Co^ng an thi` trong tay Bi`nh Xuye^n, qua^n ddo^.i thi`
trong tay Nguye^~n Va(n Hinh. Va`i gio+` sau khi tin na`y ddu+o+.c loan ddi
thi` o^ng Ca^?n cho ngu+o+`i ti`m to^i tin cho to^i bie^'t ra(`ng o^ng
Die^.m dda~ tha^'t vo.ng va` cha'n na?n cu+.c ddo^., co' y' ddi.nh bo?
nu+o+'c ra ddi, o^ng Ca^?n kho^ng khuye^n to^i la`m ddie^`u gi` nhu+ng to^i
dda~ hie^?u y' o^ng khi o^ng ba'o tin na`y cho to^i bie^'t. To^i la^.p tu+'c
la^'y ma'y bay va`o Sa`i Go`n. To^n Tha^'t Tra.ch, cha'nh va(n pho`ng o^ng
Die^.m ddo'n to^i o+? phi tru+o+`ng Ta^n So+n Nha^'t va` tre^n ddu+o+`ng
va`o Sai Go`n o^ng Tra.ch cho to^i bie^'t ra(`ng cu. Die^.m ddang su+?a
soa.n va li dde^? ro+`i Vie^.t Nam trong va`i nga`y to+'i dda^y.
To^i kho^ng ki.p thay a'o, va`o ngay dinh thu? tu+o+'ng lu'c ddo' va^~n co`n
ddu+o+.c go.i la` dinh Norodom. Lu'c ddo' khoa?ng 6 gio+` chie^`u. To^i va`o
ngay va(n pho`ng o^ng Die^.m va` tha^'y ddu+'c cha Ngo^ DDi`nh Thu.c va`
o^ng Ngo^ DDi`nh Nhu ddang ngo^`i vo+'i o^ng Die^.m. Ba ngu+o+`i im la(.ng
trong ca'i kho^ng khi' buo^`n tha?m cu?a mo^.t nha` co' tang. Va(n pho`ng
cu?a o^ng Die^.m va^~n tranh sa'ng tranh to^'i.
Ngoa`i tro+`i va^~n co`n to?, nhu+ng trong nha` a'nh sa'ng dda~ mo+`. DDe`n
chu+a ddu+o+.c ba^.t le^n. DDu+'c Cha Thu.c va` o^ng Nhu tha^'y to^i va`o
la(.ng le~ ddi sang pho`ng be^n ca.nh. Khi cu+?a pho`ng ddo' he' mo+?, to^i
thoa'ng tha^'y bo'ng va`i ngu+o+`i nhu+ la` ca'c o^ng Tra^`n Cha'nh Tha`nh,
Tra^`n Va(n La('m, Tra^`n Trung Dung. DDu+'c Cha Thu.c va` o^ng Nhu kho^ng
nhi`n to^i, kho^ng cha`o ho?i cu'i dda^`u bu+o+'c qua cu+?a pho`ng be^n
ca.nh.
O^ng Die^.m ngo^`i trong ghe^' ba`nh lo+'n, tha^'y to^i va`o, va^~n ngo^`i
ye^n, cha^.m cha.p ddu+a tay su+?a la.i hai ca'i ddai qua^`n ro^`i ca^`m
chie^'c a'o ve't ma'ng o+? lu+ng ghe^' khoa'c va`o ngu+o+`i. Ne't ma(.t o^ng
Die^.m tro^ng tha^.t buo^`n tha?m thie^?u na~o, nhu+ mo^.t ngu+o+`i dda~
he^'t sinh lu+.c, ma^'t chi' pha^'n dda^'u. To^i cu'i dda^`u cha`o o^ng
Die^.m.
O^ng cha(?ng no'i gi`, chi? chie^'c ghe^' ddo^'i die^.n ra hie^.u mo+`i to^i
ngo^`i. To^i ngo^`i xuo^'ng cho+` ddo+.i o^ng le^n tie^'ng tru+o+'c. Mo^.t
cha(.p sau, o^ng Die^.m mo+'i ca^'t tie^'ng, gio.ng dde^`u dde^`u, cha'n
na?n:
- Thu+a cha, ti`nh hi`nh na`y, to^i kho^ng the^? o+? la.i ddu+o+.c nu+~a.
To^i o+? na'n the^m cha(?ng i'ch lo+.i gi` ma` co`n ga^y ho^~n loa.n va`
ddo^? ma'u cho dda^'t nu+o+'c mi`nh tho^i.
Ngu+o+`i Pha'p kho^ng tha`nh thu+.c. Ho. va^~n du+.a va`o bo.n Bi`nh Xuye^n
va` Ta^m Hinh ma` pha' to^i. Cha kho^ng the^? tu+o+?ng tu+o+.ng ddu+o+.c
ca'c kho' kha(n ma` ngu+o+`i Pha'p va` bo.n ddo' ga^y ra cho to^i. To^i
kho^ng the^? la`m ddu+o+.c mo^.t vie^.c gi` he^'t, vi` mo.i ma^'u cho^'t
quye^`n ha`nh dde^`u na(`m trong bo.n na`y he^'t. Ti`nh the^' na`y to^i
kho^ng the^? o+? la.i ddu+o+.c!
To^i im la(.ng mo^.t lu'c, ro^`i nhi`n tha(?ng va`o ma('t o^ng Die^.m:
- Thu+a cu., ca'ch dda^y va`i tha'ng, to^i dda~ thu+a vo+'i cu. la` cu.
kho^ng ne^n ve^`, vi` ve^` trong ti`nh the^' na`y kho^ng the^? tha`nh co^ng
ddu+o+.c, nhu+ng cu. dda~ ha(ng ha'i no'i ra(`ng cu. tin tu+o+?ng o+? mo^.t
phe'p la. cu?a Chu'a. Thu+a cu., tuy to^i la` linh mu.c, nhu+ng to^i kho^ng
cho+` ddo+.i o+? phe'p la. ma` chi? tro^ng va`o co^' ga('ng cu?a mi`nh
tru+o+'c. Cu. dda~ nha^.n lo+`i ve^` nu+o+'c, cu. chi.u tra'ch nhie^.m
kho^ng pha?i la` Ba?o DDa.i, ngu+o+`i Pha'p hay vo+'i bo.n Bi`nh Xuye^n,
bo.n Ta^m Hinh, ma` vo+'i quo^'c gia Vie^.t Nam, da^n to^.c Vie^.t Nam va`
ba^y gio+` dda(.c bie^.t cu. pha?i nha^.n tra'ch nhie^.m vo+'i ha`ng tra(m
nga`n da^n di cu+ dda~ tin tu+o+?ng no+i cu. ma` ke'o va`o dda^y. Du` Chu'a
kho^ng ban phe'p la. cu. cu~ng kho^ng co' quye^`n dda`o ngu~ lu'c na`y. Va?
la.i phe'p la. cu?a Chu'a chi? xa?y ra khi con ngu+o+`i dda~ la`m he^'t
su+'c mi`nh. Cu. thu+? xe't la.i xem cu. va` nhu+~ng ngu+o+`i quanh cu. dda~
la`m he^'t su+'c mi`nh dde^? ddo^'i pho' vo+'i ti`nh the^' chu+a? DDo^`ng
ba`o di cu+ Ba('c va` Nghe^. Ti~nh Bi`nh la` mo^.t ga'nh na(.ng, nhu+ng
cu~ng co' the^? la` mo^.t su+'c ma.nh, cu. dda~ nghi~ dde^'n chuye^.n nho+`
dde^'n su+'c ma.nh ddo' chu+a? Nhu+~ng ddo^`ng ba`o di cu+ hie^.n ddang
so^'ng kho^'n kho^?, ba^'p be^nh trong ca'c tra.i ta.m cu+ chen chu'c nhau
ha`ng chu.c ngu+o+`i trong mo^.t ca(n pho`ng va`i thu+o+.c vuo^ng vu+'c, cu.
co' the^? no+~ lo`ng bo? ho. trong ti`nh tra.ng ddo' sao?
Ngoa`i cu. kho^ng co' ai nghi~ dde^'n chuye^.n lo cho ddo^`ng ba`o di cu+
ca?. Cu. ra ddi lu'c na`y, ho. se~ che^'t, vi` ve^` Ba('c thi` kho^ng the^?
ddu+o+.c nu+~a ro^`i ma` o+? la.i kho^ng co' ngu+o+`i la~nh dda.o giu'p
ddo+~ thi` la`m sao so^'ng ddu+o+.c no+i dda^'t la.? Mo.i ngu+o+`i dde^`u
bie^'t kho^ng pha?i Ba?o DDa.i hay Nguye^~n Va(n Hinh muo^'n va` co' the^?
giu'p ddo+~ da^n di cu+ ddu+o+.c.
O^ng Die^.m im la(.ng va` cha(m chu' nghe to^i ca`ng lu'c ma(.t o^ng cu.
ca`ng co' ve? quye^'t lie^.t ho+n. To^i no'i tie^'p:
- Cu. ne^n o+? la.i rhe^m va`i tha'ng nu+~a, ha~y co^' ga('ng he^'t su+'c
mi`nh. Tha`nh co^ng thi` kho' cho+' do.n va li ra ddi khi na`o cu~ng
ddu+o+.c. Cu. ne^n co^' ga('ng the^m va`i tha'ng ro^`i lu'c ddo' ne^'u he^'t
ca'ch thi` do.n va li cu~ng chu+a muo^.n gi`. Cu. ne^n ta^.p trung mo.i
phu+o+ng die^.n, mo.i no^~ lu+.c gia?i quye^'t va^'n dde^` ddo^`ng ba`o di
cu+ tru+o+'c. Mo^.t khi cu. ddi.nh cu+ ho. ddu+o+.c thi` chi'nh ho. se~ la`
lu+.c lu+o+.ng ha^.u thua^~n no`ng co^'t cho cu..
Cu. Die^.m va^~n co`n pha^n va^n:
- Ne^'u ba^y gio+` to^i o+? la.i, thi` cha tha^'y ra(`ng tha'i ddo^. cu?a
quo^'c da^n se~ ra sao?
To^i tra? lo+`i o^ng kho^ng chu't do du+.:
- Tru+` mo^.t so^' nho? theo Ta^y, theo Bi`nh Xuye^n, toa`n da^n va^~n tin
tu+o+?ng no+i cu.. Pha^`n lo+'n ca'c ti?nh tru+o+?ng nha^'t la` o+? mie^`n
Trung, dde^`u u?ng ho^. cu.. Va? la.i ho. la` nhu+~ng ke? thuo^.c ca^'p, ho.
chi? tua^n le^.nh, nhu+~ng ke? co' danh nghi~a, danh nghi~a o+? no+i cu..
Cu. la` thu? tu+o+'ng chi'nh phu?, Ba?o DDa.i thi` o+? Cannes, va^.y chi?
co' cu. co' tu+ ca'ch ra le^.nh va` le^.nh cu?a cu. cha('c cha('n se~
ddu+o+.c tua^n ha`nh. Cu. co' the^? ra chi? thi. cho ho. to^? chu+'c nhu+~ng
cuo^.c bie^?u ti`nh kha('p no+i tre^n toa`n quo^'c, la^`n lu+o+.t, va`
cuo^'i cu`ng pho^'i ho+.p tha`nh mo^.t nga`y to^?ng bie^?u ti`nh. Su+.
bie^?u du+o+ng lu+.c lu+o+.ng qua^`n chu'ng na`y cha('c cha('n se~ la`m cho
Pha'p va` bo.n Bi`nh Xuye^n, Ta^m Hinh pha?i ne^? nang ma` kho^ng da'm
lo^.ng ha`nh nu+~a.
Ho+n nu+~a cu. ddi lu'c na`y tu+'c la` ma('c mu+u ngu+o+`i Pha'p, Ba?o
DDa.i, bo.n Ta^m Hinh ho. muo^'n cu. ve^` dde^? tu+. ddo^'t cha'y uy ti'n
va` su+. nghie^.p chi'nh tri.. Cu. ddi thi` kha'c na`o thu' nha^.n su+.
ba^'t lu+.c vo+'i ho., chi.u thua ho..
O^ng Die^.m vui ne't ma(.t, ddu+'ng tha(?ng ngu+o+`i:
- Cha no'i ddu'ng. Ne^'u to^i ddi lu'c na`y thi` ddu'ng la` ma('c mu+u
ngu+o+`i Pha'p. Ho. ddem to^i ve^` ro^`i la`m mo.i ca'ch dde^? cho to^i
tha^'t ba.i, dde^? cho to^i pha?i tu+. y' bo? ddi. Va^.y ba^y gio+` theo y'
cha, to^i quye^'t o+? la.i, kho^ng pha?i va`i tha'ng ma` cho dde^'n bao
gio+` hoa`n ta^'t su+' ma.ng.
Co' ddie^`u la. la` nhu+~ng ngu+o+`i quanh to^i kho^ng mo^.t ai khuye^n to^i
o+? la.i. Ho. dde^`u ddo^`ng y' ra(`ng o+? la.i kho^ng the^? la`m gi`
ddu+o+.c va` to^i ne^n ra ddi dde^? tra'nh ca?nh ho^~n loa.n ddo^? ma'u cho
dda^'t nu+o+'c. To^i se~ nghe lo+`i cha, do^`n mo.i no^~ lu+.c va`o vie^.c
giu'p da^n di cu+, kho^ng pha?i mai sau, ma` ngay ba^y gio+`. To^i dda~
nghi~ ra mo^.t ca'ch dde^? ddo^'i pho' vo+'i bo.n Bi`nh Xuye^n, Ta^m Hinh.
O^ng Die^.m nga('t lo+`i, va` kho^ng no'i gi` the^m. To^i ye^n ta^m ra ve^`
nga`y ho^m sau tro+? la.i Hue^'. Va`i ho^m sau to^i hie^?u ra ca'i ca'ch
o^ng Die^.m no'i u'p mo+? trong ddoa.n cuo^'i ca^u chuye^.n la` ca'ch gi`.
Cu. du`ng mo.i ca'ch chuye^?n ca'c tie^?u ddoa`n Ba?o Chi'nh DDoa`n, BA?o An
DDoa`n, ca'c lu+.c lu+o+.ng qua^n su+. Vie^.t Nam tu+` Ba('c va` Trung va`o
Sa`i Go`n ba(`ng nhu+~ng phu+o+ng tie^.n nhanh nha^'t.
Ma(.t kha'c o^ng Die^.m cho thay the^' mo^.t so^' chi? huy tru+o+?ng, ddo+n
vi. tru+o+?ng ma` kho^ng qua he^. tho^'ng cu?a Nguye^~n Va(n Hinh, cu~ng
kho^ng tham kha?o vo+'i ngu+o+`i Pha'p. Ma(.t kha'c co' le~ o^ng dda~ chi?
thi. ma^.t cho ca'c ti?nh qua^.n tru+o+?ng kha('p no+i, cho ne^n lu.c tu.c
co' nhu+~ng cuo^.c bie^?u ti`nh no^?i le^n kha('p no+i u?ng ho^. o^ng.
Nhu+~ng kha^?u hie^.u dda? dda?o Ba?o DDa.i ba('t dda^`u ddu+o+.c tung ra.
O^ng Die^.m cu~ng tha`nh la^.p mo^.t he^. tho^'ng co^ng an ca?nh sa't rie^ng
kho^ng na(`m trong tay Bi`nh Xuye^n. Hi`nh nhu+ o^ng Mai Hu+~u Xua^n ca^`m
dda^`u he^. tho^'ng na`y. Ta.i Hue^', Sa`i Go`n, Nha Trang nhie^`u cuo^.c
bie^?u ti`nh lo+'n ddu+o+.c to^? chu+'c lie^n tie^'p, va` la^`n na`y co^ng
an xung phong Bi`nh Xuye^n dda~ kho^ng nga(n tro+? gi` co' le~ vi` ho.
tha^'y phong tra`o u?ng ho^. o^ng Die^.m qua' ma.nh.
O^ng Die^.m cu~ng khe'o le'o ddie^`u ddi`nh vo+'i ca'c gia'o pha'i va` ca?
Bi`nh Xuye^ndde^? ho. o+? ye^n cho o^ng cu?ng co^' quye^`n ha`nh va` xa^y
du+.ng lu+.c lu+o+.ng.
So^' ngu+o+`i di cu+ ca`ng nga`y ca`ng ddo^ng, va` ddu'ng nhu+ to^i dda~
no'i vo+'i o^ng Die^.m, chi'nh ho., hay con ca'i ho. trong ca'c lu+.c
lu+o+.ng qua^n su+., dda~ ha^.u thua^~n ma.nh me~ cho o^ng Die^.m, giu'p
o^ng tha`nh co^ng.
To^i ve^` Hue^' nga`y ho^m sau, nghi~a la` to^i chi? o+? la.i Sa`i Go`n
mo^.t dde^m ma` tho^i. Ti`nh hi`nh o+? Sa`i Go`n lu'c ba^'y gio+` he^'t
su+'c ca(ng tha(?ng. Ba?y Vie^~n va` Nguye^~n Va(n Hinh dda~ to? ra qua'
kie^u ca(ng vi` tu+. tin, va` ddo' la` lo^~i la^`m lo+'n nha^'t cu?a ho..
Lo^~i la^`m thu+' hai, la` ho. chi? co' mo^.t so^' thuo^.c ha. tuy kha'
ddo^ng, nhu+ng kho^ng ddu+o+.c ca?m ti`nh va` su+. u?ng ho^. cu?a qua^`n
chu'ng.
Quan nie^.m chi'nh tri. cu?a bo.n na`y la` ca'i quan nie^.m chi'nh tri. he.p
ho`i, tu+o+?ng ra(`ng na('m ddu+o+.c nhu+~ng ma^'u cho^'t trie^`u ddi`nh hay
tha^m cung la` na('m ddu+o+.c he^'t, tu+o+?ng ra(`ng ddu+o+.c quan tha^`y
Pha'p va` Ba?o DDa.i thu+o+ng la` ddu?. Ho. kho^ng y' thu+'c ddu+o+.c su+'c
ma.nh cu?a qua^`n chu'ng, chi? bie^'t su+'c ma.nh cu?a vo~ lu+.c, su'ng
dda.n.
Lu'c ba^'y gio+` qua^`n chu'ng Vie^.t Nam co' nhie^`u thie^.n ca?m vo+'i
o^ng Die^.m. Ca? nhu+~ng ngu+o+`i kho^ng phu.c o^ng Die^.m khi so sa'nh o^ng
Die^.m vo+'i bo.n Ta^m Hinh, Ba?y Vie^~n thi` cu~ng pha?i cha^'p nha^.n o^ng
Die^.m. Thu+.c ra thi` to^i cha(?ng ddo'ng go'p ddu+o+.c gi` nhie^`u va`o
ca'c quye^'t ddi.nh, mu+u ke^', chi'nh sa'ch cu?a o^ng Die^.m, trong tho+`i
ky` na`y, hay ve^` sau, nhu+ng to^i dda~ go+.i y' cho o^ng Die^.m nho+'
dde^'n mo^.t su+'c ma.nh chu+a ddu+o+.c su+? du.ng, ha`ng chu.c va.n da^n di
cu+ va` gia ddi`nh ho.. So^' ngu+o+`i ddo^ng dda?o na`y ddang o+? trong
mo^.t the^' ke.t, ddang bi. do^`n va`o ddu+o+`ng cu`ng, va` sa(~n sa`ng
lie^`u ma.ng dde^? chie^'m mo^.t dda^'t so^'ng.
To^i ve^` Hue^', ngoa`i vie^.c da.y ho.c, ra~nh ro^~i lu'c na`o la` to^i
to^i ddi tha(m ca'c tra.i ta.m cu+ cu?a ddo^`ng ba`o di cu+ Nghe^. Ti~nh
Bi`nh o+? Qua?ng Tri., Hue^', DDa` Na(~ng. Ca'c ti?nh tru+o+?ng bie^'t to^i
quen tha^n gia ddi`nh o^ng Die^.m, va? la.i nhu+~ng dde^` nghi. cu?a to^i
hoa`n toa`n vo^ tu+ va` vo^ vi. lo+.i, ne^n nhie^`u ngu+o+`i nghe lo+`i to^i
no'i ma` dda(.c bie^.t chu' y' dde^'n da^n di cu+.
Ca'c tru+o+`ng ho.c ddu+o+.c da`nh la`m no+i ta.m tru' cho da^n di cu+. Mo.i
phu+o+ng tie^.n ddi.a phu+o+ng ddu+o+.c dde^` ra dde^? giu'p ddo+~ da^n di
cu+. Con so^' da^n di cu+ ca`ng nga`y ca`ng ddo^ng, co' nhu+~ng gia ddi`nh
chi? tro^'n va`o ddu+o+.c vo+'i mo^.t tay na?i, tie^`n ba.c kho^ng co' bao
nhie^u, nhu+ng nho+` su+. giu'p ddo+~ ta^.n ti`nh va` mau cho'ng cu?a chi'nh
quye^`n ddi.a phu+o+ng ne^n kho^ng xa?y ra mo^.t tru+o+`ng ho+.p na`o da^n
di cu+ pha?i che^'t ddo'i.
Nhu+~ng nha` ha?o ta^m nhie^`u ngu+o+`i cu~ng he^'t lo`ng giu'p ddo+~ mo^.t
ca'ch thu+.c te^'. To^i nghi~ ra(`ng chi'nh so^' ngu+o+`i di cu+ lu'c ba^'y
gio+` dda~ la`m so^'ng bu+`ng da^.y tinh tha^`n da^n to^.c, lo`ng thu+o+ng
ye^u ro^.ng lo+'n, ti`nh ddoa`n ke^'t cha^n tha^.t, va` ta.o ddu+o+.c mo^.t
kho^'i qua^`n chu'ng thua^`n nha^'t u?ng ho^. o^ng Die^.m.
Trong tho+`i gian na`y, co' le~ nho+' la.i va`i lo+`i no'i cu?a to^i, o^ng
Die^.m ti`m mo.i ca'ch ddem va`o Sa`i Go`n va` Nam pha^`n nhie^`u tie^?u
ddoa`n qua^n Vie^.t Nam tu+` phi'a Ba('c vi~ tuye^'n 17. Tru+o+'c he^'t
mo^.t ddo+n vi. thie^.n chie^'n va` trung tha`nh ddu+o+.c tha`nh la^.p dde^?
ba?o ve^. phu? Thu? tu+o+'ng, sau na`y tha`nh Lie^n Binh pho`ng ve^. phu?
To^?ng tho^'ng. Pha^`n lo+'n binh si~ va` si~ quan trong ddo+n vi. na`y
dde^`u la` ngu+o+`i Thanh Nghe^. Ti~nh Bi`nh, va` li'nh Ba('c pha^`n.
Nguye^~n Va(n Hinh, vo+'i chu+'c vi. tu+ le^.nh qua^n ddo^.i Vie^.t Nam,
la.i ddu+o+.c ngu+o+`i Pha'p u?ng ho^., tu+o+?ng ra(`ng na('m ddu+o+.c mo.i
su+'c ma.nh qua^n su+., nhu+ng thu+.c te^' dda~ ngu+o+.c la.i.
Hinh chi? na('m ddu+o+.c mo^.t va`i ddo+n vi. nho?, mo^.t va`i ca^'p chi?
huy do cha con Ta^m Hinh dda(.t dde^?, nhu+ng so^' ngu+o+`i na`y, cu~ng nhu+
chi'nh ca' nha^n cu?a tu+o+'ng Hinh, kho^ng ddu+o+.c ca'c binh si~ ki'nh
phu.c tha^.t ti`nh, cho ne^n kho^ng cha('c ho. dda~ mu` qua'ng tua^n le^.nh
Hinh dde^? dda`n a'p da^n chu'ng hay cho^'ng la.i o^ng Die^.m.
Suo^'t tho+`i gian cuo^'i na(m 1954, to^i va`o Sa`i Go`n va`i la^`n khi thi`
tu+. y' to^i bay va`o, khi thi` chi'nh o^ng Die^.m cho mo+`i va`o. Mo^~i
la^`n la`m ddu+o+.c mo^.t vie^.c gi` vu+`a y', nha^'t la` trong ddi.a ha.t
giu'p ddo+~ da^n di cu+, o^ng Die^.m la.i ddem ke^? vo+'i to^i, nhu+ dde^?
khoe, nhu+ dde^? pha^n bua.
O^ng Die^.m co' thie^.n ca?m nhie^`u vo+'i da^n di cu+ Thanh Nghe^. Ti~nh
Bi`nh. Co' la^`n o^ng no'i vo+'i to^i:
- Gia? su+? to^i ddem va`o Nam ddu+o+.c va`i chu.c nga`n da^n Nghe^. Ti~nh
Bi`nh va` co' mu+o+i ca'n bo^. gio?i nhu+ cha thi` mo.i vie^.c cha('c cha('n
se~ tha`nh co^ng.
To^i cu+o+`i tra? lo+`i:
- Hie^.n nay cu. ddang co' mo^.t con so^' da^n di cu+ Nghe^. Ti~nh Bi`nh
ddo^ng dda?o ho+n con so^' ma` cu. vu+`a no'i ra. CU~ng xin cu. lu+u y'
ra(`ng ta^'t ca? da^n di cu+ ba^'t cu+' vu`ng na`o dde^'n cu~ng ddang o+?
trong mo^.t ngo~ cu`ng, va` chi? co' lo^'i thoa't duy nha^'t la` theo cu.
chie^'n tha('ng mo.i tro+? nga.i, mo.i lu+.c lu+o+.ng pha?n da^n pha?n
nu+o+'c.
O^ng Die^.m cu~ng cho to^i bie^'t dda~ ddem va`o Sa`i Go`n va` Nam pha^`n
mo^.t so^' ddo+n vi. qua^n ddo^.i tu+` ngao`i vi~ tuye^'n 17 va`o. O^ng
cu~ng cho to^i bie^'t kha'i nie^.im cu?a o^ng ve^` ca'c ddi.nh cu+. O^ng
chu' y' dda(.c bie^.t dde^'n gia' tri. chie^'n lu+o+.c va` kinh te^' cu?a
vu`ng cao nguye^n, va` dda(.t ke^' hoa.ch ddi.nh cu+ ddo^`ng ba`o di cu+
Nghe^. Ti~nh Bi`nh ta.i ca'c vu`ng Ban Me^ Thuo^.t, Tuye^n DDu+'c, DDa`
La.t. So^' ngu+o+`i di cu+ na`y ddu+o+.c ddi.nh cu+ kha' so+'m ta.i ca'c
tra.i nhu+ Ha` Lan A, va` B, DDu+'c La^.p, Bi`nh Gia?, Phan Thie^'t, Ta^n
Bi`nh (Kha'nh Ho`a, Cam Ranh). To^i co' nghi~ dde^'n ca'ch ho`a ddo^`ng da^n
di cu+ va`o da^n ddi.a phu+o+ng nhu+ng kho^ng co' di.p no'i ra, va` to^i
cu~ng nha^.n tha^'y su+. kho' kha(n qua' lo+'n trong vie^.c ddo'. Mo.i
vie^.c la` pha?i cha.y ddua vo+'i tho+`i gian. Da^n di cu+ la.i kho^ng chi.u
ro+`i nhau, dde^'n dda^u cu~ng muo^'n ta^.p trung va`o mo^.t vu`ng, do ddo'
la('m lu'c dda~ ta.o ra mo^.t ti`nh tra.ng bie^.t la^.p, ky` thi..
Mo^.t ma(.t gia?i quy'e^t va^'n dde^` di cu+, cu?ng co^' lu+.c lu+o+.ng to^?
chu+'c bo^. ma'y chi'nh quye^`n, ma(.t kha'c o^ng Die^.m va` ca'c ca'n bo^.
cu?a o^ng ba('t dda^`u pha't ddo^.ng phong tra`o cho^'ng Pha'p va` cho^'ng
Ba?o DDa.i. Tho+`i gian cuo^'i na(m 1954 la` tho+`i gian thanh toa'n bo.n
Ba?y Vie^~n va` Ta^m Hinh.
Thoa.t dda^`u o^ng Die^.m co^' ga('ng tie^'n ha`nh co^ng vie^.c theo ca'c
ca'ch thu+'c ho+.p pha'p, o^n ho`a ba(`ng ca'ch cu+? ngu+o+`i thay the^'
nhu+~ng thuo^.c ha. cu?a Ta^m Hinh trong ca'c co+ quan ha`nh cha'nh cu~ng
nhu+ qua^n su+.. Ta.i mie^`n Trung o^ng Die^.m dda~ tha`nh co^ng de^~ da`ng,
kho^ng ga^y ne^n su+. xa'o tro^.n na`o nhu+ng ta.i Nam pha^`n nhie^`u
tru+o+`ng ho+.p ca'c le^.nh cu?a o^ng Die^.m dda~ kho^ng ddu+o+.c tua^n
theo. Nhie^`u si~ quan ddu+o+.c o^ng Die^.m bo^? nha^.m dda~ kho^ng the^?
tie^'p nha^.n chu+'c vu. mo+'i ddu+o+.c.
35. O^ng Die^.m ddo^'i vo+'i Bi`nh Xuye^n va` ca'c dda?ng pha'i chi'nh tri.
Ta.i Nam pha^`n, co' ma^'y lu+.c lu+o+.ng ddu+o+.c coi nhu+ kho^ng theo o^ng
Die^.m, ddo' la` mo^.t so^' ddo+n vi. qua^n ddo^.i du+o+'i quye^`n chi? huy
tru+.c tie^'p cu?a tu+o+'ng Hinh va` ca'c thuo^.c ha. tha^n ti'n, ca'c qua^n
ddo^.i gia'o pha'i nhu+ Cao DDa`i, Ho`a Ha?o va` qua^n ddo^.i Bi`nh Xuye^n.
O^ng Die^.m va` o^ng Nhu kho^n khe'o ta'ch ro+`i ca'c lu+.c lu+o+.ng na`y
ra, tru+o+'c he^'t o^ng ti`m ca'ch la`m cho hai lu+.c lu+o+.ng Gia'o pha'i
la` Cao DDa`i va` Ho`a Ha?o tro+? tha`nh trung la^.p trong cuo^.c tranh
cha^'p quye^`n ha`nh giu+~a o^ng va` Ta^m Hinh. To^i kho^ng ro~ nho+` may
ma('n hay nho+` ta`i gio?i, o^ng Die^.m dda~ lo^i cuo^'n ddu+o+.c mo^.t
tha`nh pha^`n qua^n ddo^.i Cao DDa`i du+o+'i quye^`n Tri.nh Minh The^'.
Vie^.c ddo' ddu+o+.c coi nhu+ mo^.t tha`nh co^ng lo+'n cu?a o^ng. O^ng ye^n
ta^m ho+n, du+.a va`o nhu+~ng ddo+n vi. qua^n ddo^.i trung tha`nh vo+'i o^ng
thanh toa'n Nguye^~n Va(n Hinh, Bi`nh Xuye^n va` Lu+~ ddoa`n Ngu+. la^m
qua^n.
Ve^` ma(.t chi'nh tri., o^ng Die^.m cho tha`nh la^.p ta.i ca'c ti?nh nhu+~ng
u?y ban nha^n da^n ca'ch ma.ng, va` ta.i trung u+o+ng phong tra`o Ca'ch
ma.ng Quo^'c gia ra ddo+`i. Nhie^.m vu. cu?a to^? chu+'c na`y la` u?ng ho^.
o^ng Die^.m va` ha. be^. Ba?o DDa.i cu`ng bo.n Ta^m, Hinh.
Nho+` co' to^? chu+'c va` ddu+o+.c su+. u?ng ho^. cu?a qua^`n chu'ng, trong
tho+`i gian tu+` 1955 dde^'n 1956, o^ng Die^.m co' the^? no'i dda~ na('m
ddu+o+.c qua^`n chu'ng trong lu'c nhu+~ng ke? thu` o^ng da^`n bi. co^ la^.p
va` vi` la`m tay sai cho Pha'p mo^.t ca'ch qua' tra^ng tra'o dda~ ma^'t
he^'t chi'nh nghi~a, kho^ng co' mo^.t ha^.u thua^~n qua^`n chu'ng na`o.
Nhu+~ng chuye^.n dda(`ng sau vu. trua^'t phe^' Ba?o DDa.i, dda'nh dduo^?i
ngu+o+`i Pha'p, to^i kho^ng da'm bie^'t dde^'n, va` xin nhu+o+`ng cho ca'c
nha` chi'nh tri. nghie^n cu+'u va` phe^ pha'n.
Va? la.i lu'c ba^'y gio+` to^i chi? chu' y' dde^'n mo^.t va^'n dde^` di cu+.
To^i cu~ng nghe no'i dde^'n su+. giu'p ddo+~ cu?a My~ ddo^'i vo+'i o^ng
Die^.m trong tho+`i gian na`y, kho^ng nhu+~ng chi? ve^` phu+o+ng die^.n xa~
ho^.i, nhu+ ca'c khoa?n tro+. giu'p da^n di cu+ ma` tho^i, ma` co`n nhie^`u
ve^` phu+o+ng die^.n chi'nh tri., ngoa.i giao qua^n su+. nu+~a. Co' mo^.t
ddie^`u la`m to^i nga.c nhie^n la` qua^n ddo^.i Pha'p lu'c ba^'y gio+` dda~
pha?n u+'ng ye^'u o+'t chie^'u le^. ddo^'i vo+'i vie^.c trua^'t phe^ Ba?o
DDa.i va` dduo^?i ho. ra kho?i Vie^.t Nam. Trong cuo^.c xung ddo^.t giu+~a
o^ng Die^.m va` Ta^m Hinh va` Bi`nh Xuye^n, mo^.t ca'ch co' chu+`ng va^.y
tho^i, kho^ng la^'y gi` la`m ti'ch cu+.c cho la('m. To^i tin ra(`ng dda(`ng
sau vie^.c ddo', ta.i nhu+~ng kinh ddo^ lo+'n cu?a ca'c cu+o+`ng quo^'c,
dda~ co' mo^.t su+. da`n xe^'p na`o ddo', hoa(.c la` Pha'p dda~ qua' cha'n
nga'n chie^'n tranh Vie^.t Nam va` ba^y gio+` kho^ng tha thie^'t dde^'n
vie^.c ba?o ve^. ddi.a vi. cu?a nu+o+'c Pha'p o+? pha^`n dda^'t Vie^.t Nam
co`n la.i nu+~a.
Ne^'u lu'c ba^'y gio+` qua^n ddo^.i Pha'p cho^'ng o^ng Die^.m ra ma(.t,
kho^ng bie^'t chuye^.n gi` se~ xa?y ra, va` du` o^ng Die^.m co' tha('ng
cu~ng co`n nhie^`u kho' kha(n, va` co`n ddo^? ma'u nhie^`u ho+n nu+~a. Sau
khi qua^n ddo^.i Pha'p cha^'p nha^.n ta^.p trung va`o mo^.t va`i vu`ng pha'i
bo^. qua^n su+. Pha'p ru't lui thi` ngu+o+`i ta tha^'y My~ ta(ng cu+o+`ng
pha'i bo^. cu?a ho.: do tu+o+'ng Harkins ca^`m dda^`u. Vai tro` cu?a pha'i
vo^. My~ ca`ng nga`y ca`ng lo+'n, hoa`n toa`n thay the^' pha'i bo^. Pha'p
trong ca'c co^ng ta'c hua^'n luye^.n, co^' va^'n.
To^i pha?i co^ng nha^.n ra(`ng o^ng Die^.m la` mo^.t ngu+o+`i co' o'c ddo^.c
to^n, ne^'u chu+a pha?i la` ddo^.c ta`i. Ngay tu+` dda^`u o^ng dda~ cho
ra(`ng chi? ne^n co' mo^.t dda?ng duy nha^'t. Co' le~ o^ng cho ra(`ng dde^?
cho^'ng la.i co^.ng sa?n, thi` phe quo^'c gia kho^ng the^? ro+i va`o nhu+~ng
ho^~n loa.n chi'nh tri. do che^' ddo^. dda dda?ng ga^y ra, cho ne^n o^ng
kho^ng muo^'n ta.i mie^`n Nam co' tre^n hai dda?ng. Ve^` ma(.t no^?i, o^ng
tha`nh la^.p phong tra`o Ca'ch ma.ng Quo^'c gia, va` trong be^` sa^u cu?a
sinh hoa.t chi'nh tri. o^ng du+.ng dda?ng Ca^`n Lao Nha^n Vi..
Ca'i tinh tha^`n ddo^.c to^n na`y ddu+o+.c bie^?u lo^. ro~ re^.t trong ca'ch
ddo^'i pho' vo+'i ca'c dda?ng pha'i quo^'c gia, tuy kho^ng hoa`n toa`n u?ng
ho^. o^ng Die^.m va` chi.u sa't nha^.p va`o phong tra`o Ca'ch ma.ng Quo^'c
gia cu?a o^ng. To^i co`n nho+' mo^.t ho^m to^i ddang o+? trong dinh, hi`nh
nhu+ khoa?ng dda^`u na(m 1955 thi` co' mo^.t ddoa`n bie^?u ti`nh ke'o dde^'n
tru+o+'c dinh. DDoa`n bie^?u ti`nh na`y do ca'c ca'n bo^. mo^.t dda?ng kha'
quan tro.ng lu'c ba^'y gio+` to^? chu+'c, ddo' la` pho`ng tra`o Tranh Thu?
Tu+. Do cu?a ca'c o^ng Vu~ Quo^'c Thu'c, Bu`i Va(n Thinh.
To^i tu+o+?ng ra(`ng the^' na`o o^ng Die^.m cu~ng ra tru+o+'c dinh tie^'p
dda.i die^.n cu?a ddoa`n bie^?u ti`nh, nhu+ng chuye^.n xa?y ra tra'i vo+'i
y' nghi~ cu?a to^i. O^ng Die^.m dda~ ra le^.nh ddo+n vi. pho`ng ve^. phu?
Thu? tu+o+'ng canh ga'c nghie^m ma^.t ro^`i o^ng va^~n bi`nh ti~nh o+? trong
dinh, cho dde^'n lu'c ddoa`n bie^?u ti`nh cha'n na?n tu+. gia?i ta'n. Sau
ddo' i't la^u, Bu`i Va(n Thinh ddang la`m bo^. tru+o+?ng Tu+ pha'p ddu+o+.c
cho ddi la`m dda.i su+' ta.i Nha^.t Ba?n.
Cu~ng trong tho+`i gian na`y, phi'a be^n Co^ng gia'o co' mo^.t lu+.c
lu+o+.ng chi'nh tri. kha' quan tro.ng, la` Ta^.p ddoa`n co^ng da^n to^n
gia'o. O^ng Die^.m va` o^ng Nhu kho^ng ba(`ng lo`ng cho lu+.c lu+o+.ng na`y
hoa.t ddo^.ng, nhu+ng cu~ng ho+i ke.t. O^ng kho^ng muo^'n du`ng ca'c
phu+o+ng thu+'c a'p lu+.c hay dda`n a'p. Mo^.t ho^m o^ng Die^.m no'i
chuye^.n vo+'i to^i:
- Nu+o+'c mi`nh ddang co' qua' nhie^`u ma^`m mo^'ng ho^~n loa.n. Theo y'
to^i chi? ne^n co' mo^.t phong tra`o Ca'ch ma.ng Quo^'c gia, va` mo^.t
dda?ng chi'nh tri. duy nha^'t la` Ca^`n Lao. Ba^y gio+` co' phong tra`o
Ta^.p DDoa`n Co^ng Da^n do DDu+'c cha Pha.m Ngo.c Chi la~nh dda.o, to^i so+.
ra(`ng nhu+ the^' kho^ng i'ch lo+.i gi`. To^i muo^'n nho+` cha no'i vo+'i
DDu+'c cha Chi cho Ta^.p ddoa`n co^ng da^n sa't nha^.p va`o phong tra`o
Ca'ch ma.ng Quo^'c gia, cha nghi~ sao?
To^i nha^`n nga.i, thu+a o^ng:
- To^i kho^ng bie^'t cha('c Ta^.p DDoa`n Co^ng Da^n co' thu+.c su+. do
DDu+'c cha Chi la~nh dda.o hay kho^ng, bo+?i vi` ve^` ma(.t co^ng khai
chu'ng ta kho^ng the^? no'i cha('c DDu+'c cha Chi la~nh dda.o Ta^.p DDoa`n
Co^ng Da^n. Tre^n danh nghi~a, DDu+'c cha Chi kho^ng co' chu+'c vu. quan
tro.ng gi` trong to^? chu+'c na`y ca?. Ho+n nu+~a to^i la` mo^.t linh mu.c,
la~nh vie^.c ddi thu xe^'p chuye^.n dda?ng pha'i cho cu. e kho^ng tie^.n.
Chi ba(`ng nha^n di.p na`o ddo', cu. ga(.p DDu+'c cha Chi thu+? no'i
chuye^.n na`y vo+'i nga`i xem sao? To^i nghi~ ra(`ng ne^'u DDu+'c cha Chi
nha^.n tha^'y ti`nh hi`nh chi'nh tri. nu+o+'c ta kho^ng ne^n co' nhie^`u
dda?ng, thi` co' the^? nga`i ba(`ng lo`ng.
To^i ddu+o+.c bie^'t i't la^u sau, o^ng Nhu mo+'i DDu+'c cha Chi va`o trong
dinh no'i chuye^.n, nha^n mo^.t di.p DDu+'c cha Chi va`o Sa`i Go`n. Phong
tra`o Ta^.p DDoa`n Co^ng Da^n bi. gia?i ta'n va` ngu+o+`i ta tha^'y pha^`n
lo+'n ca'c ca'n bo^. cao ca^'p va` ca'c to^? chu+'c ha. ta^`ng cu?a phong
tra`o na`y gia nha^.p va`o phong tra`o Ca'ch ma.ng Quo^'c gia va` dda?ng
Ca^`n Lao.
Vi` ca'c dda?ng pha'i co' the^? tro+? tha`nh ddo^'i la^.p bi. thanh toa'n
ngay tu+` dda^`u, va` la.i bi. thanh toa'n ba(`ng su+'c ma.nh cu?a chi'nh
quye^`n, cho+' kho^ng ba(`ng mo^.t cuo^.c dda^'u tranh chi'nh tri. na`o, cho
ne^n phong tra`o Ca'ch ma.ng Quo^'c gia va` dda?ng Ca^`n Lao kho^ng co' co+
ho^.i thu+? tha'ch dde^? tru+o+?ng tha`nh va` tro+? tha`nh mo^.t dda?ng
chi'nh tri. ddu'ng nghi~a cu?a no'. Hai to^? chu+'c na`y, xe't ky~ chi? la`
mo^.t bo^. pha^.n le^. thuo^.c cu?a chi'nh quye^`n o^ng Die^.m. Ne^'u o^ng
Die^.m ddu+o+.c coi la` la~nh tu. dda?ng thi` cu~ng chi? vi` o^ng ddang la`
la~nh tu. quo^'c gia, cho+' kho^ng pha?i vi` o^ng ddu+o+.c dda?ng ba^`u
la^n. Le^` lo^'i sinh hoa.t dda?ng cu~ng ddu+o+.c ddo^`ng ho'a va`o le^`
lo^'i sinh hoa.t cu?a guo^`ng ma'y chi'nh quye^`n. Nhu+~ng co+ so+? hua^'n
luye^.n dda?ng, la` nhu+~ng co+ so+? chi'nh quye^`n. Trong ha^`u he^'t ca'c
tru+o+`ng ho+.p, vie^n chu+'c cao ca^'p nha^'t cu?a chi'nh quye^`n, ta.i
mo^.t ddi.a phu+o+ng, hay mo^.t co+ quan na`o ddo^`ng tho+`i cu~ng la` la~nh
tu. ddi.a phu+o+ng cu?a dda?ng. Nhu+ the^' to^? chu+'c dda?ng tro+? tha`nh
thu+`a va` vo^ i'ch, cu`ng la('m no' chi? co' ca'o i'ch lo+.i la` na('m
cha('c ddu+o+.c guo^`ng ma'y chi'nh quye^`n, dda(.t dde^? hay e'p buo^.c
nhu+~ng ngu+o+`i cu?a chi'nh quye^`n va` cu?a o^ng Die^.m va`o ca'c ddi.a
vi. then cho^'t trong quo^'c gia ma` kho^ng ga^y ddu+o+.c co+ so+? ha.
ta^`ng vu+~ng ma.nh be^`n bi? trong qua^`n chu'ng.
Theo le^` lo^'i to^? chu+'c va` sinh hoa.t nhu+ the^', bao gio+` o^ng Die^.m
co`n na('m chi'nh quye^`n, thi` dda?ng cu?a o^ng co' ve? ma.nh, nhu+ng chi?
la` ca'i su+'c ma.nh be^` ngoa`i, su+'c ma.nh lo`e ddu+o+.c ke? non da., mu`
qua'ng, ma` kho^ng bi.p ai ddu+o+.c. Ly' thuye^'t nha^n vi. ddu+o+.c du`ng
la`m ne^`n mo'ng tinh tha^`n cho DDa?ng va` Phong Tra`o cu~ng va^'p va`o
nhie^`u khuye^'t ddie^?m kho^ng co' su+'c sinh ddo^.ng ma.nh dde^? thu hu't
qua^`n chu'ng, nhu+~ng ca(n ba?n trie^'t ly' cu?a no' cu~ng co`n qua' ma^.p
mo+`, va' vi'u, va` kho^ng ba('t nguo^`n tu+` nhu+~ng truye^`n tho^'ng sa^u
xa cu?a da^n to^.c Vie^.t Nam. To^i kho^ng da'm no'i nhie^`u ve^` chuye^.n
na`y, va` ngay lu'c ba^'y gio+` to^i cu~ng dda~ kho^ng co' y' kie^'n gi`
ve^` ca'i ly' thuye^'t nha^n vi., ma(.c du` khi du ho.c to^i dda~ cho.n ban
trie^'t va` cu~ng dda~ nghie^n cu+'u ddo^i chu't ve^` trie^'t ho.c. DDo^i
lu'c o^ng Nhu co' dde^` ca^.p dde^'n ca'i ly' thuye^'t nha^n vi. vo+'i to^i,
nhu+ng to^i co^' tra'nh dde^? kho?i co' y' kie^'n. Rie^ng o^ng Die^.m thi`
to^i tha^'y o^ng kho^ng quan ta^m nhie^`u dde^'n pha^`n ly' thuye^'t chi'nh
tri.. To^i cu~ng kho^ng ddu+o+.c nghe o^ng ba`n vo+'i to^i mo^.t la^`n na`o
ve^` ly' thuye^'t nha^n vi.. O^ng chi? no'i dde^'n nhu+~ng vie^.c la`m,
nhu+~ng thu+.c hie^.n cu. the^?. Co' mo^.t ddie^`u ma` to^i co' the^?
ddo^`ng y', la` mo^.t phong tra`o chi'nh tri. muo^'n vu+~ng be^`n ca^`n
pha?i co' mo^.t ne^`n mo'ng tinh tha^`n, va` ne^`n mo'ng tinh tha^`n ddo'
ne^'u ddu+o+.c ddu'c ke^'t la.i ma.ch la.c co' the^? tha`nh mo^.t ly'
thuye^'t chi'nh tri.. Cho ne^n trong lu'c to^i kho^ng tha^'y co' gi` ho+n,
to^i nghi~ ra(`ng ca'i ly' thuye^'t nha^n vi., du` sao thi` co' va^~n ho+n
kho^ng. I't ra no' giu'p cho ngu+o+`i ha`nh ddo^.ng mo^.t va`i tie^u chua^?n
hu+o+'ng da^~n va` mo^.t va`i ca'ch thu+'c bie^.n ho^.. To^i co^' tra'nh
bi`nh lua^.n, chi? tri'ch la` vi` nghi~ nhu+ the^'.
To^i muo^'n nha('c dde^'n mo^.t tru+o+`ng ho+.p ddie^?n hi`nh thu+' hai
chu+'ng minh ti'nh ca'ch ddo^.c to^n cu?a o^ng Die^.m trong vie^.c da`n
xe^'p vo+'i ca'c dda?ng pha'i, hoa(.c trong quan nie^.m cu?a o^ng ve^` sinh
hoa.t chi'nh tri. da^n chu?. Trong khoa?ng tho+`i gian sau 1954, ta.i Hue^'
nho'm Le^ Tro.ng Qua't muo^'n tha`nh la^.p mo^.t dda?ng chi'nh tri. la^'y
te^n la` dda?ng Co^.ng Ho`a Xa~ Ho^.i. Le^ Tro.ng Qua't co' no'i chuye^.n
vo+'i to^i. Chu? y' cu?a Qua't la` muo^'n ddem dde^'n sinh hoa.t chi'nh tri.
mo^.t su+. ha`o hu+'ng pha^'n kho+?i ba(`ng ca'ch ta.o ra the^' lu+o+~ng
dda?ng va` nhu+ the^' trong lu'c dda?ng Ca^`n Lao va` phong tra`o Ca'ch
ma.ng Quo^'c gia ddo'ng vai dda?ng na('m quye^`n thi` dda?ng Co^.ng Ho`a Xa~
Ho^.i cu?a Qua't ddo'ng vai dda?ng ddo^'i la^.p.
To^i nha^.n tha^'y chu? tru+o+ng nhu+ va^.y cha(?ng nhu+~ng ra^'t hay ma`
co`n ca^`n thie^'t dde^? xa^y du+.ng nhu+~ng le^` lo^'i va` truye^`n tho^'ng
da^n chu? trong sinh hoa.t chi'nh tri. quo^'c gia, cho ne^n to^i tha^'y co'
thie^.n ca?m vo+'i chu? tru+o+ng ddo'. Khi Qua't tri`nh ba`y vo+'i to^i, va`
nho+` to^i no'i vo+'i o^ng Ca^?n va` o^ng Die^.m cho phe'p Qua't la^.p
dda?ng va` hoa.t ddo^.ng co^ng khai, ma(.c du` to^i nga.i se~ kho^ng
ddu+o+.c o^ng Ca^?n, o^ng Die^.m ddo^`ng y', nhu+ng to^i cu~ng dde^'n tri`nh
ba`y y' ddi.nh cu?a Qua't cho o^ng Ca^?n tru+o+'c.
O^ng Ca^?n cha(m chu' nghe, ro^`i cho to^i bie^'t ra(`ng ve^` va^'n dde^`
na`y, o^ng Die^.m va` o^ng Nhu dda~ ra chi? thi. ro~ ra`ng kho^ng cho phe'p
ba^'t cu+' ai la^.p the^m dda?ng pha'i chi'nh tri..
O^ng Ca^?n cu~ng gia?i thi'ch ra(`ng cha(?ng pha?i la` gia ddi`nh ho. Ngo^
chu? tru+o+ng ddo^.c ta`i chuye^n che^', nhu+ng vi` nha^.n tha^'y quan
nie^.m ddo^'i la^.p cu?a ngu+o+`i Vie^.t Nam mi`nh tha^.t la` tho^ so+ va`
sai la.c, khi no'i dde^'n ddo^'i la^.p ho. chi? nghi~ dde^'n vie^.c cu+o+'p
chi'nh quye^`n ba(`ng mo.i ca'ch, ba^'t cha^'p hie^'n pha'p lua^.t le^. va`
nhu+~ng thu? tu.c da^n chu? ho+.p pha'p. O^ng Ca^?n ddo+n cu+? nhu+~ng
tru+o+`ng ho+.p hoa.t ddo^.ng ddo^'i la^.p cu?a DDa.i Vie^.t, Quo^'c Da^n
DDa?ng. Hai to^? chu+'c na`y dda~ co' lu'c cho^'ng ddo^'i ba(`ng vo~ lu+.c,
ga^y kho' kha(n cho chi'nh quye^`n, cha(?ng i'ch lo+.i gi` cho quo^'c gia
da^n to^.c.
Lu'c ba^'y gio+` to^i nha^.n tha^'y nhu+~ng lo+`i gia?i thi'ch na`y co'
pha^`n ddu'ng, vi` tri`nh ddo^. y' thu+'c chi'nh tri. cu?a ngu+o+`i Vie^.t
Nam co`n thie^'u so't nhie^`u la('m, ca'c to^? chu+'c chi'nh tri. la.i dda~
quen hoa.t ddo^.ng bi' ma^.t du+o+'i tho+`i cho^'ng Pha'p, ne^n ve^` chu?
tru+o+ng, ddu+o+`ng lo^'i co+ ca^'u to^? chu+'c dde^`u kho^ng thi'ch u+'ng
ddu+o+.c vo+'i sinh hoa.t chi'nh tri. co^ng khai. O^ng Die^.m cu~ng co`n
nghi~ ra(`ng lu'c ddo' pha?i ddo^'i pho' vo+'i co^.ng sa?n la` mo^.t ke?
thu` ma.nh va` nguy hie^?m, o^ng kho^ng the^? na`o chi.u the^m nhu+~ng ho^~n
loa.n va` xa'o tro^.n chi'nh tri. trong no^.i bo^. quo^'c gia.
O^ng Ca^?n co' no'i vo+'i to^i ve^` du`ng lo+`i khe'o le'o tri`nh ba`y cho
Qua't, va` khuye^'n khi'ch ca'c anh em ddo' ne^'u muo^'n tham du+. va`o sinh
hoa.t chi'nh tri. thi` ha~y gia nha^.p dda?ng Ca^`n Lao va` phong tra`o
Ca'ch ma.ng Quo^'c gia. Ve^` sau hi`nh nhu+ mo^.t so^' ca'c anh em trong
nho'm na`y dda~ theo lo+`i khuye^n ddo'.
Nhu+~ng gi` ddu'ng cho lu'c na`y kho^ng ha(?n ddu'ng vi~nh vie^~n. Ca'i chu?
tru+o+ng ddo^.c dda?ng cu?a o^ng Die^.m trong giai ddoa.n dda^`u co' the^?
cha^'p nha^.n ddu+o+.c, nhu+ng ve^` sau khi dda~ cu?ng co^' ddu+o+.c quye^`n
ha`nh to^i mong o^ng Die^.m me^`m de?o ho+n ddo^'i vo+'i ca'c to^? chu+'c
chi'nh tri., cho phe'p hoa.t ddo^.ng ddo^'i la^.p chi'nh tri. co^ng khai va`
ho+.p pha'p, nhu+ng dda~ kho^ng co' di.p na`o dde^` ca^.p dde^'n va^'n dde^`
na`y vo+'i o^ng Die^.m. Va? la.i ca`ng ve^` sau thi` quye^`n ha`nh thu+.c
su+. cu?a o^ng Nhu ca`ng lo+'n le^n ma` o^ng Die^.m thi` i't chu' y' dde^'n,
chi? lu+u ta^m dde^'n ca'c va^'n dde^` thie^'t thu+.c, va` mo^.t trong va^'n
dde^` thie^'t thu+.c ddo' la` va^'n dde^` va(n ho'a, gia'o du.c.
36. Tho+`i thi.nh dda.t nha^'t cu?a che^' ddo^. Die^.m
Trong na(m 1956, lu'c ti`nh hi`nh chi'nh tri. tu+o+ng ddo^'i o^?n ddi.nh va`
co^ng cuo^.c ddi.nh cu+ dda~ tie^'n ha`nh dde^`u dda(.n, to^'t dde.p, to^i
thu xe^'p co^ng vie^.c da.y ho.c dde^? ddi My~. Tru+o+'c lu'c ddi to^i co'
va`o ga(.p o^ng Die^.m. Lu'c na`y o^ng Die^.m ra^'t vui ve? vi` mo.i vie^.c
tha`nh co^ng ngoa`i hy vo.ng cu?a o^ng. Pha'p va` Ba?o DDa.i cu`ng bo.n Ta^m
Hinh, Bi`nh Xuye^n va` ca'c gia'o pha'i vu+`a bi. de.p xong mo^.t ca'ch de^~
da`ng.
Ca'c dda?ng pha'i cu~ng dda~ thua^`n phu.c hay ru't va`o bo'ng to^i, va`
tru+o+'c ma(.t o^ng Die^.m tu+o+?ng nhu+ kho^ng co`n mo^.t tro+? nga.i na`o.
O^ng Die^.m da(.n do` to^i:
- Qua ca'c no+i, cha nho+' coi ca'c to`a dda.i su+' mi`nh la`m vie^.c ra
sao. Nha^n tie^.n cha do` xem pha?n u+'ng cu?a ca'c nu+o+'c ddo^'i vo+'i
nu+o+'c mi`nh nhu+ the^' na`o?
Chuye^'n ddi na`y to^i kho^ng co' mu.c ddi'ch na`o nha^'t ddi.nh va` ro~
re^.t ngoa`i vie^.c tha(m vie^'ng ca'c sinh vie^n ma` to^i gu+?i ddi du
ho.c. To^i cu~ng co' y' ddi.nh ti`m hie^?u du+ lua^.n ca'c quo^'c gia ddo^'i
vo+'i Vie^.t Nam ba^y gio+` nhu+ the^' na`o, va` ne^'u co' the^? ddu+o+.c,
thi` va^.n ddo^.ng ca'c nu+o+'c giu'p ddo+~ co^ng cuo^.c ddi.nh cu+ ddu+o+.c
thua^.n tie^.n ho+n.
O+? My~, du+ lua^.n qua^`n chu'ng, cu~ng nhu+ nha^.n ddi.nh cu?a chi'nh
gio+'i ra^'t thua^.n lo+.i cho Vie^.t Nam va` To^?ng tho^'ng Die^.m.
O^ng Die^.m ddu+o+.c coi la` mo^.t la~nh tu. ta`i gio?i ba^.c nha^'t o+?
DDo^n Nam A', va` ti`nh hi`nh Vie^.t Nam ddu+o+.c coi nhu+ sa'ng su?a nha^'t
tu+` tru+o+'c dde^'n nay. Quo^'c ho^.i My~ sa(~n sa`ng phe^ chua^?n nhu+~ng
ye^u ca^`u cu?a chi'nh phu? nha(`m giu'p ddo+~ Vie^.t Nam, cu~ng nhu+ vi`
du+ lua^.n My~ thie^.n ca?m nhie^`u vo+'i Vie^.t Nam va` o^ng Die^.m, ba'o
chi' My~ kho^ng chi? tri'ch che^' ddo^. o^ng Die^.m, hay bo^i dden ti`nh
hi`nh chi'nh tri. Vie^.t Nam nhu+ chu'ng ta tha^'y nhu+~ng lu'c sau na`y.
Nguye^n nha^n cu?a su+. kie^.n na`y, kho^ng pha?i nho+` o+? hoa.t ddo^.ng
tho^ng tin quo^'c ngoa.i hay nho+` o+? To`a DDa.i su+' Vie^.t Nam o+? My~
ma` pha^`n lo+'n nho+` phong tra`o di cu+. Phong tra`o di cu+ la`m xu'c
ddo^.ng qua^`n chu'ng va` du+ lua^.n My~. Lu'c ba^'y gio+` tinh tha^`n
cho^'ng co^.ng o+? My~ le^n cao va` to^i nho+' hi`nh nhu+ ddang co' mo^.t
phong tra`o to^' ca'o mo^.t da^n bie^?u co^.ng sa?n, hay tha^n co^.ng sa?n.
Nhu+~ng pha'i ddoa`n ba'o chi', to^n gia'o, chuye^n vie^n My~ sang Vie^.t
Nam giu'p ddo+~ phong tra`o di cu+, lu'c tro+? ve^` dda~ tu+o+`ng thua^.t
nhu+~ng no^~ lu+.c lo+'n lao cu?a o^ng Die^.m va` chi'nh phu? dde^? ddi.nh
cu+ ha`ng trie^.u ddo^`ng ba`o di cu+, la`m cho ngu+o+`i My~ he^'t su+'c
tha'n phu.c va` thie^.n ca?m.
Nha('c dde^'n to`a DDa.i su+' Vie^.t Nam o+? My~, to^i pha?i buo^`n lo`ng
ma` no'i ra(`ng o+? dda^y ho. kho^ng co' mo^.t hoa.t ddo^.ng na`o xu+'ng
dda'ng vo+'i su+. mong ddo+.i cu?a o^ng Die^.m. Ho. chi? la`m nhu+~ng co^ng
vie^.c gia^'y to+` nghi le^~ va` cu~ng kho^ng co' mo^.t hoa.t ddo^.ng na`o
go.i la` tho^ng tin quo^'c ngoa.i ca?.
Sau khi ddi mo^.t vo`ng nhie^`u quo^'c gia tro+? ve^`, to^i ddu+o+.c nha^n
vie^n phu? Thu? Tu+o+'ng ddo'n tie^'p ta.i Ta^n So+n Nha^'t, va` he.n va`o
ga(.p o^ng Die^.m ngay. To^i chi? ki.p ghe' no+i tro. mo^.t lu'c ro^`i theo
xe cu?a phu? Thu? tu+o+'ng dda~ ddo'n sa(~n, va`o ga(.p o^ng Die^.m. O^ng
Die^.m co' ve? no'ng na?y muo^'n bie^'t nhu+~ng nha^.n xe't cu?a to^i ve^`
du+ lua^.n ca'c nu+o+'c va` ve^` hoa.t ddo^.ng cu?a ca'c to`a DDa.i su+'
Vie^.t Nam ta.i ca'c nu+o+'c.
To^i tri`nh ba`yb nhu+~ng nha^.n xe't cu?a to^i ve^` du+ lua^.n ca'c nu+o+'c
to^i ghe' qua, va` o^ng Die^.m co' ve? vui mu+`ng khi nghe to^i no'i ra(`ng
du+ lua^.n My~ va` ca'c nu+o+'c dde^`u he^'t su+'c thua^.n lo+.i cho Vie^.t
Nam. Nhu+ng khi to^i no'i dde^'n nhu+~ng nha^.n xe't cu?a to^i ve^` toa`n
DDa.i su+' Vie^.t Nam, thi` o^ng Die^.m tu+` tu+` cau ma`y. To^i thu+a:
- Thu+a cu., ca'c to`a DDa.i su+' Vie^.t Nam ta.i ca'c nu+o+'c cha(?ng co'
no+i na`o la`m vie^.c nhu+ y' cu. mong muo^'n. No+i na`o cu~ng chi? la`m
vie^.c mo^.t ca'ch ue^? oa?i la^'y le^.. To^i cho ra(`ng so+? di~ co' ti`nh
tra.ng ddo' la` vi` hai le~. Thu+' nha^'t dda so^' nha^n vie^n ca'c su+'
qua'n Vie^.t Nam dde^`u la` ngu+o+`i cu?a tho+`i Ba?o DDa.i co`n la.i, ho.
cha(?ng co' tinh tha^`n la`m vie^.c, cu~ng kho^ng tho^ng hie^?u ddu+o+`ng
lo^'i cu?a cu. va` cu?a chi'nh phu?. Ho. kho^ng pha?i la` nhu+~ng ca'n bo^.
ngoa.i giao ma` la` nhu+~ng co^ng chu+'c ngoa.i giao. Ho. kho^ng hie^?u gi`
ve^` ngoa.i giao ca?. Thu+' hai la` ca'ch bo^? nhie^.m dda.i su+' cu?a cu.
la`m cho nhu+~ng ke? ddi la`m ngoa.i giao tro+? tha`nh nhu+~ng ke? ba^'t
ma~n, cho^'ng la.i cu. mo^.t ca'ch tie^u cu+.c.
O^ng Die^.m co' ve? kho^ng hie^?u ca'i ly' do thu+' hai, cau ma`y ho?i la.i:
- Ta.i la`m sao?
- Thu+a cu., cu. dda~ cu+? mo^.t so^' ngu+o+`i ddi la`m dda.i su+', sau khi
cu. kho^ng co`n du`ng ho. la`m bo^. tru+o+?ng nu+~a. Cu. xem tru+o+`ng ho+.p
cu?a hai o^ng Bu`i Va(n Thi.nh va` Nguye^~n DDo^n Duye^'n, ma` suy ra thi`
cu. co' the^? hie^?u ngay. O^ng Thi.nh tru+o+'c ddu+o+.c cu. cho la`m bo^.
tru+o+?ng bo^. Tu+ pha'p, dde^'n lu'c cu. ca^'t chu+'c bo^. tru+o+?ng Tu+
pha'p cu?a o^ng ro^`i, cho o^ng ddi la`m dda.i su+' Tokyo thi` cha('c cha('n
la` o^ng ta buo^`n la('m. Coi nhu+ o^ng ta bi. ma^'t su?ng a'i, bi. ddi
dda`y va^.y, la`m sao o^ng co' the^? ha(ng ha'i la`m vie^.c ddu+o+.c. La.i
nhu+ o^ng Duye^'n, tru+o+'c la`m thu? hie^'n Trung Vie^.t, ro^`i cu. la.i
ca^'t chu+'c thu? hie^'n Trung Vie^.t ma` cho ddi la`m dda.i su+' Va.n
Tu+o+.ng, thi` o^ng ta cu~ng nghi~ la` o^ng bi. gia'ng ca^'p, bi. du`ng va`o
mo^.t cho^~ kho^ng xu+'ng ta`i o^ng ta, nhu+ va^.y cha('c cha('n o^ng kho^ng
ca'ch chi la`m he^'t tra'ch nhie^.m dda.i su+'.
O^ng Die^.m hi`nh nhu+ va^~n chu+a chi.u hie^?u:
- Nhu+ o^ng Thi.nh, chi? la` mo^.t tha^?m pha'n, nay ddu+o+.c la`m dda.i
su+' thi` cu~ng la` la`m to la('m ro^`i co`n ba^'t ma~n ca'i no^~i gi`?
- Thu+a cu., tru+o+'c kia o^ng la`m tha^?m pha'n, nhu+ng chi'nh cu. ca^'t
le^n la`m bo^. tru+o+?ng Tu+ pha'p. Ngu+o+`i ta thu+o+`ng chi? nho+' dde^'n
ca'i ddi.a vi. cao nha^'t, mo+'i nha^'t ma` que^n nga`y xu+a mi`nh chi? la`
ba.ch die^.n thu+ sinh, hay chi? la` tha^?m pha'n.
Lu'c ba^'y gio+` o^ng Die^.m mo+'i co' ve? ho+i ddo^`ng y' vo+'i to^i, ga^.t
gu`:
- Nhu+ va^.y cha ti'nh sao?
To^i cu~ng tra^`m nga^m mo^.t lu'c ro^`i no'i:
- Thu+a cu., hie^.n nay nu+o+'c mi`nh chi? lie^n quan nhie^`u dde^'n mo^.t
so^' quo^'c gia. Ta.i nhu+~ng no+i ddo', cu. ca^`n pha?i cho.n lu+.a
ddu+o+.c nhu+~ng ca'n bo^. ngoa.i giao xu+'ng dda'ng tho^ng hie^?u tinh
tha^`n va` ddu+o+`ng lo^'i cu?a cu., ddo^`ng tho+`i co' ta`i na(ng, gio?
tha'o va't, ha(ng say la`m vie^.c. Nhu+~ng no+i ddo', theo y' to^i, ga^`n
thi` co' Tha'i Lan, Cao Mie^n, La`o. DDo' la` nhu+~ng no+i so^' Vie^.t
kie^`u ra^`t ddo^ng, tu+` va`i tra(m nga`n o+? La`o va` Tha'i Lan, dde^'n
ga^`n nu+?a trie^.u o+? Cao Mie^n. Ca'c dda.i su+' o+? ba quo^'c gia na`y
pha?i kie^m nhie^.m ca? co^ng vie^.c tuye^n truye^`n, to^? chu+'c Vie^.t
kie^`u dde^? lo^i cuo^'n so^' Vie^.t kie^`u ddo^ng dda?o na`y ve^` vo+'i
chi'nh phu? mi`nh, va` ddu+`ng dde^? cho ho. cha.y theo co^.ng sa?n.
Co`n o+? mo^.t va`i nu+o+'c xa hie^.n ddang chu' y' dde^'n nu+o+'c mi`nh va`
co' kha? na(ng giu'p ddo+~ nu+o+'c mi`nh nhu+ My~, Pha'p, Anh, Gia Na~
DDa.i, Ta^y DDu+'c, thi` cu. ca^`n pha?i cho.n nhu+~ng dda.i su+' va` ca'c
nha^n vie^n tha^.t gio?i trong vie^.c va^.n ddo^.ng du+ lua^.n dde^? ca'c
nu+o+'c na`y co' thie^.n ca?m vo+'i nu+o+'c mi`nh ma` sa(~n lo`ng giu'p
ddo+~ mi`nh.
To^i tin ra(`ng o^ng Die^.m ra^'t lu+u ta^m dde^'n va^'n dde^` ngoa.i giao,
nhu+ng ve^` sau to^i ddi ngoa.i quo^'c kho^ng tha^'y co' thay ddo^?i gi`
nhie^`u, co' le~ o^ng kho^ng cho.n ra ngu+o+`i ta`i, hoa(.c la` vi` ca'i
tinh tha^`n cho.n ngu+o+`i cu?a o^ng kho^ng ddu+o+.c ddu'ng ca'ch.
Ve^` sau to^i va^~n tha^'y nhie^`u ngu+o+`i la`m bo^. tru+o+?ng hay la`m
tu+o+'ng, la`m dda.i die^.n chi'nh phu? Mie^`n ro^`i khi tho^i la`m thi`
la.i ddu+o+.c o^ng Die^.m cho ddi la`m dda.i su+'. Do ddo' da^n chu'ng lu'c
ba^'y gio+` dda~ co' ca^u: ddu+o+.c la`m vua thua la`m dda.i su+'.
Trong ma^'y na(m sau 1956, thi?nh thoa?ng to^i vo^ dinh, nhie^`u khi la`m
le^~ trong dinh, du`ng sa'ng vo+'i o^ng Die^.m, soa.n hoa(.c su+?a ca'c
die^~n va(n cho o^ng Die^.m. Co' khi o^ng Die^.m trao cho to^i mo^.t die^~n
va(n ba(`ng tie^'ng Pha'p do o^ng Nhu soa.n ro^`i nho+` to^i di.ch ra
tie^'ng Vie^.t.
To^i co`n nho+' mo^.t chi tie^'t quanh mo^.t die^~n va(n cu?a o^ng Die^.m.
Nha^n di.p le^~ Trung Thu na(m 1956, to^i va`o dinh mo^.t hai ho^m tru+o+'c.
O^ng Die^.m ddang ca^`m tre^n tay mo^.t die^~n va(n dda~ dda'nh ma'y, trao
cho to^i ddo.c, ca`u nha`u:
- Cha coi, ca'i die^~n va(n na`y 15 tha(`ng la`m ma` kho^ng ra gi` ca?.
Vo~ Va(n Ha?i lu'c ddo' ddu+'ng khu'm nu'm be^n ca.nh,co' ve? lo so+. la('m.
O^ng Die^.m go.i Vo~ Va(n Ha?i:
- Ne`, mi`nh la.i la.y cha Lua^.n ddi, ro^`i nho+` nga`i su+?a cho.
Quay qua to^i, o^ng Die^.m no'i:
- Nho+` cha qua be^n pho`ng Vo? Va(n Ha?i, ddo.c la.i ca'i die^~n va(n na`y,
tha^'y co' gi` dda'ng su+?a, dda'ng the^m bo+'t thi` cha su+?a va` the^m
bo+'t giu'p.
To^i sang pho`ng Vo~ Va(n Ha?i, ddo.c la.i die^~n va(n Trung Thu, tha^'y
cu~ng cha(?ng dde^'n no^~i te^. gi` la('m. Tuy nhie^n to^i co' su+?a ddo^?i
va`i ba ca^u, the^m bo+'t ma^'y cho^~ ro^`i giao cho Vo~ Va(n Ha?i cho
ngu+o+`i dda'nh ma'y la.i. O^ng Die^.m chi? lie^'c so+ ro^`i ho^m sau le^n
ddo.c.
Trong tho+`i gian na`y, to^i kho^ng nho+' ro~ va`o lu'c na`o ba` Nhu co'
ddu+a ra du+. lua^.t gia ddi`nh, va` sa('p va^.n ddo^.ng quo^'c ho^.i bie^?u
quye^'t.
DDie^`u chi'nh ye^'u trong du+. lua^.t na`y la` lua^.t mo^.t vo+. mo^.t
cho^`ng ca^'m ly di.. To^i nha^n co' di.p ga(.p o^ng Die^.m tru+o+'c khi
du+. lua^.t ddu+o+.c bie^?u quye^'t, co' thu+a vo+'i o^ng Die^.m.
- Thu+a cu. to^i thie^'t nghi~ la` cu. kho^ng ne^n dde^? ba` Nhu ddu+a ra
quo^'c ho^.i ca'i du+. lua^.t gia ddi`nh ddo', vi` nu+o+'c mi`nh kho^ng
ca^`n pha?i la`m lua^.t ca^'m dda the^ va` ca^'m ly di.. Nhu+~ng bie^'n
chuye^?n kinh te^', va(n ho'a da^`n da` se~ da^~n xa~ ho^.i dde^'n ti`nh
tra.ng mo^.t vo+. mo^.t cho^`ng cho+' mi`nh kho^ng ca^`m la`m lua^.t ca^'m
ddoa'n ngu+o+`i ta la`m gi`, va? cha(ng lua^.t le^. chi? ho+.p pha'p ho'a
phong tu.c trong xa~ ho^.i, ma` kho^ng ta.o ra phong tu.c. Co`n ve^` ca'i
ddie^`u ca^'m ly di. thi` to^i cu~ng cho ra(`ng kho^ng i'ch lo+.i gi` ma`
co' the^? ta.o ne^n nhie^`u pha?n u+'ng cho^'ng ddo^'i ba^'t lo+.i cho
chi'nh phu?. Khi vo+. cho^`ng thu+o+ng ye^u nhau thi` ba('t buo^.c ho. cu~ng
kho^ng ly di., co`n khi ho. ghe't nhau thi` du` lua^.t pha'p co' ba('t
buo^.c ho. so^'ng chung cu~ng cha(?ng ddu+o+.c. Ho+n nu+~a nu+o+co' Vie^.t
Nam la` mo^.t nu+o+'c dda so^' theo Thie^n chu'a gia'o, cho ne^n lua^.t
ca^'m dda the^ va` ca^'m ly di. kho^ng thi'ch ho+.p la('m. Ca'c nu+o+'c Ta^y
phu+ong, tru+` nu+o+'c Y' du` dda so^' theo Thie^n chu'a gia'o va^~n cho
phe'p ly di.. Cu. co`n na('m quye^`n thi` lua^.t na`y co`n gia' tri., nhu+ng
ve^` sau ho. kho^ng thi'ch thi` ho. la.i thay ddo^?i ngay.
O^ng Die^.m co' ve? dda~ nuo^i sa(~n nhie^`u ddi.nh kie^'n ve^` va^'n dde^`
na`y, ne^n kho^ng dde^? y' dde^'n nhu+~ng la^.p lua^.n cu?a to^i, o^ng gia?i
thi'ch:
- Nu+o+'c Vie^.t Nam mi`nh pha?i ddo'ng vai la~nh tu. A' ddo^ng, nhu+ng la.i
kho^ng the^?, hay chu+a the^? la`m la~nh tu. ve^` ca'c phu+o+ng die^.n qua^n
su+., kinh te^', khoa ho.c ky~ nghe^. ddu+o+.c, va^.y thi` pha?i ddo'ng vai
la~nh tu. trong ddi.a ha.t gia ddi`nh, vi` nhu+ the^' mi`nh chu+'ng minh va`
ne^u gu+o+ng tinh tha^`n dda.o ddu+'c cu?a Vie^.t Nam ddo^'i vo+'i the^'
gio+'i A' ddo^ng.
To^i hoa`n toa`n kho^ng ddo^`ng y' ve^` ca'i ca'ch la`m la~nh tu. A' ddo^ng
cu?a o^ng Die^.m. To^i bie^.n ba'c:
- Thu+a cu., no'i dde^'n A' ddo^ng thi` ro^.ng qua', nhu+ng no'i dde^'n
DDo^ng Nam A' thi` Vie^.t Nam co' the^? ddo'ng vai la~nh tu. ddu'ng nhu+ y'
cu. muo^'n. Nhu+ng co' ddie^`u la` lua^.t gia ddi`nh kho^ng the^? giu'p
Vie^.t Nam la`m vie^.c ddo' ddu+o+.c, ca^'m dda the^ va` ca^', ly di. ddo^'i
vo+'i xa~ ho^.i A' ddo^ng kho^ng pha?i la` mo^.t ddie^?m dda.o ddu+'c lo+'n,
va` vi pha.m ca'c lua^.t ca^'m ddo' kho^ng pha?i la` nhu+~ng to^.i na(.ng
ddo^'i vo+'i phong tu.c va` lua^.t pha'p ca'c quo^'c gia A' ddo^ng. Vie^.t
Nam mi`nh co' the^? la`m la~nh tu. DDo^ng Nam A' o+? ddi.a ha.t kha'c,
cha(?ng ha.n ddi.a ha.t va(n ho'a, gia'o du.c.
Lu'c ba^'y gio+` to^i dda~ lu+u ta^m dde^'n ca'c co^ng cuo^.c pha't trie^?n
va(n ho'a gia'o du.c, va` nuo^i trong dda^`u o'c mo^.t va`i y' kie^'n,
nhu+ng chu+a ddu+o+.c ro~ ra`ng, ne^n chu+a the^? tri`nh ba`y vo+'i o^ng
Die^.m. DDa.i kha'i y' kie^'n cu?a to^i la` mo+? ro^.ng Vie^.n DDa.i ho.c
Sa`i Go`n, la^.p the^m mo^.t va`i DDa.i ho.c kha'c o+? nhu+~ng no+i ddo^ng
da^n cu+ nhu+ Hue^', DDa` La.t v.v.
To^i cu~ng dda~ nghi~ dde^'n vie^.c trao ddo^?i va(n ho'a, trao ddo^?i ca'c
sinh vie^n vo+'i ca'c quo^'c gia DDo^ng Nam A', ca'ch rie^ng ddo^'i vo+'i
Cao Mie^n va` La`o, vi` to^i nghi~ dde^'n Vie^.t Nam ca^'p cho ho. mo^.t
so^' ho.c bo^?ng cha('c cha('n la` ho. se~ vui mu+`ng ma` nha^.n. To^i
ddi.nh tri`nh ba`y nhie^`u ho+n vo+'i o^ng Die^.m ve^` va^'n dde^` na`y
trong mo^.t di.p kha'c, nhu+ng lu'c na`y tha^'y o^ng Die^.m dda~ co' chu?
tru+o+ng cu+'ng ra('n ddo^'i vo+'i lua^.t gia ddi`nh, to^i nghi~ du` co'
no'i gi` cu~ng cha(?ng i'ch lo+.i chi nu+~a ne^n tho^i.
I't la^u sau, lua^.t gia ddi`nh cu?a ba` Nhu ddu+o+.c ddu+a ra tru+o+'c
quo^'c ho^.i, ddu+o+.c bie^?u quye^'t nguye^n va(n, va` ddu+o+.c ban ha`nh.
O^ng Die^.m, ba` Nhu coi lua^.t na`y nhu+ mo^.t tie^'in bo^. lo+'n ve^`
ma(.t dda.o ddu+'c. Trong da^n chu'ng, nha^'t la` o+? Hue^', to^i nghe
ddu+o+.c nhie^`u nguo^`n du+ lua^.n ba^'t ma~n cho^'ng ddo^'i lua^.t gia
ddi`nh, nhu+ng vi` mo.i ngu+o+`i so+. o^ng Die^.m ne^n cha(?ng ai da'm no'i
ra, va? la.i tre^n thu+.c te^' lua^.t na`y chi? a?nh hu+o+?ng dde^'n mo^.t
thie^?u so^' gia`u sang, phong kie^'n, co`n dda so^' da^n chu'ng thi`
cha(?ng chi.u a?nh hu+o+?ng gi` nhie^`u.
37. O^ng Die^.m va` va(n ho'a gia'o du.c
Tu+` mo^.t quo^'c gia vu+`a thoa't ca?nh chie^'n tranh, ca'c tru+o+`ng trung
tie^?u ho.c co`n thie^'u tho^'n, o^ng Die^.m dda~ no^~ lu+.c gia?i quye^'t
va^'n dde^` gia'o du.c, va` trong tho+`i gian tu+` 1955 dde^'n 1958 ngu+o+`i
ta tha^'y ca'c tru+o+`ng trung tie^?u ho.c co^ng tu+ mo.c le^n kha('p no+i.
DDa.i ho.c Sa`i Go`n pha't trie^?n ma.nh me~, va` dda(.c bie^'t o^ng Die^.m
dda~ hoa`n toa`n ddo^`ng y' va` ti'ch cu+.c nhu'ng tay va`o vie^.c tha`nh
la^.p DDa.i ho.c Hue^'.
Ta.i Sa`i Go`n, ngay tu+` dda^`u, nghi~a la` tu+` 1959, khi dda~ o^?n ddi.nh
ti`nh hi`nh chi'nh tri., o^ng Die^.m dda~ nghi~ dde^'n vie^.c ddu+a DDa.i
ho.c Sa`i Go`n le^n khu DDa.i ho.c Thu? DDu+'c. O^ng cu~ng nghi~ dde^'n
vie^.c tha`nh la^.p DDa.i ho.c Hue^', va` trong nhu+~ng ca^u chuye^.n giu+~a
o^ng Die^.m va` to^i nhie^`u lu'c o^ng co' nha('c dde^'n du+. ca^`n thie^'t
pha?i tha`nh la^.p mo^.t DDa.i ho.c Hue^'.
Va`o nga`y mo^`ng 3 Te^'t na(m 1957, hi`nh nhu+ cuo^'i tha'ng gie^ng na(m
1957, theo thu+o+`ng le^. o^ng Die^.m ra Hue^' du+. le^~ gio^~ cu. Kha?.
To^i dde^'n cha`o o^ng ta.i nha` o^ng Ca^?n, va` ngay dda^`u ca^u chuye^.n
o^ng Die^.m no'i:
- Na`y cha, to^i tha^'y ca^`n pha?i tha`nh la^.p ta.i Hue^' mo^.t vie^.n
DDa.i ho.c lo+'n, vi` hai ly' do chi'nh. Thu+' nha^'t la` Hue^' tu+`
tru+o+'c dda~ la` mo^.t trung ta^m va(n ho'a cu?a nu+o+'c ta. O+? Hue^' dda~
co' nhu+~ng truye^`n tho^'ng va(n ho'a sa^u dda^.m, co' nhu+~ng co+ so+?
va(n ho'a la^u ddo+`i, nhu+ tru+o+`ng Quo^'c Tu+? Gia'm, ca'c cuo^.c thi
cu+? Ha'n ho.c. Da^n mie^`n Trung la.i hie^'u ho.c ma` nghe`o, co' bao
nhie^u thanh nie^n u+u tu' muo^'n le^n DDa.i ho.c ma` kho^ng the^? va`o Sa`i
Go`n ho.c tie^'p. Thu+' hai la` hie^.n nay da^n chu'ng xo^n xao ddo^`n dda.i
ra(`ng chi'nh phu? mo^.t nga`y na`o ddo' co' the^? bo? Hue^', vi` hie^.n nay
Hue^' kho^ng quan tro.ng la('m ve^` phu+o+ng die^.n chi'nh tri., kinh te^'.
Va^.y la^.p Vie^.n DDa.i ho.c Hue^' la` chu+'ng minh ca'ch cu. the^? vo+'i
da^n chu'ng, vo+'i quo^'c te^' cu~ng nhu+ vo+'i be^n kia ra(`ng chi'nh phu?
nha^'t ddi.nh ba?o ve^. Hue^'. Hue^' chi? ca'ch vi~ tuye^'n 17 khoa?ng 100
ca^y so^', la^.p o+? dda^y mo^.t DDa.i ho.c lo+'n cha(?ng kha'c na`o tha'ch
ddo^' vo+'i bo.n co^.ng sa?n. Ne^'u ba^y gio+` to^i quye^'t ddi.nh la^.p
DDa.i ho.c Hue^', cha co' ba(`ng lo`ng giu'p to^i kho^ng?
To^i vui mu+`ng tha^.t ti`nh. To^i cu~ng dda~ tu+`ng nghi~ nhu+ o^ng Die^.m,
nhu+ng to^i lu+u y' dde^'n va^'n dde^` va(n ho'a va` ti`nh tra.ng cu?a da^n
mie^`n Trung ho+n la` ve^` ca'c ly' do chi'nh tri..
- Thu+a cu., ne^'u to^i co' the^? la`m ddu+o+.c vie^.c gi` dde^? go'p co^ng
va`o vie^.c tha`nh la^.p mo^.t DDa.i ho.c o+? Hue^', thi` cu. co' the^? tin
ra(`ng to^i kho^ng nga^`n nga.i chu't na`o.
O^ng Die^.m tha^'y to^i nha^.n lo+`i thi` co' ve? mu+`ng, ga^.t gu`:
- Va^.y thi` i't ho^m nu+~a to^i se~ sai mo^.t pha'i ddoa`n ra dda^y dde^?
ga(.p cha, dde^? tha?o lua^.n va` nghie^n cu+'u ca'c chi tie^'t cu. the^?.
Ho^m ddo' ca^u chuye^.n ta.i nha` o^ng Ca^?n xoay quanh vie^.c tha`nh la^.p
DDa.i ho.c Hue^'. Tru+o+'c ma(.t o^ng Die^.m nhu+~ng ngu+o+`i co' ma(.t to?
ve? ddo^`ng y' pha?i tha`nh la^.p ga^'p mo^.t DDa.i ho.c ta.i Hue^'.
Tin na`y ddo^`n ra ngoa`i, nha^'t la` trong gio+'i ho.c sinh trung ho.c ca'c
na(m cuo^'i va` gio+'i tri' thu+'c, chi'nh tri. o+? Hue^'. Ai cu~ng to? ve?
ha^n hoan cho+` ddo+.i. Nhie^`u ngu+o+`i dde^'n ga(.p to^i va` thu'c giu.c
to^i xu'c tie^'n vie^.c ddo' nhanh cho'ng dde^? la`m sao cho dda^`u nie^n
kho'a to+'i con em ho. co' the^? va`o DDa.i ho.c ngay ta.i Hue^'. To^i cu~ng
bi. lo^i cuo^'n trong ba^`u kho^ng khi' pha^'n kho+?i ddo'.
Khoa?ng mo^.t tha'ng sau, hi`nh nhu+ va`o cuo^'i tha'ng gie^ng, mo^.t pha'i
ddoa`n tu+` Sa`i Go`n ra ga(.p to^i co' ca'c o^ng Ngo^ DDi`nh Nhu, Bo^.
tru+o+?ng gia'o du.c Nguye^~n Du+o+ng DDo^n, Vie^.n tru+o+?ng DDa.i ho.c
Sa`i Go`n Nguye^~n Quang Tri`nh va` nhu+~ng gia'o su+, chuye^n vie^n kha'c.
Mo^.t cuo^.c ho.p ddu+o+.c to^? chu+'c ta.i to`a ti?nh Thu+`a Thie^n co'
ti?nh tru+o+?ng va` mo^.t so^' tri' thu+'c tha^n ha`o nha^n si~ ddi.a
phu+o+ng tham du+.. To^i tri`nh ba`y vo+'i mo.i ngu+o+`i nhu+~ng ly' do ma`
o^ng Die^.m dda~ ddu+a ra ke`m the^m nhu+~ng ly' do thu+.c te^' cu?a to^i.
Ho^.i nghi. tha?o lua^.n va` ddi dde^'n quye^'t ddi.nh la` vi` nhu+~ng hoa`n
ca?nh dda(.c bie^.t, nhu+~ng kho' kha(n trong nga`nh gia'o du.c, chu+a ne^n
la`m vie^.c vo^.i va`ng ha^'p ta^'p qua'. Ho. no'i ra(`ng o+? Hue^' chi?
ne^n la^.p mo^.t chi nha'nh cu?a Vie^.n DDa.i ho.c Sa`i Go`n tu`y thuo^.c
hoa`n ca?nh va`o Vie^.n DDa.i ho.c Sa`i Go`n va` Bo^. Quo^'c gia gia'o du.c.
Nhu+ va^.y DDa.i ho.c Hue^' se~ kho^ng tha`nh mo^.t ddo+n vi. ddo^.c la^.p
ma` chi? la` mo^.t so^' ca'c pha^n khoa dda(.t du+o+'i quye^`n Vie^.n DDa.i
ho.c Sa`i Go`n ma` tho^i. To^i ddu+o+.c cu+? la`m dda.i die^.n cho o^ng
Vie^.n tru+o+?ng Vie^.n DDa.i ho.c Sa`i Go`n Nguye^~n Quang Tri`nh dde^?
to^? chu+'c. To^i kho^ng ddo^`ng y' nhu+ng dda`nh khua^'t phu.c tru+o+'c
quye^'t ddi.nh cu?a dda so^'.
Ma^'y ho^m lu+u la.i Hue^', pha'i ddoa`n ddi xem nhu+~ng co+ so+? dda^'t
ddai co' the^? du`ng la`m DDa.i ho.c Hue^', nhu+ to`a DDa.i bie^?u chi'nh
phu?, kha'ch sa.n Morin, nga^n ha`ng DDo^ng du+o+ng vu+`a ddu+o+.c chi'nh
phu? mua la.i. Pha'i ddoa`n ve^` Sa`i Go`n ddu+o+.c ma^'y ho^m thi` co'
nghi. ddi.nh tha`nh la^.p DDa.i ho.c Hue^', nhu+ng vo+'i ca'c ddie^`u khoa?n
dda(.t DDa.i ho.c Hue^' le^. thuo^.c Vie^.n DDa.i ho.c Sa`i Go`n.
Sau hai tha'ng hoa.t ddo^.ng mo^~i nga`y to^i tha^'y the^m nhie^`u kho'
kha(n chi? vi` Hue^' thi` xa Sa`i Go`n, to^i la.i kho^ng co' ddu? tha^?m
quye^`n quye^'t ddi.nh ba^'t cu+' vie^.c gi` ma` pha?i phu'c tri`nh ve^`
Vie^.n tru+o+?ng DDa.i ho.c Sa`i Go`n, ve^` Bo^. Quo^'c gia gia'o du.c,
ro^`i le^n o^ng Nhu, o^ng Die^.m. Ca'c thu? tu.c ddo' la`m cho co^ng vie^.c
cha^.m tre^~, la`m ca? to^i va` nhu+~ng ngu+o+`i go'p su+'c lu'c dda^`u
cha'n na?n da^`n. To^i va`o Sa`i Go`n tri`nh ba`y ca'c kho' kha(n ddo'
tha(?ng cho o^ng Die^.m. To^i no'i vo+'i o^ng Die^.m ra(`ng y' kie^'n dda^`u
cu?a o^ng Die^.m la` muo^'n co' mo^.t DDa.i ho.c Hue^' ddo^.c la^.p, lo+'n,
quan tro.ng dde^? tha`nh mo^.t chu+'ng minh va` tha'ch ddo^' vo+'i the^'
gio+'i va` be^n kia, ne^'u cu+' pha?i cha.y qua^'n trong nhu+~ng thu? tu.c
gia^'y to+` ra('c ro^'i va` nhu+~ng ha`nh lang cu?a gio+'i gia'o du.c Sa`i
Go`n, thi` kho^ng the^? ddi dde^'n ke^'t qua? to^'t ddu+o+.c. To^i ye^u
ca^`u o^ng Die^.m cho DDa.i ho.c Hue^' qui che^' rie^ng bie^.t va` ddo^.c
la^.p, va` to^i co' quye^`n quye^'t ddi.nh mo.i vie^.c trong pha.m vi i'ch
lo+.i cho DDa.i ho.c Hue^'. To^i ngo? y' ne^'u kho^ng ddu+o+.c nhu+ va^.y
thi` xin o^ng Die^.m cho.n ngu+o+`i kha'c, va` to^i nha^.n tha^'y kho^ng
the^? la`m vie^.c trong ca'c ddie^`u kie^.n qua' ra('c ro^'i nhu+ va^.y
ddu+o+.c. To^i kho^ng pha?i la` ngu+o+`i co' the^? ddi vo`ng vo qua bao
nhie^u ha`nh lang ca'c bo^. so+? ddu+o+.c ma~i.
O^ng Die^.m ddo^`ng y':
- Cha ye^n ta^m. To^i ddo^`ng y' vo+'i cha ve^` nhu+~ng ddie^`u ddo', va`
se~ co' nghi. ddi.nh tha`nh la^.p Vie^.n DDa.i ho.c Hue^' tu+. tri. ngay cho
cha, va` to^i xin mo+`i cha la`m Vie^.n tru+o+?ng dda^`u tie^n Vie^.n DDa.i
ho.c Hue^'.
To^i tro+? ve^` Hue^' i't ho^m thi` co' nghi. ddi.nh tha`nh la^.p Vie^.n
DDa.i ho.c Hue^', ddo^`ng tho+`i vo+'i sa('c le^.nh cu+? to^i la`m Vie^.n
tru+o+?ng.
Ba^'y gio+` to^i xu'c tie^'n nhanh vie^.c ti`m tru. so+?, lo+'p ho.c, ddi.a
ddie^?m, ddo^`ng tho+`i mo+`i ca'c gia'o su+ o+? Hue^', Sa`i Go`n va` ngoa.i
quo^'c ve^` ho+.p ta'c. Trong giai ddoa.n dda^`u ban gia'o su+ go^`m co'
ma^'y ngu+o+`i to^i co`n nho+' la` Le^ Tuye^n, Le^ Kha('c Pho`, Nguye^~n
Va(n Trung, Nguye^~n Va(n Tru+o+`ng. Va`i tha'ng sau the^m Le^ Thanh Minh
Cha^u va` vo+. la` Ta(ng Thi. Tha`nh Trai.
Ngay nie^n kho'a 1957, DDa.i ho.c Hue^' mo+? ca'c chu+'ng chi? du+. bi. nhu+
Na(ng lu+.c Lua^.t khoa, Va(n khoa, Khoa ho.c. Ngoa`i ra nha^.n tha^'y
vie^.c dda`o ta.o gia'o su+ trung ho.c va` gia'o vie^n tie^?u ho.c ra^'t
ca^`n thie^'t cho ti`nh tra.ng pha't trie^?n gia'o du.c ma.nh me~ hie^.n nay
va` tu+o+ng lai, to^i chu' tro.ng dda(.c bie^.t va`o DDa.i ho.c Su+ pha.m.
Tha^'y co^ng vie^.c ta.m ye^n, sau khi ca'c lo+'p dda^`u mo+? ddu+o+.c mo^.t
va`i tha'ng cuo^'i na(m 1957, to^i va` Le^ Thanh Minh Cha^u ddi ngoa.i
quo^'c, vo+'i chu? y' nghie^n cu+'u ca'ch thu+'c to^? chu+'c DDa.i ho.c
ddo^`ng tho+`i va^.n ddo^.ng su+. giu'p ddo+~ cu?a ca'c quo^'c gia DDo^`ng
minh. Tru+o+'c he^'t to^i dde^'n A^u cha^u, ro^`i sang My~ va` Gia Na~
DDa.i.
Ta.i My~ to^i nha^.n ddu+o+.c nhie^`u su+. giu'p ddo+~ thie^'t thu+.c va`
ti'ch cu+.c cu?a mo^.t va`i to^? chu+'c. To^? chu+'c IRC (Intallectual
Rescue Commity) giu'p ddo+~ dda^`u tie^n va` nhie^`u nha^'t ba(`ng ca'ch
ca^'p cho DDa.i ho.c Hue^' mo^.t khoa?ng tie^`n ma(.t ddu? dde^? ta(ng the^m
lu+o+ng cho mo^~i gia'o su+ 5.000 ddo^`ng mo^~i tha'ng. Nho+` ddo' co^ng
vie^.c mo+`i gia'o su+ gia?ng da.y ta.i DDa.i ho.c Hue^' ddu+o+.c de^~ da`ng
ho+n. To^i dda'nh ddie^.n ve^` nu+o+'c ba'o tin vui, va` no'i vo+'i ca'c anh
em o+? nha` du+.a theo tie^u chua^?n lu+o+ng bo^?ng mo+'i ma` mo+`i the^m
gia'o su+.
Co+ quan thu+' hai giu'p ddo+~ quan tro.ng cho DDa.i ho.c Hue^' la` Asia
Foundation.
Ngoa`i nhu+~ng nga^n khoa?n du`ng dde^? xa^y ca^'t cu+ xa' sinh vie^n, to^?
chu+'c the^? thao, co+ quan na`y co`n ca^'p nhie^`u ho.c bo^?ng cho ca'c
sinh vie^n DDa.i ho.c Hue^', va` nho+` ddo' khuye^'n khi'ch ca'c sinh vie^n
cu~ng nhu+ ta(ng uy ti'n cho DDa.i ho.c Hue^'.
Mo^.t to^? chu+'c thu+' ba tuy nho? nhu+ng ti'ch cu+.c giu'p ddo+~ Vie^.n
DDa.i ho.c Hue^', la` to^? chu+'c New Land Foundation, do gia'o su+
Burtinguer la`m chu? ti.ch. Ngay trong la^`n ga(.p go+~ dda^`u, gia'o su+
dda~ to? ra so^'t sa('ng giu'p ddo+~, va` hu+'a giu'p mo^~i na(m 5.000 My~
kim tie^`n ma(.t, va` sau hai na(m to^? chu+'c na`y ta(ng le^n 7.000 My~ kim
mo^~i na(m.
To^i cu~ng dde^'n tha(m va`i Vie^.n DDa.i ho.c Hoa Ky` va` o+? dda^y to^i
cu~ng nha^.n ddu+o+.c nhu+~ng su+. khuye^'n khi'ch no^`ng ha^.u cu?a ho..
Ha^`u he^'t dde^`u hu+'a he.n da`nh cho DDa.i ho.c Hue^' mo^.t va`i ho.c
bo^?ng, va` ne^'u ca^`n gi` trong kha? na(ng va` quye^`n ha.n cu?a ho. thi`
to^i cu+' lie^n la.c sau, ho. se~ co^' ga('ng giu'p ddo+~.
To^i tro+? ve^` Sa`i Go`n va` va`o ga(.p To^?ng tho^'ng Die^.m tri`nh ba`y
ke^'t qua? chuye^'n ddi. To^?ng tho^'ng ra^'t lu+u y' dde^'n DDa.i ho.c
Hue^' cho ne^n khi hay tin the^m nhie^`u to^? chu+'c co' thie^.n ca?m va`
giu'p ddo+~ cu. the^? DDa.i ho.c Hue^' o^ng mu+`ng la('m. Rie^ng o^ng ra^'t
ti'ch cu+.c trong vie^.c mo+? mang DDa.i ho.c Hue^'.
Ca^`n dde^'n ddie^`u gi`, to^i thu+o+`ng va`o Sa`i Go`n tri`nh ba`y tha(?ng
vo+'i o^ng va` trong ha^`u he^'t ca'c tru+o+`ng ho+.p dde^`u ddu+o+.c o^ng
cha^'p thua^.n, ddo^i khi qua' mu+'c hy vo.ng cu?a to^i. Lu'c dda^`u mo^.t
va`i ngu+o+`i ddu+a y' kie^'n ti`m mo^.t khu dda^'t ro^.ng o+? ngoa.i o^
dde^? la^.p mo^.t khu DDa.i ho.c Hue^' tha^.t ro^.ng ra~i xu+'ng dda'ng.
To^i tha^'y y' kie^'n na`y co' ddie^`u hay, nhu+ng chi? nga.i ti`nh hi`nh an
ninh kho^ng ddu+o+.c ba?o dda?m, se~ la`m ho?ng ta^'t ca? mo.i vie^.c, ne^n
dde^` nghi. cho.n mo^.t va`i khu dda^'t ro^.ng co`n tro^'ng trong tha`nh
pho^' thi` ho+n. Do ddo' ca'c co+ so+? mo+'i cu?a DDa.i ho.c Hue^' ddu+o+.c
xa^y ca^'t tre^n khu dda^'t tro^'ng cu?a to`a Kha^m su+' cu~, hoa(.c tre^n
dda^'t Ho^` DDa('c Trung tru+o+'c to`a DDa.i bie^?u cu~.
Ca'c ho.a ddo^` dde^`u do Ngo^ Vie^'t Thu ve~ ro^`i tri`nh tha(?ng le^n o^ng
Die^.m duye^.t. To^i nho+' mo^.t ho^m to^i ve^` Sa`i Go`n, o^ng Die^.m ddu+a
to^i xem ho.a ddo^` khu cu+ xa' gia'o su+ do Ngo^ Vie^'t Thu ve~ vu+`a ddu+a
le^n. Ngo^ Vie^'t Thu khi ddo' cu~ng co' ma(.t trong pho`ng. O^ng Die^.m
cha(m chu' nhi`n va`o ho.a ddo^`, ro^`i ho?i Ngo^ Vie^'t Thu:
- Pha?i co' cho^~ dde^? pho+i qua^`n a'o cho+'. Cha(?ng le~ ba('t ngu+o+`i
ta pho+i qua^`n a'o dda^`u giu+o+`ng sao?
To^i va` Ngo^ Vie^'t Thu dde^`u co' ve? nga.c nhie^n, vi` kho^ng nghi~ ra
o^ng Die^.m co' the^? chu' y' dde^'n nhu+~ng vie^.c nho? be' nhu+ va^.y.
DDie^`u na`y chu+'ng to? o^ng Die^.m lu+u ta^m dde^'n dda.i ho.c Hue^'
chu+`ng na`o, va` cu~ng chu+'ng to? ra(`ng trong nhie^`u va^'n dde^`, o^ng
Die^.m ra^'t he^'t su+'c ti? mi?, kho^ng ha`m ho^` nhu+ nhie^`u ngu+o+`i
che^ tra'ch sau na`y. Ngo^ Vie^'t Thu pha?i su+?a so+ la.i ho.a ddo^`, va`
the^m pho`ng pho+i qua^`n a'o cho cu+ xa' gia'o su+.
Mo^~i la^`n ra Hue^', o^ng Die^.m dde^`u dde^'n tha(m dda.i ho.c Hue^', va`
ba`n the^m vo+'i to^i ve^` nhu+~ng ca'ch thu+'c cu?ng co^' va` mo+? mang
dda.i ho.c Hue^'. DDie^`u na`y co' lu'c ga^y ra ddo^i chu't ddo^' ky. tu+`
gio+'i DDa.i ho.c va` gia'o du.c o+? Sa`i Go`n tho+`i ba^'y gio+`, ma` to^i
se~ tri`nh ba`y trong vie^.c tha`nh la^.p dda.i ho.c Y khoa Hue^'.
He^'t na(m 1958, Vie^.n dda.i ho.c Hue^' co' the^? go.i la` dda~ tru+o+?ng
tha`nh ve^` mo.i ma(.t. Ca'c pha^n khoa hoa.t ddo^.ng dde^`u dda(.n. Ba^'y
gio+` to^i ba('t dda^`u nghi~ dde^'n vie^.c mo+? the^m dda.i ho.c Y khoa,
to^i cho ra(`ng dda.i ho.c Hue^' co' Y khoa thi` mo+'i go.i la` dda^`y ddu?
ddu+o+.c. To^i tu+`ng ddo.c nhu+~ng ba?n tho^'ng ke^ ve^` con so^' ba'c si~
tre^n the^' gio+'i, thi` tha^'y ra(`ng ti'nh theo da^n so^', ti? le^. ca'c
ba'c si~ Vie^.t Nam co`n le'm ho+n Phi cha^u. O+? Vie^.t Nam cu+' 30.000
ngu+o+`i da^n mo^.t ba'c si~, trong lu'c o+? Phi cha^u, chi? tr6en 20.000
da^n dda~ co' mo^.t ba'c si~.
Mo^.t ti`nh tra.ng khan hie^'m ba'c si~ trong mo^.t quo^'c gia ddang mo+?
mang tai ha.i dde^'n nhie^`u the^' he^. ve^` sau. Ta.i no^ng tho^n ti`nh
tra.ng khan hie^'m ba'c si~ ca`ng ro~ re^.t. O+? Hue^' nhu+~ng qua^.n lo+'n
va` ddo^ng da^n cu+ nhu+ Hu+o+ng Thu?y, Ca^`u Hai kho^ng co' ddu+o+.c mo^.t
ba'c si~ da^n su+. na`o, ma(.c da^`u co' nhu+~ng ngu+o+`i ddi.a phu+o+ng
to^'t nghie^.p ba'c si~. Ca'c ba'c si~ quy tu. ca? va`o Sa`i Go`n va`
nhu+~ng tha`nh pho^' lo+'n. Rie^ng trong tha`nh pho^' Hue^', con so^' ba'c
si~ da^n y va` nhu+~ng ba'c si~ qua^n y mo+? pho`ng ma.ch rie^ng ngoa`i
pho^' cu~ng kho^ng ddu? so vo+'i da^n so^' Hue^'.
To^i dda~ lu+u ta^m dde^'n va^'n dde^` khan hie^'m ba'c si~, ca'n su+. y
te^' tu+` khi ve^` nu+o+'c. To^i co`n nho+' lu'c la`m cha xu+' DDan Sa o+?
Qua?ng Bi`nh to^i dda~ chu+'ng kie^'n su+. kho^'n kho^? cu?a ngu+o+`i da^n
thie^'u hie^?u bie^'t y te^', thie^'u ba'c si~ la` nhu+ the^' na`o, vi` ddo'
ngay tu+` khi mo+'i mo+? DDa.i ho.c Hue^', to^i dda~ co^' ga('ng the^m
nhu+~ng kho'a ca'n su+. ddie^`u du+o+~ng va` nu+~ ho^. sinh quo^'c gia.
Nhu+ng kho^ng ai co' the^? thay the^' ddu+o+.c nhu+~ng ba'c si~ co' kha?
na(ng, gia`u lu+o+ng ta^m chu+'c nghie^.p.
Vo+'i ta^'t ca? nhu+~ng u+u tu+ ddo', va`o cuo^'i na(m 1958, to^i va`o Sa`i
Go`n ga(.p o^ng Die^.m dde^? tri`nh ba`y ve^` su+. ca^`n thie^'t pha?i mo+?
dda.i ho.c Y khoa Hue^'. To^i ddu+a ra mo.i ly' le~ dde^? thuye^'t phu.c
o^ng Die^.m.
- Thu+a cu., giu+~a tho+`i dda.i va(n minh na`y, nhie^`u la`ng ma.c, tho^n
xo'm Vie^.t Nam, nhie^`u ngu+o+`i Vie^.t Nam va^~n chu+~a be^.nh theo lo^'i
ddo^`ng bo'ng phu` thu?y, ca^`u tha'nh. Ngu+o+`i ta dda~ chi? tri'ch ca'i
tinh tha^`n me^ ti'n di. ddoan cu?a da^n Vie^.t Nam, nhu+ng kho^ng ai chi.u
bu+'ng ca'i go^'c cu?a su+. me^ ti'n di. ddoan ddo', la` vi` Vie^.t Nam
thie^'u hie^?u bie^'t ve^` ve^. sinh y te^', va` thie^'u ba'c si~ o+? no^ng
tho^n. Mie^`n Trung vu+`a nghe`o vu+`a ddo^ng da^n cu+, ti`nh tra.ng thie^'u
ba'c si~ ca`ng tra^`m tro.ng ho+n ba^'t cu+' no+i na`o kha'c. To^i tha^'y
ca^`n pha?i mo+? dda.i ho.c Y khoa Hue^' dde^? dda`o ta.o nhu+~ng sinh vie^n
Hue^' co' kha? na(ng va` ham thi'ch Y khoa tro+? tha`nh nhu+~ng ba'c si~.
Ha(?n cu. cu~ng bie^'t ha(`ng na(m dda.i ho.c Y khoa Sa`i Go`n chi? dda`o
ta.o ddu+o+.c va`i chu.c ba'c si~, trong so^' ddo' mo^.t pha^`n dda~ pha?i
va`o nga`nh qua^n y. Ha(`ng na(m co' dde^'n ha`ng nga`n sinh vie^n thi va`o
Y khoa, nhu+ng dde^`u bi. loa.i kho^ng pha?i vi` ho. thie^'u kha? na(ng,
kho^ng ddu'ng tie^u chua^?n nhu+ng chi? vi` mu+'c thu nha^.n cu?a dda.i ho.c
Y khoa Sa`i Go`n qua' i't o?i. Ba^y gio+` du` co' mo+? the^m dda.i ho.c Y
khoa Hue^' chu'ng ta cu~ng kho^ng so+. thie^'u sinh vie^n, hay u+' ddo.ng
ba'c si~.
Cu. Die^.m co' ve? he^'t su+'c lu+u ta^m dde^'n va^'n dde^`. Cu. ddo^`ng y'
vo+'i nhu+~ng la^.p lua^.n cu?a to^i, ga^.t gu` hu+'a he.n:
- Cha no'i ddu'ng. Nu+o+'c mi`nh thie^'u ba'c si~ mo^.t ca'ch tra^`m tro.ng.
To^i dda~ lu+u y' dde^'n ti`nh tra.ng na`y tu+` la^u, nhu+ng va^'n dde^`
he^'t su+'c quan tro.ng, la.i na(.ng ti'nh ca'ch chuye^n mo^n qua' nhie^`u
ne^n to^i kho^ng the^? ddo+n phu+o+ng quye^'t ddi.nh ddu+o+.c. To^i hu+'a
vo+'i cha se~ ddu+a va^'n dde^` ra tha?o lua^.n trong mo^.t ho^.i ddo^`ng
no^.i ca'c ga^`n nha^'t. Rie^ng to^i, hoa`n toa`n u?ng ho^. dde^` nghi. cu?a
cha.
To^i ra ve^`, co' va`i pha^`n tin tu+o+?ng.
Ba tua^`n sau cha(?ng tha^'y tin tu+'c gi`, to^i la.i va`o Sa`i Go`n va`
dde^'n ga(.p To^?ng tho^'ng. To^?ng tho^'ng cho bie^'t ra(`ng va^'n dde^`
dda~ ddu+o+.c ddu+a ra mo^.t ho^.i ddo^`ng no^.i ca'c ca'ch dda^y 10 ho^m,
nhu+ng ca'c o^ng bo^. tru+o+?ng dde^`u ba'c bo?, sau khi tham kha?o gio+'i
dda.i ho.c Y khoa Sa`i Go`n.
- Thu+a cu., ho. vie^.n ra nhu+~ng ly' do gi` dde^? ba'c bo??
- To^i cu~ng tha^'y nhu+~ng ly' do ho. ddu+a ra kho^ng vu+~ng va`ng chi
la('m, nhu+ng no' chu+'ng to? ra(`ng ho. kho^ng muo^'n co' the^m mo^.t dda.i
ho.c Y khoa. Ho. no'i ra(`ng ca? nu+o+'c Vie^.t Nam chi? ca^`n co' mo^.t
dda.i ho.c Y khoa la` ddu? la('m ro^`i.
To^i bu+.c tu+'c he^'t su+'c:
- The^' na`o go.i la` ddu? ddu+o+.c, thu+a cu.. Phi cha^u cu+' 20.000 da^n
dda~ co' mo^.t ba'c si~, trong lu'c Vie^.t Nam tu+. ha`o co' bo^'n nga`n
na(m va(n hie^'n, cu. la.i ddu+o+ng co' du+. ti'nh la`m cho nu+o+'c Vie^.t
Nam ddo'ng vai la~nh tu. DDo^ng Nam A' ma` tre^n 30.000 da^n mo+'i co'
ddu+o+.c mo^.t ba'c si~, thi` go.i la` ddu? la`m sao ddu+o+.c. Ho+n nu+~a
nhu+ cu. hie^?u ho+n ai he^'t, ca'c ba'c si~ pha^`n lo+'n dde^`u quy tu.
va`o ca'c tha`nh pho^' lo+'n, co`n o+? no^ng tho^n co' khi ca'ch ha`ng chu.c
ca^y so^' chu+a ti`m ra ddu+o+.c mo^.t ba'c si~. Nga`y xu+a da^n chu'ng co`n
chu+~a tri. ba(`ng thuo^'c ba('c, thuo^'c nam ddu+o+.c la` nho+` ca'c cu.
ddo^` nho tham kha?o sa'ch Ta`u ddu+o+.c, nay lo+'p ngu+o+`i ddo' dda~ quy
tie^n, lo+'p tre? lo+'n le^n kho^ng hie^?u chu+~ Nho, nhu+~ng tha^`y thuo^'c
Ba('c nga`y nay ca`ng nga`y ca`ng suy ddo^`i ve^` nghe^` nghie^.p, chi? co`n
giu+~ ddu+o+.c va`i phu+o+ng thuo^'c gia truye^`n. Nhie^`u khi ho. chu+~a
tri. ba^.y ba., la`m ha.i cho su+'c kho?e cu?a da^n chu'ng ho+n la` la`m
lo+.i.
O^ng Die^.m co' ve? tho^ng ca?m vo+'i su+. bu+.c tu+'c cu?a to^i, bi`nh
ti~nh gia?i thi'ch:
- Ngoa`i ly' do tre^n dda^y, ho. co`n vie^.n le~ ra(`ng hie^.n nay so^' ba'c
si~ gia?ng vie^n Y khoa cu?a Vie^.t Nam ra^'t thie^'u, may la('m vu+`a ddu?
cung u+'ng cho dda.i ho.c Y khoa Sa`i Go`n, ma` kho^ng the^? na`o cung u+'ng
the^m cho mo^.t dda.i ho.c Y khoa thu+' hai na`o kha'c. Ne^'u mo+? dda.i
ho.c Y khoa Hue^', cha? la^'y dda^u ra ba'c si~ gia'o su+.
- Thu+a cu., to^i ddo^`ng y' la` chu'ng ta thie^'u gia'o su+, kho^ng nhu+~ng
ve^` Y khoa, ma` ve^` mo.i nga`nh dda.i ho.c kha'c . Nhu+ng kho^ng le~ vi`
tha^'y thie^'u ro^`i chu'ng ta kho^ng la`m gi` ca?, kho^ng mo+? dda.i ho.c
ky~ thua^.t, dda.i ho.c khoa ho.c v.v.? Chu'ng ta pha?i ti`m ca'ch dde^?
gia?i quye^'t nhu+~ng kho' kha(n ddo'. Cha(?ng ha.n chu'ng ta co' the^? ye^u
ca^`u nhu+~ng quo^'c gia DDo^`ng minh giu'p cho chu'ng ta mo^.t so^' gia'o
su+ Y khoa.
O^ng Die^.m co' ve? ddo^`ng y' ho+n vo+'i to^i:
- Cha ngo^`i cho+` mo^.t la't to^i go.i o^ng Bo^. tru+o+?ng Quo^'c gia gia'o
du.c va` ho?i qua y' kie^'n mo^.t chu't.
O^ng Die^.m nha^'c ddie^.n thoa.i go.i o^ng Tra^`n Hu+~u The^', lu'c ba^'y
gio+` vu+`a thay Nguye^~n Du+o+ng DDo^n la`m Bo^. tru+o+?ng gia'o du.c. Chi?
va`i phu't sau thi` o^ng The^' va`o.
O^ng The^' kho^ng co' the^m y' kie^'n mo+'i la. na`o, ngoa`i nhu+~ng ddie^`u
dda~ ddu+a ra trong ho^.i ddo^`ng no^.i ca'c mu+o+`i ho^m tru+o+'c nha(`m
ba'c bo? vie^.c tha`nh la^.p dda.i ho.c Y khoa Hue^'. O^ng Die^.m no'i:
- Sau khi ba`n vo+'i cha Lua^.n, to^i tha^'y co' the^? mo+? dda.i ho.c Y
khoa Hue^', va` dda~ quye^'t ddi.nh tha`nh la^.p dda.i ho.c Y khoa. O^ng
Bo^. tru+o+?ng cho tha?o sa('c le^.nh mai ddem le^n to^i ky'.
Ba ngu+o+`i ngo^`i la.i tha?o lua^.n the^m mo^.t chu't. O^ng Die^.m ho?i
to^i:
- Ba^y gio+` cha dda~ co' sa('c le^.nh ro^`i, cha la`m ca'ch na`o mo+?
ddu+o+.c dda.i ho.c Y khoa Hue^'?
O^ng The^' co' ve? cu~ng muo^'n hie^?u ddie^`u ddo'. To^i dda~ co' chu? y'
ro^`i.
- Thu+a cu., ho^m nay co' sa('c le^.nh, kho^ng pha?i la` nga`y mai co'
lie^`n mo^.t dda.i ho.c Y khoa. Nhu+ng sa('c le^.nh ddo' cho to^i mo^.t ca(n
ba?n dde^? hoa.t ddo^.ng, ke^u go.i ca'c to`a DDa.i su+', ca'c nu+o+'c
DDo^`ng minh, ca'c Vie^.n dda.i ho.c Y khoa lo+'n tre^n the^' gio+'i giu'p
ddo+~ mi`nh, cu~ng nhu+ dde^? co' ca(n ba?n mo+`i nhu+~ng ba'c si~ gia'o su+
Vie^.t Nam o+? ngoa.i quo^'c ve^` nu+o+'c. Co' the^? la` ho^m nay co' sa('c
le^.nh, nhu+ng na(m sau hay la^u ho+n nu+~a mo+'i co' the^? mo+? ddu+o+.c.
Nhu+ng ne^'u ho^m nay kho^ng co' sa('c le^.nh co`n no'i chi dde^'n chuye^.n
co' mo^.t Vie^.n dda.i ho.c Y khoa Hue^'.
O^ng Die^.m va` Tra^`n Hu+~u The^' co' ve? ddo^`ng y' ddie^`u ddo'. O^ng
Die^.m ga^.t dda^`u:
- DDu+o+.c ro^`i nga`y mai cha se~ co' sa('c le^.nh.
Qua? thu+.c nga`y mai va`o pho`ng o^ng Die^.m, to^i dda~ tha^'y sa('c le^.nh
tha`nh la^.p dda.i ho.c Y khoa Hue^' dde^? tre^n ba`n la`m vie^.c cu?a o^ng
Die^.m. O^ng Die^.m tri.nh tro.ng ca^`m sa('c le^.nh trao cho to^i, nhi`n
to^i mo^.t lu'c la^u:
- To^i dda(.t he^'t tin tu+o+?ng va`o no+i cha, nhu+ng to^i lo so+. cha la`m
kho^ng tha`nh thi` bo.n tri' thu+'c Sa`i Go`n, nha^'t la` gio+'i Y khoa o+?
dda^y, cha(?ng nhu+~ng cu+o+`i cha ma` co`n che^ to^i nu+~a. Ca^`u chu'c cha
tha`nh co^ng.
- To^i se~ co^' ga('ng he^'t su+'c mi`nh, va` tin ra(`ng se~ tha`nh co^ng,
nhu+ng mo.i vie^.c co`n nho+` cu. nhie^`u la('m.
Tie^~n to^i ra cu+?a, o^ng Die^.m co`n ca(n da(.n:
Nhu+~ng gi` trong pha.m vi kha? na(ng cu?a to^i, cha('c cha('n la` to^i
kho^ng tu+` cho^'i dda^u, nhu+ng to^i tha^'y co^ng vie^.c tha^.t la` kho'
kha(n.
DDa~ co' sa('c le^.nh trong tay, to^i ddi ga(.p ca'c to`a DDa.i su+', pha^`n
nhie^`u ddu+o+.c ca'c tham vu. va(n ho'a ca'c to`a DDa.i su+' na`y ddo'n
tie^'p no^`ng ha^.u, ghi nha^.n su+. tho^ng ba'o va` ye^u ca^`u cu?a to^i,
va` no+i na`o cu~ng hu+'a se~ nghie^n cu+'u ro^`i ti`m ca'ch giu'p ddo+~
sau. Ngu+o+`i thu+' nha^'t ma` to^i dde^'n ti`m ga(.p la` o^ng Costler, Pho'
Gia'm ddo^'c co+ quan Vie^.n tro+. Hoa Ky`. O^ng to? ve? hie^?u bie^'t, cho
to^i bie^'t ra(`ng Hoa Ky` co' the^? giu'p ddo+~ Vie^.t Nam ra^'t nhie^`u
ve^` ma(.t khoa ho.c ky~ thua^.t nhu+ng kho^ng the^? giu'p gi` cho Y khoa
ddu+o+.c. Tu+` ba na(m nay Hoa Ky` cu~ng ra^'t muo^'n giu'p ddo+~ Y khoa
Vie^.t Nam pha't trie^?n nhu+ng vi` su+. ca.nh tranh giu+~a hai khuynh
hu+o+'ng Pha'p va` My~ ne^n dda`nh bo' tay.
To^i hu+'a vo+'i o^ng la` trong dda.i ho.c Y khoa Hue^' tu+o+ng lai va^'n
dde^` ca.nh tranh a?nh hu+o+?ng giu+~a Pha'p va` My~ se~ kho^ng ddu+o+.c
dda(.t tha`nh. O^ng hu+'a se~ nghie^n cu+'u su+. ye^u ca^`u giu'p ddo+~ cu?a
to^i va` se~ tho^ng ba'o ke^'t qua? cho to^i sau.
No+i thu+' hai ma` to^i ti`m dde^'n la` to`a DDa.i su+' Pha'p.
O^ng tham vu. va(n ho'a to`a DDa.i su+' Pha'p tra? lo+`i cho to^i bie^'t
ra(`ng Pha'p hie^.n dda~ do^'c ca'c no^~ lu+.c giu'p cho dda.i ho.c Y khoa
Sa`i Go`n, va` tha^'y kho' co' the^? giu'p the^m cho dda.i ho.c Y khoa
Hue^', vi` va^.y kho^ng the^? hu+'a ddie^`u gi` ngay lu'c na`y, nhu+ng se~
nghie^n cu+'u va` cho bie^'t sau.
To^i dde^'n to`a DDa.i su+' Ta^y DDu+'c, va` ddu+o+.c o^ng DDa.i su+' la`
o^ng Von Wenland tie^'p ca'ch no^`ng ha^.u, nie^`m no+?. O^ng DDa.i su+' cho
bie^'t ra(`ng va^'n dde^` kho' kha(n, te^' nhi. vi` o+? DDu+'c quye^`n ca'c
tie^?u bang kha' lo+'n, va` quy che^' tu+. tri. dda.i ho.c co' ti'nh ca'ch
ga^`n nhu+ tuye^.t ddo^'i. Chi'nh phu? lie^n bang du` muo^'n la`m vie^.c gi`
cu~ng pha?i ddu+o+.c su+. ddo^`ng y' cu?a tie^?u bang va` cu?a ca'c DDa.i
ho.c.
Tuy nhie^n o^ng hu+'a se~ ti`m mo.i ca'ch giu'p ddo+~ to^i trong vie^.c
tha`nh la^.p dda.i ho.c Y khoa Hue^'. O^ng cho bie^'t tua^`n sau o^ng se~
cu+? mo^.t co^' va^'n va(n ho'a ra Hue^' xem xe't va` nghie^n cu+'u.
To^i ve^` Hue^' ddu+o+.c mo^.t tua^`n thi` o^ng ba'c si~ Jacob co^' va^'n
va(n ho'a to`a DDa.i su+' DDu+'c ra tha(m to^i va` tha?o lua^.n ve^` nhu+~ng
chi tie^'t tha`nh la^.p dda.i ho.c Y khoa. Ngoa`i ra to^i cu~ng da^~n o^ng
dde^'n quan sa't be^.nh vie^.n trung u+o+ng Hue^'.
Lu'c to^i tro+? va`o Sa`i Go`n, o^ng ho?i to^i:
- To^i ra^'t thie^.n ca?m vo+'i chu+o+ng tri`nh cu?a cha nhu+ng xin cha cho
bie^'t vie^.c dda^`u tie^n ma` nu+o+'c to^i co' the^? giu'p cha la` vie^.c
gi`?
- To^i dda~ co' sa('c le^.nh, nhu+ng chi'nh to^i cu~ng chu+a bie^'t pha?i
la`m gi`, ba('t dda^`u tu+` cho^~ na`o. Va^.y vie^.c dda^`u tie^n va` de^~
da`ng ma` to^i ye^u ca^`u to`a DDa.i su+' DDu+'c giu'p cho la` pha'i sang
dda^y mo^.t gia'o su+ ddu+'ng tuo^?i, nhie^`u kinh nghie^.m gia?ng da.y va`
to^? chu+'c dda.i ho.c Y khoa. O^ng se~ so^'ng o+? dda^y vo+'i to^i va`i
tha'ng, dde^? quan sa't va` nghie^n cu+'u ro^`i phu'c tri`nh ve^` to`a DDa.i
su+' va` ve^` nu+o+'c DDu+'c, ddo^`ng tho+`i o^ng co' the^? la`m co^' va^'n
cho to^i.
Ba'c si~ Jacob ddo^`ng y', va` cho ra(`ng vie^.c ddo' co' le~ kho^ng kho'
kha(n la('m va` se~ ddu+o+.c cha^'p thua^.n de^~ da`ng.
Hai tha'ng sau, ba'c si~ Krainick, gia'o su+ tha.c si~ ddu+'ng tuo^?i,
tu+`ng gia?ng da.y ta.i dda.i ho.c ddu+o+`ng Y khoa Freiburg, ddu+o+.c
chi'nh phu? va` Bo^. ngoa.i giao DDu+'c pha'i dde^'n Hue^'. O^ng lu+u la.i
Hue^' 2 tha'ng ho+n, la`m vie^.c ta.i be^.nh vie^.n Trung u+o+ng Hue^' va`
nha^.n ddi.nh ra(`ng be^.nh vie^.n na`y ddu? ddie^`u kie^.n cung ca^'p
nhu+~ng phu+o+ng tie^.n nghie^n cu+'u cho mo^.t dda.i ho.c Y khoa.
O^ng la`m phu'c tri`nh le^n to`a DDa.i su+' DDu+'c, vo+'i dde^` nghi. la`
DDu+'c ne^n giu'p ddo+~ Vie^.t Nam tha`nh la^.p dda.i ho.c Y khoa Hue^'.
Ca'c nha^.n ddi.nh cu?a o^ng trong ba?n phu'c tri`nh he^'t su+'c thua^.n
lo+.i. O^ng dde^` nghi. vo+'i to^i la` sau khi o^ng ve^` nu+o+'c DDu+'c va`i
tha'ng, to^i ne^n sang DDu+'c, ddi va^.n ddo^.ng ca'c tie^?u bang va` ca'c
DDa.i ho.c, vi` o^ng cho to^i bie^'t nhu+ DDa.i su+' DDu+'c dda~ no'i,
quye^`n ca'c tie^?u bang va` ca'c dda.i ho.c o+? DDu+'c ra^'t lo+'n.
To^i va`o Sa`i Go`n tri`nh ba`y nhu+~ng ke^'t qua? va` dde^` nghi. la` co'
the^? xu'c tie^'n ngay co^ng vie^.c xa^y ca^'t tru+o+`ng so+?. To^i xin
mo^.t nga^n khoa?n 5, hay 6 trie^.u ddo^`ng dde^? mo+? nhu+~ng co+ so+?
dda^`u tie^n, chua^?n bi. mo+? lo+'p thu+' nha^'t va`o na(m ho.c to+'i. O^ng
Die^.m ddo^`ng y' nhu+ng no'i ra(`ng hie^.n nay kho^ng co`n mo^.t nga^n
khoa?n na`o co' the^? ru't ra ddu+o+.c dde^? bo? va`o dda.i ho.c Y khoa
Hue^'. To^i dde^` nghi. cho to^i la^'y tie^`n lo+`i xo^? so^' kie^'n thie^'t
lie^n tie^'p 8 ky`. O^ng Die^.m ddo^`ng y' va` so^' lo+`i 8 ky` xo^? so^'
kie^'n thie^'t ddu+o+.c khoa?ng 6 trie^.u. To^i co' the^? ba('t dda^`u xa^y
ca^'t nhu+~ng co+ so+? dda^`u tie^n ngay.
Co^ng vie^.c ddu+o+.c giao cho nha` tha^`u, xa^y theo ho.a ddo^` cu?a Ngo^
Vie^'t Thu. To^i va` Le^ Kha('c Quye^'n ddi DDu+'c ro^`i sang Ba-Le^ sau.
DDa.i su+' Vie^.t Nam ta.i Bonn la` Ha` Vi~nh Phu+o+ng he^'t su+'c ha(ng
ha'i giu'p ddo+~ to^i, ddi'ch tha^n tro^ng nom vie^.c to^? chu+'c tha(m
vie^'ng ca'c no+i. Tru+o+'c he^'t to^i dde^'n ga(.p o^ng Gia'm ddo^'c vie^.n
tro+. ha?i ngoa.i, na(`m trong Bo^. ngoa.i giao DDu+'c. Bo^. na`y phu.
tra'ch mo.i co^ng vie^.c vie^.n tro+. ngoa.i quo^'c. O^ng na`y cho bie^'t
Bo^. ngoa.i giao va` chi'nh phu? DDu+'c dda~ nha^.n ddu+o+.c phu'c tri`nh
cu?a gia'o su+ Krainick, va` he^'t su+'c sa(~n lo`ng giu'p ddo+~ to^i trong
vie^.c tha`nh la^.p dda.i ho.c Y khoa Hue^', nhu+ng cho to^i bie^'t ra(`ng
chi'nh phu? lie^n bang kho^ng the^? bo^? nhie^.m ca'c gia'o su+ y khoa, vi`
ca'c gia'o su+ Y khoa na(`m trong quye^`n ddie^`u ddo^.ng cu?a ca'c dda.i
ho.c tu+. tri.. O^ng khuye^n to^i dde^'n tha(m ca'c dda.i ho.c lo+'n o+?
DDu+'c, va` thuye^'t phu.c ca'c dda.i ho.c na`y ba?o tro+. cho dda.i ho.c Y
khoa Hue^'. O^ng co`n cho bie^'t ra(`ng ba^'t cu+' gia'o su+ Y khoa na`o
ddo^`ng y' sang gia?ng da.y o+? Hue^', se~ ddu+o+.c chi'nh phu? trung u+o+ng
dda`i tho. lu+o+ng bo^?ng va` mo.i dde^` nghi. cu?a ho. ve^` vie^.c trang
bi. du.ng cu. y khoa se~ ddu+o+.c chi'nh phu? tho?a ma~n.
Tru+o+'c he^'t to^i ddi tha(m Cologne va` dda.i ho.c Y khoa o+? ddo'. To^i
ddu+o+.c Vie^.n tru+o+?ng tie^'p dda~i nie^`m no+?, nhu+ng cho bie^'t ra(`ng
dda.i ho.c Cologne nho? be', la.i dda~ ba?o tro+. cho mo^.t dda.i ho.c o+?
Phi cha^u, vi` no+i ddo' la` cu+.u thuo^.c ddi.a cu?a DDu+'c, ne^n chi? co'
the^? giu'p ddo+~ mo^.t ca'ch khie^m to^'n la` ca^'p ho.c bo^?ng cho ca'c
ba'c si~ Vie^.t Nam na`o muo^'n la`m gia'o su+.
To^i sang tha(m dda.i ho.c Tu+. Do Ba' Linh o+? Ta^y Ba' Linh, ga(.p Vie^.n
tru+o+?ng va` Khoa tru+o+?ng Y khoa, nhu+ng o+? dda^y ho. cu~ng tri`nh ba`y
ca'c ly' do tu+o+ng tu+. nhu+ o+? Cologne va` cu~ng dde^` nghi. ca'ch giu'p
ddo+~ tu+o+ng tu+.. Ta.i Heidenburg, Stugrat ngu+o+`i ta cu~ng no'i tu+o+ng
tu+. nhu+ va^.y. To^i chi? co`n tro^ng ca^.y va`o dda.i ho.c Freiburg, la`
no+i gia'o su+ Krainick la`m gia'o su+.
O+? dda^y to^i ddu+o+.c ddo'n tie^'p dda(.c bie^.t, vi` dda~ ddu+o+.c gia'o
su+ Krainick ve^` tru+o+'c ma^'y tha'ng va^.n ddo^.ng cho. To^i ddu+o+.c
hu+o+'ng da^~n dde^'n ga(.p Thu? tu+o+'ng tie^?u ban la` o^ng Keisinger (sau
na`y la`m Thu? tu+o+'ng Ta^y DDu+'c). Freiburg thuo^.c tie^?u bang Baden
Baden. O^ng Keisinger hu+'a se~ giu'p ddo+~ DDa.i ho.c Y khoa Hue^'.
Co' mo^.t chi tie^'t dda'ng nho+' la` trong cuo^.c tie^'p xu'c chu'ng to^i
no'i chuye^.n qua mo^.t tho^ng ngo^n, nhu+ng sau, trong mo^.t buo^?i tie^.c,
o^ng Keisinger no'i chuye^.n ba(`ng tie^'ng Pha'p va` no'i ra^'t gio?i. To^i
ho?i ly' do thi` ddu+o+.c bie^'t ra(`ng so+? di~ trong cuo^.c tie^'p xu'c
chi'nh thu+'c, o^ng su+? du.ng tho^ng ngo^n la` vi` va^'n dde^` nghi le^~,
thu? tu.c.
To^i dde^'n ga(.p To^?ng Gia'm Mu.c Freiburg, vi` bie^'t ra(`ng o+? dda^y
DDu+'c To^?ng Gia'm Mu.c co' a?nh hu+o+?ng lo+'n trong gio+'i dda.i ho.c.
Ta.i dda.i ho.c ddu+o+`ng Freiburg co' pha^n khoa tha^`n ho.c, dde^`u do
ca'c linh mu.c da.y va` ca'c linh mu.c na`y dde^`u ddu+o+.c To^?ng Gia'm
Mu.c dde^` cu+?. Vie^.n tru+o+?ng vu+`a tu+` chu+'c la` mo^.t linh mu.c, va`
hie^.n va^~n co`n co' nhie^`u a?nh hu+o+?ng trong gio+'i dda.i ho.c.
DDu+'c To^?ng Gia'm Mu.c ra^'t thie^.n ca?m vo+'i nhu+~ng no^~ lu+.c cu?a
to^i va` hu+'a se~ he^'t su+'c giu'p ddo+. trong pha.m vi. kha? na(ng va`
a?nh hu+o+?ng cu?a nga`i.
Rie^ng dda.i ho.c Y khoa Freiburg thi` Vie^.n tru+o+?ng va` Khoa tru+o+?ng
ddo^`ng y' dde^? dda.i ho.c Y khoa Freiburg ba?o tro+. cho dda.i ho.c Y khoa
Hue^', trong na(m dda^`u se~ cung ca^'p 3 gia'o su+, va` dde^? khi'ch le^.
gia'o su+, nhu+~ng na(m gia?ng da.y o+? Hue^' cu~ng va^~n ddu+o+.c ti'nh
va`o tha^m nie^n co^ng vu. nhu+ la` da.y o+? Freiburg va^.y. Ngoa`i ra dda.i
ho.c Freiburg sa(~n sa`ng hua^'n luye^.n cho ca'c ba'c si~ tro+? tha`nh
gia'o su+ Y khoa.
To^i co' ghe' Thu.y Si~ va` tha(m dda.i ho.c Co^ng gia'o nhu+ng kho^ng
ddu+o+.c su+. giu'p ddo+~ na`o dda'ng ke^?.
Nhu+ the^' chuye^'n tha(m DDu+'c cu?a to^i co' the^? coi nhu+ tha`nh co^ng.
To^i ddi Ba-Le^ vo+'i y' ddi~nh ti`m mo^.t ba'c si~ gia'o su+ ngu+o+`i
Vie^.t Nam co' tie^'ng, co' tta`i dde^? ve^` la`m khoa tru+o+?ng Y khoa
dda^`u tie^n cu?a dda.i ho.c Y khoa Hue^'. To^i co' bie^'t ba'c si~ Le^
Ta^'n Vi~nh, mo^.t gia'o su+ tha.c si~ no^?i tie^'ng hie^.n la`m trong
pho`ng nghie^n cu+'u cu?a gia'o su+ Lelong ta.i dda.i ho.c Y khoa Ba-Le^.
To^i tri`nh ba`y vo+'i o^ng mo.i du+. ti'nh cu?a to^i va` co^' ga('ng
thuye^'t phu.c o^ng. O^ng Vi~nh ddo^`ng y' nhu+ng cho bie^'t ra(`ng o^ng
ba^.n nhu+~ng co^ng vie^.c nghie^n cu+'u quan tro.ng o+? Pha'p va` kho^ng
the^? ma^'t co+ ho^.i hie^.n co' na`y, ne^n chi? co' the^? ve^` Vie^.t Nam
mo^~i na(m 6 tha'ng ma` tho^i.
O^ng Vi~nh no'i ra(`ng muo^'n cho o^ng co' the^? ve^` nu+o+'c ddu+o+.c thi`
to^i pha?i ga(.p va` thuye^'t phu.c gia'o su+ Lelong.
To^i dde^'n ga(.p gia'o su+ Lelong, tri`nh ba`y mo.i vie^.c kha^?n khoa?n
mo+`i gia'o su+ Vi~nh, o^ng Lelong to? ra he^'t su+'c quy' me^'n o^ng Vi~nh,
va` cho to^i bie^'t ra(`ng Vie^.t Nam co' mo^.t ngu+o+`i nhu+ o^ng Vi~nh,
nhu+ng ne^'u o^ng Vi~nh tu+` bo? nhu+~ng co^ng cuo^.c nghie^n cu+'u hie^.n
o^ng ddang theo dduo^?i thi` cha(?ng nhu+~ng thie^.t ha.i cho Vie^.t Nam ma`
thie^.t ha.i ca? cho the^' gio+'i. Tuy nhie^n o^ng cu~ng ddo^`ng y' dde^?
cho o^ng Vi~nh ve^` Vie^.t Nam mo^~i na(m sa'u tha'ng.
To^i ve^` Vie^.t Nam, va` va^~n tie^'p tu.c lie^n la.c thu+o+`ng xuye^n
vo+'i dda.i ho.c Freiburg va` ba'c si~ Le^ Ta^'n Vi~nh. Va`i tha'ng sau ba'c
si~ Vi~nh ve^` Hue^' va` giu+~ chu+'c khoa tru+o+?ng Y khoa dda^`u tie^n.
Nga`y nay so+? di~ i't ai nho+' dde^'n o^ng Vi~nh la` vi` o^ng la`m khoa
tru+o+?ng Y khoa ddu+o+.c va`i tha'ng thi` bi. be^.nh, pha?i tro+? sang
Pha'p dde^? chu+~a tri.. Thu+.c ra be^n trong co`n nhie^`u ua^?n khu'c, ma`
to^i nga^`n nga.i kho^ng muo^'n no'i ra, so+. la`m ma^'t lo`ng mo^.t so^'
ngu+o+`i. Nhu+ng to^i thie^'t nghi~ ca^`n pha?i no'i le^n, dde^? lu+u y'
nhu+~ng ngu+o+`i co' tra'ch nhie^.m ve^` sau. Qua? thu+.c o^ng Vi~nh bi.
be^.nh, nhu+ng ddo' kho^ng pha?i la` nguye^n nha^n chi'nh buo^.c o^ng tu+`
bo? dda.i ho.c Y khoa Hue^' vi~nh vie^~n.
Sau ma^'y tha'ng la`m khoa tru+o+?ng, o^ng Vi~nh co^' ga('ng he^'t su+'c,
nhu+ng ga(.p pha?i su+. ddo^' ky. cu?a gio+'i Y khoa Sa`i Go`n, la`m cho
o^ng buo^`n bu+.c, cha'n na?n. O^ng tu+o+?ng ra(`ng ve^` nu+o+'c vo+'i ta^'t
ca? thie^.n chi', o^ng co' the^? giu'p i'ch cho nu+o+'c nha`, va` i't nha^'t
cu~ng ddu+o+.c ca'c ddo^`ng nghie^.p hie^?u cho ddie^`u ddo', kho^ng ngo+`
chi? ga(.p su+. ddo^' ky., ghen ghe't, ti. hie^`m. Ti'nh o^ng kho^ng muo^'n
ro+i va`o nhu+~ng mu+u mo^, nhu+~ng va^.n ddo^.ng dden to^'i, ne^n nha^n co'
be^.nh, o^ng ro+`i Hue^' va` ve^` sau ba'o tin cho to^i bie^'t o^ng quye^'t
ddi.nh tu+` chu+'c, ye^u ca^`u to^i cho.n ngu+o+`i thay the^'.
Nie^n kho'a 1959 lo+'p du+. bi. Y khoa dda^`u tie^n cu?a dda.i ho.c Y khoa
Hue^' khai gia?ng. Ca'c gia'o su+ dda~ ta.m ddu? dde^? phu. tra'ch lo+'p
na`y nhu+ng tru+o+`ng so+? co`n thie^'u nhie^`u la('m. 6 trie^.u tie^`n
lo+`i xo^? so^' kie^'n thie^'t chu+a ddu? va`o dda^u. To^i va`o Sa`i Go`n
tri`nh ba`y cho o^ng Die^.m, va` ddu+o+.c ca^'p the^m 10 trie^.u, nhu+ng khi
ti'nh va`o ca'c khoa?n va^~n tha^'y thie^'u.
To^i dde^'n ga(.p o^ng Seabern, dda.i su+' tru+o+?ng pha'i bo^. Gia Na~
DDa.i trong U?y ho^.i kie^?m soa't ddi`nh chie^'n. O^ng Seabern mu+`ng ro+~
cho to^i bie^'t ra(`ng to^i dde^'n tha^.t ddu'ng di.p may, Gia Na~ DDa.i
vu+`a ca^'p 30 trie^.u ddo^`ng Vie^.t Nam trong khoa?n tha(.ng du+ tie^`n
ba'n lu'a my` na(m nay nhu+ng chu+a su+? du.ng va`o vie^.c gi`. O^ng cho
bie^'t the^m ra(`ng DDu+'c cha Ngo^ DDi`nh Thu.c co' xin ddu+o+.c ca^'p
nga^n khoa?n ddo' dde^? du`ng va`o dda.i ho.c DDa` La.t, nhu+ng chi'nh phu?
Gia Na~ DDa.i cho ra(`ng dda.i ho.c DDa` La.t la` mo^.t dda.i ho.c tu+ thu.c
Co^ng gia'o, nu+o+'c o^ng la.i la` nu+o+'c vu+`a Co^ng gia'o, vu+`a Tin
la`nh, cho ne^n chi'nh phu? kho^ng muo^'n ma('c tie^'ng la` thie^n vi. to^n
gia'o na`o. O^ng sa(~n sa`ng ca^'p 25 trie^.u cho dda.i ho.c Y khoa Hue^'
va` 6 trie^.u cho dda.i ho.c Khoa ho.c dde^? xa^y mo^.t gia?ng ddu+o+`ng
lo+'n. To^i cu~ng muo^'n nha('c la.i la` ma(.c du` tu+` lu'c dda^`u pha'i
bo^. vie^.n tro+. My~ hu+'a giu'p ddo+~, nhu+ng tre^n thu+.c te^' ma~i hai
na(m sau khi dda.i ho.c Y khoa hoa.t ddo^.ng, My~ mo+'i ba('t dda^`u giu'p
ddo+~, trang bi. ca'c pho`ng thi' nghie^.m va` ca^'p 60 trie^.u xa^y ca^'t
the^m tru+o+`ng dda.i ho.c Su+ pha.m va` tru+o+`ng trung ho.c kie^?u ma^~u.
Ke^'t thu'c pha^`n tri`nh ba`y su+. tha`nh la^.p dda.i ho.c Hue^' to^i
nha^.n ddi.nh ra(`ng trong nhu+~ng na(m 1957-1962, dda.i ho.c Hue^' dda~
pha't trie^?n ma.nh va` o^?n ddi.nh chi'nh tri. o+? Vie^.t Nam la`m cho ca'c
nu+o+'c DDo^`ng minh tin tu+o+?ng va`o tu+o+ng lai Vie^.t Nam, ne^n sa(~n
sa`ng giu'p ddo+~ cho Vie^.t Nam ma` kho^ng so+. phi'.
Ye^'u to^' thu+' hai, la` o^ng Die^.m dda(.c bie^.t chu' y' dde^'n vie^.c
tha`nh la^.p cu?ng co^' va` pha't trie^?n dda.i ho.c Hue^'. Trong pha.m vi.
phu+o+ng tie^.n va` kha? na(ng cu?a o^ng, to^i nha^.n tha^'y o^ng Die^.m
dda~ kho^ng nga^`n nga.i mo^.t vie^.c gi` dde^? giu'p cho dda.i ho.c Hue^'
lo+'n ma.nh. O^ng co' the^? sai la^`m ve^` chi'nh tri., nhu+ng nhu+~ng no^~
lu+.c pha't trie^?n va(n ho'a, ddie^?n hi`nh la` tha`nh la^.p va` mo+? mang
dda.i ho.c Hue^', thi` to^i tha^'y ca^`n pha?i co^ng ta^m va` nha^.n ddi.nh
ra(`ng o^ng Die^.m dda~ co' co^ng dda'ng ke^?. Bie^'t bao nhie^u ngu+o+`i
quye^`n ha`nh trong tay dda~ kho^ng la`m ddu+o+.c nhu+ o^ng Die^.m.
Nhu+~ng na(m 1956-1961 la` nhu+~ng na(m cu+.c thi.nh cu?a che^' ddo^. Ngo^
DDi`nh Die^.m. Lu'c ba^'y gio+` Vie^.t co^.ng chi? ba('t dda^`u khua^'y pha'
mo^.t va`i no+i, va` pha^`n lo+'n chi? la` nhu+~ng su+. pha' hoa.i, gia^.t
mi`n, dda'nh le'n nhu+~ng ddo^`n bo't he?o la'nh. Tuy nhie^n lu'c na`y o^ng
Die^.m dda~ chu' y' dde^'n mo^'i dde do.a cu?a co^.ng sa?n, cho ne^n mo^.t
ma(.t o^ng tung ra phong tra`o to^' co^.ng, ma(.t kha'c ba('t dda^`u thu+.c
hie^.n ke^' hoa.ch a^'p chie^'n lu+o+.c.
Uy quye^`n o^ng Die^.m qua' lo+'n nhu+ng thuo^.c ha. cha(?ng ma^'y ai la`
ngu+o+`i ta`i gio?i hay co' tu+ ca'ch vu+~ng cha~i, cho ne^n mo.i quye^'t
ddi.nh o^ng Die^.m ddu+a ra cha(?ng bao gio+` co' ai ca?n tro+? hay can
gia'n.
Chung quanh chie^'n di.ch to^' co^.ng tho+`i ba^'y gio+`, to^i nha^.n tha^'y
nhie^`u la.m du.ng, lo^.ng quye^`n, vu kho^'ng, oan u+'c.
Nhu+ng bo+?i vi` to^i kho^ng na('m dda^`y ddu? mo.i su+. kie^.n, la.i kho^ng
co' tha^?m quye^`n gi`, ne^n kho^ng the^? ddu+a ra y' kie^'n tra'i ngu+o+.c
na`o vo+'i o^ng Die^.m hoa(.c o^ng Nhu. To^i nghe no'i la.i mo^.t va`i no+i
o+? tho^n que^, ca'ch thu+'c to^' co^.ng dda~ ho.c ddo`i lo^'i to^' kho^?,
dda^'u to^' cu?a co^.ng sa?n.
Ca'c gia'o su+ trong Vie^.n dda.i ho.c Hue^', cu~ng ddu+o+.c pha^n pha't
nhu+~ng ta`i lie^.u ho.c ta^.p to^' co^.ng, nhu+ng vi` to^i kho^ng dda(.c
bie^.t quan ta^m, cho ne^n ho. cu~ng ho^.i ho.p ba`n ba.c la^'y le^., kho^ng
co' ti'nh ca'ch ba('t buo^.c ai ca?.
ng tho+`i ba^'y gio+`, to^i nha^.n tha^'y nhie^`u la.m du.ng, lo^.ng
quye^`n, vu kho^'ng, oan u+'c.
Nhu+ng bo+?i vi` to^i kho^ng na('m dda^`y ddu? mo.i su+. kie^.n, la.i kho^ng
co' tha^?m quye^`n gi`, ne^n kho^ng the^? ddu+a ra y' kie^'n tra'i ngu+o+.c
na`o vo+'i o^ng Die^.m hoa(.c o^ng Nhu. To^i nghe no'i la.i mo^.t va`i no+i
o+? tho^n que^, ca'ch thu+'c to^' co^.ng dda~ ho.c ddo`i lo^'i to^' kho^?,
dda^'u to^' cu?a co^.ng sa?n.
Ca'c gia'o su+ trong Vie^.n dda.i ho.c Hue^', cu~ng ddu+o+.c pha^n pha't
nhu+~ng ta`i lie^.u ho.c ta^.p to^' co^.ng, nhu+ng vi` to^i kho^ng dda(.c
bie^.t quan ta^m, cho ne^n ho. cu~ng ho^.i ho.p ba`n ba.c la^'y le^., kho^ng
co' ti'nh ca'ch ba('t buo^.c ai ca?.
(co`n tie^'p)