Giai thoa.i Phan Kho^i
hai lua
Tra^`n Gia Phu.ng
1. So+ lu+o+.c tie^?u su+?
Phan Kho^i (1887-1959) hie^.u la` Chu+o+ng Da^n, sinh nga`y 20 tha'ng
8 na(m ddinh ho+.i (6-10-1887) ta.i la`ng Ba?o An (vu`ng Phu` Ky`
tu+'c Go` No^?i), huye^.n Die^n Phu+o+'c, phu? DDie^.n Ba`n, ti?nh
Qua?ng Nam, nay la` xa~ DDie^.n Quang, huye^.n DDie^.n Ba`n, ti?nh
Qua?ng Nam. Song tha^n cu?a Phan Kho^i la` Phan Tra^n (1862-1911,
ddo^~ cu+? nha^n na(m 1888 va` pho' ba?ng na(m 1895) va` ba` Hoa`ng
Thi. Le^. (con cu?a Hoa`ng Die^.u), nghi~a la` Phan Kho^i la` cha'u
ngoa.i Hoa`ng Die^.u (1829-1882). Hoa`ng Die^.u la` vi. to^?ng ddo^'c
dda~ tua^~n tie^'t theo tha`nh khi Ha` No^.i khi bi. Pha'p chie^'m
na(m 1882. Ba` Le^. tu+` tra^`n na(m 1893.
Na(m 1906 (bi'nh ngo.), Phan Kho^i du+. ky` thi hu+o+ng ta.i Thu+`a
Thie^n, ro+'t cu+? nha^n va` ddu+o+.c sa('p ha.ng tu' ta`i. Co' le~
vi` va^.y ma` sau na^`y, khi bie^'t Pha'p va(n, Phan Kho^i cho.n
bie^.t hie^.u la` Tu' Xo+n, phie^n a^m tu+` chu+~ Pha'p "tout seul"
(mo^.t mi`nh).
Lu'c ddo', phong tra`o Duy ta^n do Phan Cha^u Trinh va^.n ddo^.ng,
ddang pha't trie^?n ma.nh o+? Qua?ng Nam. Phan Kho^i chuye^?n qua ho.c
chu+~ Quo^'c ngu+~ va` chu+~ Pha'p. Na(m 1908, o^ng cu`ng chi'n
ngu+o+`i ba.n kha'c, trong ddo' co' cu+? nha^n Nguye^~n Ba' Tra'c
(1880-1945) ra Ha` No^.i tie^'p tu.c ne^`n ta^n ho.c. Tre^n ddu+o+`ng
ddi, Phan Kho^i dde^'n DDa` Na(~ng va` ga(.p Tra^`n Quy' Ca'p ta.i
dda^y nga`y 16-2-1908. Tra^`n Quy' Ca'p cu~ng ddang tre^n ddu+o+`ng
ddi dde^'n nhie^.m so+? mo+'i o+? Kha'nh Ho`a.(1)
Lu'c ddo' xa?y ra vu. da^n chu'ng Qua?ng Nam bie^?u ti`nh ba^'t ba.o
ddo^.ng xin gia?m xa^u ha. thue^' va`o tha'ng 3-1908. Pha'p dda`n a'p
cuo^.c da^n bie^'n, ba('t giam nhu+~ng nha` va^.n ddo^.ng duy ta^n
ta.i Qua?ng Nam va` truy lu`ng Nguye^~n Ba' Tra'c, Phan Kho^i. Phan
Kho^i bi. ba('t va` bi. giam o+? Qua?ng Nam ta.i la`ng La Qua, huye^.n
Die^n Phu+o+'c, phu? DDie^.n Ba`n (ga^`n Vi~nh DDie^.n nga`y nay).
Co' le~ tho+`i gian ngo^`i tu` cu?a Phan Kho^i kho^ng la^u vi` sau
ddo', ngu+o+`i ta tha^'y o^ng ghi te^n theo ho.c tru+o+`ng Pellerin
(Hue^') trong nie^n kho'a 1909-1910. Na(m 1911, Phan Kho^i tho^i ho.c,
ve^` que^ tho. tang cha, va` mo+? tru+o+`ng da.y chu+~ Nho. Lu'c ddo',
trie^`u ddi`nh su+?a so.an ba~i bo? khoa cu+? Nho ho.c. Phan Kho^i
nghi? da.y na(m 1916, ra Ha?i Pho`ng la`m thu+ ky' cho co^ng ty
ddu+o+`ng bie^?n Ba.ch Tha'i Bu+o+?i,(2) phu. tra'ch vie^'t thu+
ba(`ng chu+~ Nho trong vie^.c giao di.ch vo+'i ca'c ha~ng buo^n Ho^`ng
Ko^ng, va` ca'c thu+ nga('n ba(`ng Pha'p va(n cho ca'c co^ng ty Pha'p.
Nguye^~n Ba' Tra'c, ngu+o+`i cu`ng Phan Kho^i bi. Pha'p truy lu`ng
na(m 1908, tro^'n ra nu+o+'c ngoa`i mo^.t tho+`i gian, sau ve^` la`m
vie^.c ta.i Phu? toa`n quye^`n DDo^ng Du+o+ng, ro^`i cu`ng Pha.m
Quy`nh (1892-1945) la^.p ta.p chi' Nam Phong na(m 1917. Nguye^~n Ba'
Tra'c phu. tra'ch pha^`n chu+~ Nho, dda~ gio+'i thie^.u Phan Kho^i
dde^? co^.ng ta'c vo+'i Nam Phong.
Kho^ng ddo^`ng y' vo+'i ca'ch ddie^`u ha`nh to+` ba'o cu?a Pha.m
Quy`nh, Phan Kho^i va`o Saigon, vie^'t cho to+` Lu.c Ti?nh Ta^n Va(n
(la^.p tu+` na(m 1907). Na(m 1920, o^ng la.i ra Ha` No^.i vie^'t cho
Thu+.c nghie^.p Da^n Ba'o (la^.p na(m 1920), va` Hu+~u Thanh (la^.p
na(m 1921). Trong tho+`i gian na^`y, Phan Kho^i di.ch Tha'nh Kinh cho
Ho^.I Tha'nh Tin La`nh VN. O^ng bie^'t chu+~ Pha'p, la.i gio?i chu+~
Nho ne^n o^ng du+.a va`o hai ba?n Tha'nh Kinh ba(`ng chu+~ Pha'p va`
ba(`ng chu+~ Nho ma` ca'c gia'o si~ Trung Hoa dda~ di.ch tru+o+'c
ddo', dde^? di.ch sang Quo^'c ngu+~. Ba?n di.ch cu?a o^ng la` ca(n
ba?n cho ca'c ba?n Tha'nh Kinh ba(`ng chu+~ Vie^.t sau na^`y cu?a
Ho^.i Tha'nh Tin La`nh.(3)
Na(m 1922, Phan Kho^i va`o Saigon tie^'p tu.c vie^'t ba'o. Bi. Pha'p
ti`nh nghi, o^ng xuo^'ng Ca` Mau nu+o+ng na'u no+i nha` mo^.t ngu+o+`i
ba.n. O^ng tie^'p tu.c tu+. ho.c Pha'p va(n va` ddu+o+.c mo^.t ky'
gia? ngu+o+`i Pha'p ta.i Saigon, te^n la` Dejean go+?i sa'ch vo+? va`
hu+o+'ng da^~n su+?a ba`i ta^.p Pha'p va(n cho o^ng. Na(m 1925, o^ng
tro+? la.i Saigon, vie^'t DDo^ng Pha'p Tho+`i Ba'o (la^.p na(m 1923),
Trung La^.p Ba'o (la^.p na(m 1924), Tha^`n Chung (la^.p na(m 1929).
Na(m 1929, Phan Kho^i tro+? tha`nh chu? bu't sa'ng la^.p ta.p chi'
Phu. Nu+~ Ta^n Va(n, nhu+ng va^~n tie^'p tu.c co^.ng ta'c vo+'i ca'c
ba'o kha'c. Na(m 1930, Phan Kho^i vie^'t ba`i phe^ bi`nh bo^. Nho
gia'o cu?a Tra^`n Tro.ng Kim (1883-1953) mo+'i xua^'t ba?n, ga^y ne^n
cuo^.c bu't chie^'n, co' ca? Pha.m Quy`nh tham gia.
Phu. Nu+~ Ta^n Va(n ta.m ddi`nh ba?n vi` ly' do ta`i cha'nh, Phan
Kho^i tro+? ra Ha` No^.i, la`m chu? bu't Phu. Nu+~ Tho+`i DDa`m na(m
1932. Tre^n ba'o na^`y, ba`i "Va(n minh va^.t cha^'t va` va(n minh
tinh tha^`n" cu?a o^ng da^~n to+'i cuo^.c bu't chie^'n vo+'i nha` va(n
CS Ha?i Trie^`u Nguye^~n Khoa Va(n (1908-1954).
Na(m 1934, Phan Kho^i dde^'n Hue^', la`m chu? bu't ba'o Tra`ng An,
da.y Vie^.t va(n cho tru+o+`ng tu+ thu.c Ho^` DDa'c Ha`m, va` vie^'t
tie^'p cho Phu. Nu+~ Ta^n Va(n mo+'i tu.c ba?n. Na(m 1936, Phan Kho^i
sa'ng la^.p va` la`m chu? bu't ta.p chi' So^ng Hu+o+ng. Pha't ha`nh
chu+a ddu+o+.c mo^.t na(m, So^ng Hu+o+ng pha?i ddo'ng cu+?a vi` ta`i
cha'nh eo he.p. Ta.i Hue^', cu~ng trong na(m 1936, Phan Kho^i ta^.p
ho+.p ca'c ba`i vie^'t ve^` ca'c ca^u chuye^.n va(n chu+o+ng, in
tha`nh sa'ch Chu+o+ng Da^n thi tho.ai. Ca'c ca^u chuye^.n na^`y
ddu+o+.c o^ng vie^'t tu+` tho+`i co^.ng ta'c vo+'i ba'o Nam Phong na(m
1918.
Na(m sau (1937), Phan Kho^i va`o Saigon, da.y chu+~ Nho va` Vie^.t
va(n ta.i tru+o+`ng Cha^'n Thanh do mo^.t ddo^`ng hu+o+ng Qua?ng Nam
la` Phan Ba' La^n la`m hie^.u tru+o+?ng. Phan Ba' La^n la` con cu?a
Phan Tha`nh Ta`i (1878-1916). DDa^y la` tho+`i ky` Phan Kho^i vie^'t
quye^?n Tro+? vo? lu+?a ra.(4)
Trong tho+`i gian the^' chie^'n thu+' hai (1939-1945), ddo+`i so^'ng
o+? Saigon kho' kha(n, Phan Kho^i quay ve^` que^ nha` sinh so^'ng.
Tha'ng 3-1946, ta.i Ho^.i An, Phan Kho^i ddu+o+.c ba^`u la`m chu?
nhie^.m tu+o+.ng tru+ng ti?nh dda?ng bo^. VN QDDD Qua?ng Nam, thay
the^' chu? nhie^.m Tru+o+ng Phu+o+'c Tu+o+`ng bi. Vie^.t Minh (VM)
ba('t ta.i Tam Ky` nga`y 4-2-1946, va` Phan Ba' La^n la` bi' thu+
ti?nh dda?ng bo^. QDDD.(5)
Sau vu. "O^n Nhu+ Ha^`u" o+? Ha` No^.i,(6) Vie^.t Minh chua^?n bi.
ta^'n co^ng QDDD. Phan Thao (con cu?a Phan Kho^i) va` Phan Bo^i (em
chu' ba'c ruo^.t vo+'i Phan Kho^i, bi' danh la` Hoa`ng Hu+~u Nam,
thu+' tru+o+?ng bo^. No^.i vu. VM), la^.p ke^' ddu+a Phan Kho^i ra Ha`
No^.i dde^? tra'nh cuo^.c ta^'n co^ng cu?a VM, vi` ho. bie^'t tru+o+'c
ke^' ho.ach na^`y. Ti?nh dda?ng bo^. CS Qua?ng Nam cu+? ngu+o+`i
dde^'n nha`, mo+`i Phan Kho^i ra Ha` No^.i theo chi? thi. trie^.u
ta^.p cu?a chi'nh phu? VM.
Ta.i Ha` No^.i, to^'i 20-10-1946, VM vo~ trang ta^'n co^ng va`o to`a
ba'o VN cu?a QDDD, dda(.t tru. so+? ta.i so^' 80 ddu+o+`ng Quan Tha'nh
(Grand Bouddha cu~), do nha` va(n Kha'i Hu+ng Tra^`n Kha'nh Giu+
(1896-1947) phu. tra'ch, ba('t toa`n the^? nhu+~ng ngu+o+`i co' ma(.t
ta.i dda^y, trong ddo' co' Phan Kho^i.(7)
Sau la^`n na^`y, Phan Bo^i va` Phan Thao ddu+a Phan Kho^i le^n vu`ng
chie^'n khu Vie^.t Ba('c cu?a VM CS, so^'ng bie^.t la^.p, kho^ng co'
gia ddi`nh va` ngu+o+`i tha^n. Phan Kho^i ddu+o+.c giao vie^.c di.ch
sa'ch chu+~ Nho hay chu+~ Pha'p qua Quo^'c ngu+~.
DDa^y la` mo^.t hi`nh thu+'c Phan Kho^i bi. giam lo?ng hay chi? ddi.nh
cu+ tru'. DDo+`i so^'ng ra^'t thie^'u tho^'n, ddo'i kho^?, bi. go`
bo', ca^'m ddoa'n va` nha^'t la` co^ ddo+n. Phan Kho^i ta^m su+.:
"... Tuo^?i gia` the^m be^.nh ho.an,
Kha'ng chie^'n tha^'y thu+`a ta,
Mo^'i sa^`u nhu+ to'c ba.c,
Cu+' ca('t la.i da`i ra..."
Sau hie^.p ddi.nh Gene`ve (20-7-1954), VN bi. chia hai o+? vi~ tuye^'n
17. Phan Kho^i bi. ke.t la.i o+? ngoa`i Ba('c. Na(m 1956, xa?y ra vu.
Nha^n Va(n Giai Pha^?m. Nha^n di.p Te^'t Bi'nh Tha^n (1956), va`o
dda^`u tha'ng 2-1956, ta.i Ha` No^.i xua^'t hie^.n dda(.c san Giai
Pha^?m 1956 do nha` xua^'t ba?n Minh DDu+'c cu?a Tra^`n Thie^'u Ba?o
a^'n ha`nh. [Giai pha^?m na^`y ve^` sau ddu+o+.c go.i la` Giai Pha^?m
Mu`a Xua^n vi` cu~ng trong na(m 1956, xua^'t hie^.n the^m Giai Pha^?m
Mu`a Thu, Giai Pha^?m Mu`a DDo^ng.]
DDa^y la` mo^.t ta^.p ho+.p ca'c sa'ng ta'c cu?a nho'm va(n nghe^. si~
thuo^.c tha`nh pha^`n ddo^'i kha'ng vo+'i nha` ca^`m quye^`n CS. Giai
pha^?m na^`y ddu+o+.c dda'nh da^'u ba(`ng ba ba`i quan tro.ng la`
"Ca'i cho^?i que't ra'c ru+o+?i" cu?a Phu`ng Qua'n, "O^ng bi`nh vo^i",
tho+ cu?a Le^ DDa.t, va` "Nha^'t ddi.nh tha('ng", tho+ cu?a Tra^`n
Da^`n.
Nga`y 29-8, xua^'t hie^.n Giai Pha^?m Mu`a Thu, ddu+o+.c hoan nghe^nh
qua', ne^n nho'm chu? tru+o+ng cho ra Giai Pha^?m Mu`a Thu ta^.p 2,
ro^`i Giai Pha^?m Mu`a Thu ta^.p 3. Hai mu+o+i nga`y sau Giai Pha^?m
Mu`a Thu (ta^.p 1), to+` Nha^n Va(n so^' 1 ddu+o+.c pha't ha`nh nga`y
20-9-1956, do Phan Kho^i la`m chu? nhie^.m kie^m chu? bu't, Tra^`n Duy
(te^n tha^.t la` Tra^`n Quang Ta(ng) la`m thu+ ky'.
Mo^.t trong nhu+~ng ca'ch ddo^'i pho' cu?a nha` ca^`m quye^`n CS la`
kie^'m ca'ch mua chuo^.c ngu+o+`i chu? nhie^.m kie^m chu? bu't ba'o
Nha^n Va(n, cu+? Phan Kho^i la`m dda.i die^.n va(n gio+'i mie^`n Ba('c
qua Ba('c Kinh (Trung Quo^'c), tham du+. le^~ ky? nie^.m la^`n thu+'
20 nga`y ma^'t cu?a Lo^~ Ta^'n (1881-1936) va`o tha'ng 10-1956. Ra
nu+o+'c ngoa`i la` mo^.t dda(.c a^n du+o+'i che^' ddo^. CS Ba('c
Vie^.t. Ngay ta.i Trung Co^.ng, Phan Kho^i cu~ng kho^ng nha^n
nhu+o+.ng, va` dda~ tranh lua^.n vo+'i ca'n bo^ Trung Co^.ng ve^` chu?
nghi~a Ma'c-xi't. Khi tro+? ve^` nu+o+'c, Phan Kho^i kho^ng thay
ddo^?i la^.p tru+o+`ng, tie^'p tu.c ddie^`u ha`nh to+` Nha^n Va(n.
CS ra le^.nh ddi`nh ba?n hai to+` Nha^n Va(n va` Giai Pha^?m nga`y
15-12-1956, ba('t giam mo^.t so^' ca'c va(n thi si~, tri' thu+'c
thuo^.c nho'm pha?n kha'ng, va` ba('t ddi ho.c ta^.p chi'nh tri. so^'
ngu+o+`i co`n la.i. CS kho^ng ba('t giu+~ Phan Kho^i vi` uy ti'n cu?a
o^ng qua' lo+'n. O^ng dda~ la(n lo^.n trong nga`nh va(n chu+o+ng, ba'o
chi' khoa?ng 50 na(m kha('p Ba('c, Trung va` Nam. Ai cu~ng dde^`u
bie^'t tie^'ng o^ng, va` tu+`ng ddo.c ba`i do o^ng vie^'t. O^ng la.i
la` ngu+o+`i mie^`n Nam ne^n dda?ng Lao DDo^.ng so+. la`m ma^'t lo`ng
gio+'i tri' thu+'c mie^`n Nam ta^.p ke^'t ra Ba('c. Lu'c ddo', dda?ng
Lao DDo^ng chua^?n bi. dda'nh mie^`n Nam (VNCH), muo^'n ve va~n gio+'i
tri' thu+'c trong Nam, ne^n cu~ng tra'nh kho^ng ba('t Phan Kho^i.
Thay va`o ddo', dda?ng Lao DDo^.ng ti`m ca'ch co^ la^.p va` ga^y kho'
kha(n cho Phan Kho^i, ddo^`ng tho+`i cho nho'm bo^`i bu't tay sai
vie^'t ba`i dda? ki'ch, ma. ly. Phan Kho^i. DDa^`u na(m 1957, Phan
Kho^i tu+. la`m ba`i tho+ mu+`ng thu+o+.ng tho. 70 tuo^?i. Ba`i tho+
mo+? dda^`u ba(`ng hai ca^u:
"Le^n ba?y mu+o+i ro^`i me. no' o+i!
Tho. ta, ta chu'c no. phie^`n ai."
Phan Kho^i kho^ng dda(ng ba'o ba`i tho+ na^`y, nhu+ng la.i dde^'n tai
nha` va(n Nguye^~n Co^ng Hoan. Nguye^~n Co^ng Hoan, lu'c ddo' la`
nha^n vie^n dda('c lu+.c cu?a To^' Hu+~u, lie^`n la`m ba`i tho+ ho.a
la.i ra^'t tho^ tu.c va` ho^~n xu+o+.c:
"Nha('n ba?o Phan Kho^i kho^'n kie^'p o+i!
Tho. mi, mi chu'c, cho+' ho`ng ai.
Va(n chu+o+ng ddu` me. tha(`ng cha ba.c!
Tie^'t tha'o! Tie^n su+ ca'i me~ ngoa`i.
Lo^-di'ch, tru+o+'c cam la`m kie^'p cho',
Nha^n Va(n nay la.i hi't gi` voi.
So^'ng dai the^m tuo^?i cho the^m nhu.c,
The^m nhu.c co+m tro+`i cha(?ng tha^'y gai."(8)
Cuo^'i na(m 1957, Phan Kho^i ta^.p ho.p nhu+~ng ba`i bu't ky', ta.p
va(n vie^'t tu+` na(m 1946 tro+? ve^` sau tha`nh mo^.t quye^?n sa'ch
nhan dde^` la` Na('ng chie^`u. O^ng ddu+a ba?n tha?o dde^'n nha`
xua^'t ba?n Ho^.i Nha` va(n dde^? in, nhu+ng kho^ng ddu+o+.c xua^'t
ba?n. Sau ddo', Phan Kho^i ngu+ng hoa.t ddo^.ng va(n ho'a. Gia` ye^'u,
co^ ddo+n va` be^.nh ta^.t, Phan Kho^i tu+` tra^`n lu'c 11 gio+` sa'ng
nga`y 16-1-1959 (8-12 na(m ma^.u tua^'t), ta.i so^' 73, pho^' Thuo^'c
Ba('c, Ha` No^.i trong ca?nh thanh ba^`n cu?a mo^.t nha` nho khi'
pha'ch, ta^.n lu+.c theo dduo^?i ly' tu+o+?ng cu?a mi`nh, luo^n luo^n
giu+~a gi`n tie^'t tha'o, kho^ng so+. ba.o quye^`n, du` ddo' la` CS.
Suo^'t ddo+`i, o^ng so^'ng ddu'ng theo ca^u cha^m ngo^n cu?a Ma.nh
Tu+?: "Phu' quy' ba^'t na(ng da^m, ba^`n tie^.n ba^'t na(ng di, uy vu~
ba^'t na(ng khua^'t."(Gia`u sang kho^ng tham lam, nghe`o kho^? kho^ng
thay lo`ng ddo^?i da., su+'c ma.nh kho^ng khua^'t phu.c ddu+o+c.)
2. Kho+?i xu+o+'ng tho+ mo+'i
Va`o dda^`u the^' ky? 20, ca'c the^? tho+ thi.nh ha`nh la` tho+
DDu+o+`ng (DDu+o+`ng thi), tho+ lu.c ba't va` song tha^'t lu.c ba't.
Ca'c the^? tho+ na^`y theo mo^.t so^' nie^m lua^.t ba(`ng tra('c va`
va^`n ddie^.u nha^'t ddi.nh. Tre^n ba'o Phu. Nu+~ Ta^n Va(n so^' 122,
pha't ha`nh ta.i Saigon nga`y 10-3-1932, xua^'t hie^.n ba`i ba'o
"Mo^.t lo^'i tho+ mo+'i tri`nh cha'nh giu+~a la`ng tho+", ke`m theo
ba`i tho+ "Ti`nh gia`". Ca? hai ba`i dde^`u cu?a Phan Kho^i, ddu+o+.c
xem la` tuye^n ngo^n cu?a tru+o+`ng pha'i tho+ mo+'i o+? VN. Sau dda^y
la` toa`n va(n ba`i "Ti`nh gia`":
"Hai mu+o+i bo^'n na(m xu+a,
Mo^.t dde^m vu+`a gio' la.i vu+`a mu+a.
Du+o+'i ngo.n dde`n mo+`, trong gian nha` nho?,
Hai ma'i dda^`u xanh ke^` nhau than tho+?.
"O^i ddo^i ta ti`nh thu+o+ng nhau thi` va^~n na(.ng,
Ma` la^'y nhau ha(?n la` kho^ng dda(.ng.
DDe^? dde^'n ro^`i ti`nh tru+o+'c phu. sau,
Chi cho ba(`ng so+'m lie^.u ma` buo^ng nhau!"
Hay! No'i mo+'i ba.c la`m sao cho+'!
Buo^ng nhau la`m sao cho no+~?
Thu+o+ng ddu+o+.c chu+`ng na`o hay chu+`ng na^'y,
Cha(?ng qua o^ng Tro+`i ba('t ddo^i ta pha?i va^.y!
Ta la` nha^n nga~i, dda^u co' pha?i vo+. cho^`ng ma` ti'nh vie^.c
thu?y chung?
Hai mu+o+i bo^'n na(m sau,
Ti`nh co+ no+i dda^'t kha'ch ga(.p nhau!
DDo^i ma'i dda^`u ba.c.
Ne^'u cha(?ng quen lung, ddo^' co' nhi`n ra ddu+o+.c!
O^n chuye^.n cu~ ma` tho^i.
Lie^'c ddu+a nhau ddi ro^`i!
Con ma('t co`n co' dduo^i."
Tha^.t ra, trong su+. nghie^.p va(n chu+o+ng cu?a Phan Kho^i, dda^y
kho^ng pha?i la` ba`i tho+ mo+'i dda^`u tie^n cu?a o^ng. Ngu+o+`i ta
kho^ng bie^'t o^ng vie^'t ba`i tho+ mo+'i dda^`u tie^n khi na`o, chi?
bie^'t cha('c cha('n tru+o+'c ba`i "Ti`nh gia`" bo^'n na(m, tre^n
DDo^ng Pha'p Tho+`i Ba'o, so^' 726, ta.i Saigon nga`y 2-8-1928, dda~
xua^'t hie^.n mo^.t ba`i tho+ mo+'i cu?a Phan Kho^i. Phan Kho^i
mu+o+.n ca^u chuye^.n truye^`n ky` da^n gian ve^` vie^.c qua. ba('c
ca^`u O^ thu+o+'c, (9) dde^? sa'ng ta'c mo^.t ba`i tho+ ngu. ngo^n,
nhan dde^` "Da^n qua. ddi`nh co^ng":
"Mo^`ng ba?y tha'ng Ba?y na(m Ma^.u Tha^n,
Chie^'u le^. ba('c ca^`u qua so^ng Nga^n,
Ha(`ng ha` sa so^' cu-li qua.,
Bay bo^?ng ve^` tro+`i du+o+`ng tra^?y qua^n.
Hai be^n bo+` so^ng dda^.u lo'c ngo'c,
Con thi` ke^u ddo'i, con ke^u nho.c.
DDu+o+`ng sa' xa xuo^i vie^.c na(.ng ne^`,
Pha^`n lu~ con tho+ o+? nha` kho'c.
Bo^~ng nghe le^.nh Tro+`i truye^`n kho+?i co^ng,
Na`o con dda^`u cu'i, con lu+ng cong,
The^m ba^`y ly' be?o ddu+'ng coi vie^.c,
DDu.ng dda^u dda'nh ddo' nhu+ bao bo^ng!
Nga'n cho ca'i kie^'p la`m da^n thie^.t,
La`m co' a(n kho^ng, che^'t cho che^'t,
Ca('n co? ke^u Tro+`i, Tro+`i cha(?ng nghe.
Mo^.t con bay le^n ddu+'ng die^~n thuye^'t,
"Ho+~i ddo^`ng ba`o nghe to^i no'i dda^y:
Da^n quye^`n tha.nh nha^'t la` ddo+`i nay,
Vie^.c ma` cha(?ng pha?i vie^.c co^ng i'ch,
Kho^ng ai co' phe'p ddem da^n dda`y.
Tro^'i ke^. Hoa`ng ngu+u vo+'i Chu+'c nu+~,
Qua ddu+o+.c tho+`i qua, kho^ng tho+`i cho+'.
Quo^'c da^n o^ thu+o+'c to^.i ti`nh chi,
Ma` ba('t xa^u bo+i la`m kho^? so+??
Anh em ta he` ve^` qua'ch tho^i! "
Luo^n the^? ke'o nhau va`o cu+?a tro+`i,
Do^.ng tro^'ng dda(ng va(n a^`m dde^' to.a,
Ngai va`ng be^. ngo.c rung rinh ro+i.
Nghe tin da^n qua. no^?i ca'ch me^.nh,
Tro+`i sai thie^n lo^i ra tha'm thi'nh,
DDa^`u dden ma'u ddo? quye^'t hy sinh,
Ngu+`ng bu'a thie^n lo^i kho^ng da'm dda'nh.
Tu+'c thi` chie^'u Tro+`i va.ch ma^y ra,
DDa'nh chu+~ dda.i xa' Tro+`i ban tha,
Da^n qua. o+? dda^u ve^` o+? ddo',
Tu+` nay kho?i ba('c ca^`u Nga^n Ha`.
O+` te' ra:
Me^`m thi` ai cu~ng nuo^'t!
Cu+'ng thi` Tro+`i cu~ng nha?.
Ha(`ng ha` sa so^' cu-li qua.,
Bay ve^` ha. gio+'i ke^u "kha', kha'" (10)
3. Giai thoa.i Phan Kho^i
Phan Kho^i la` nha` va(n co' nhie^`u giai thoa.i ngay khi o^ng co`n
so^'ng. DDa^y la` nhu+~ng ca^u chuye^.n thu+.c trong cuo^.c ddo+`i
o^ng, nhu+ng vu+`a ta'o ba.o, vu+`a di' do?m, ne^n ddu+o+.c truye^`n
mie^.ng nhie^`u la^`n tha`nh nhu+~ng giai tho.ai da^n gian.
Ly' lua^.n Phan Kho^i: Tru+o+'c dda^y, khi mo^n lua^.n ly' ho.c Ta^y
phu+o+ng ba('t dda^`u ddu+o+.c truye^`n ba' va`o nu+o+'c ta, Phan
Kho^i ti`m sa'ch ddo.c va` ho.c theo lo^'i ly' lua^.n Ta^y phu+o+ng.
O^ng vie^'t nhie^`u ba`i tranh lua^.n ra^'t so^i no^?i tre^n ca'c
ba'o. Tu+` ddo', mo^.t tho+`i tre^n ba'o chi' xua^'t hie^.n nho'm tu+`
ngu+~ "ly' lua^.n Phan Kho^i" dde^? chi? nhu+~ng ngu+o+`i "ca~i hay".
Ve^` sau, khi bi. ke.t o+? ngoa`i Ba('c, so^'ng du+o+'i che^' ddo^.
CS, Phan Kho^i cu~ng u+a "ca~i ly'" ma` kho^ng so+. bi. CS tru` da^.p.
Tu+o+.ng tru+ng cho lo^'i "ca~i ly'" Phan Kho^i du+o+'i che^' ddo^. CS
la` bo^'n ca^u tho+ cu?a o^ng:
"La`m sao cu~ng cha(?ng la`m sao,
Da^~u co' the^' na`o cu~ng cha(?ng la`m chi.
La`m chi cu~ng cha(?ng la`m chi,
Da^~u co' la`m gi` cu~ng cha(?ng la`m sao."
Con ga` xa~ ho^.i chu? nghi~a: Sau hie^.p ddi.nh Gene`ve (20-7-1954),
VN bi. chia hai o+? so^ng Be^'n Ha?i (Qua?ng Tri.), ngang vi~ tuye^'n
17. VN Da^n Chu? Co^.ng Ho`a [Vie^.t Minh CS] o+? phi'a Ba('c va`
Quo^'c Gia VN [sau ddo^?i tha`nh VNCH] o+? phi'a Nam. Nha` ca^`m
quye^`n CS ddu+a Phan Kho^i ve^` so^'ng trong mo^.t pho`ng ta.i Ho^.i
Va(n Nghe^. Ha` No^.i, so^' 151 ddu+o+`ng Tra^`n Hu+ng DDa.o (tu+'c
ddu+o+`ng Gambetta tru+o+'c 1954), ga(.p la.i vo+. con tu+` trong Nam
ta^.p ke^'t ra Ba('c.
Khi mo+'i ve^` Ha` No^.i, Phan Kho^i ddu+o+.c mo^.t ngu+o+`i ba.n
dda~i co+m. Trong bu+~a a(n, co' mo'n thi.t ga`. DDa^y la` la^`n
dda^`u tie^n Phan Kho^i ddu+o+.c thu+o+?ng thu+'c mo'n thi.t ga` sau 9
na(m bi. Vie^.t Minh e'p ta?n cu+ le^n chi.e^'n khu Vie^.t Ba('c va`o
na(m 1946. Khi va`o bu+~a a(n, vu+`a ca^`m ddu~a le^n, Phan Kho^i
lie^`n chi? ddi~a thi.t ga` tre^n ma^m, no'i ra(`ng: "Chi'n na(m nay,
tao la.i ga(.p ma`y."(11a)
Khoai nha.c ngu+.a: DDa^`u na(m 1956, ngu+o+`i ta giao cho Phan Kho^i
di.ch mo^.t quye^?n sa'ch tu+` tie^'ng Pha'p qua tie^'ng Vie^.t. Trong
sa'ch co' chu+~ "pomme de terre". Phan Kho^i di.ch chu+~ ddo' la`
"khoai nha.c ngu+.a". Khi phe^ bi`nh quye^?n sa'ch na^`y, ba'o Cu+'u
Quo^'c, co+ quan truye^n truye^`n cu?a dda?ng Lao DDo^.ng (tu+'c
dda?ng CS) dda~ che^ Phan Kho^i gia` nua, la^?m ca^?m, di.ch sai. Ta'c
gia? ba`i phe^ bi`nh vie^'t ra(`ng chu+~ "pomme de terre" pha?i
ddu+o+.c di.ch la` "khoai ta^y", sao la.i di.ch tha`nh "khoai nha.c
ngu+.a"?
Phan Kho^i tra? lo+`i dda.i y' nhu+ sau: Ai cu~ng bie^'t "pomme de
terre" la` "khoai ta^y", nhu+ng la^u nay, ca'n bo^. phu. tra'ch ca^'m
o^ng ta du`ng chu+~ "ta^y" va` chu+~ "Ta`u". Vi' du., khi Phan Kho^i
du`ng chu+~ "ddu+o+`ng ta^y"[ddu+o+`ng tra('ng] thi` bi. su+?a la.i
la` "ddu+o+`ng ki'nh"; khi Phan Kho^i vie^'t chu+~ "che` Ta`u", thi`
bi. su+?a tha`nh "che` Trung Quo^'c"; "thi.t kho Ta`u" thi` ddo^?i
tha`nh "thi.t kho Trung Quo^'c". Do ddo', the^? theo y' la~nh dda.o,
la^`n na^`y chu+~ "pomme de terre", o^ng kho^ng di.ch la` "khoai
ta^y", ma` di.ch la` "khoai nha.c ngu+.a", vi` tie^'ng Trung Quo^'c
go.i la` "ma~ linh thu+.".(11b)
Lo^'i vie^'t tha^m thu'y di' do?m cu?a o^ng tu' Nho ho.c Phan Kho^i
ki'n dda'o bo'c tra^`n su+. do^'t na't cu?a la~nh dda.o va(n ho'a CS,
ma` ho. kho^ng ba('t be? o^ng ddu+o+.c.
Tie^'ng no'i sang sa?ng: Ca'i ddinh cu?a Giai Pha^?m Mu`a Thu (ta^.p
1), xua^'t ba?n ta.i Ha` No^.i nga`y 29-8-1956 la` ba`i vie^'t cu?a
Phan Kho^i, tu+.a dde^` la` "Phe^ bi`nh la~nh dda.o va(n nghe^.", da`i
14 trang (khi in tha`nh sa'ch), co+~ chu+~ nho?. Trong ba`i na^`y,
pha^`n da^~n nha^.p, Phan Kho^i vie^'t ra(`ng trong tho+`i gian
chie^'n tranh, ca'c va(n thi si~ chi? nghi~ dde^'n kha'ng chie^'n,
ne^n sa(~n sa`ng hy sinh, chi'n bo? la`m mu+o+`i, kho^ng ai tha('c
ma('c gi` ca?. Tuy nhie^n, sau na(m 1954, tro+? ve^` Ha` No^.i, "la~nh
dda.o va(n nghe^. tha`nh ra va^'n dde^`, qua^`n chu'ng va(n nghe^.
tha('c ma('c vo+'i la~nh dda.o." Phan Kho^i ddu+a ra ba va^'n dde^`
chi'nh dde^? phe^ bi`nh. DDo' la` tu+. do cu?a va(n nghe^. si~, vu.
Giai Pha^?m Mu`a Xua^n, va` Gia?i thu+o+?ng Va(n ho.c 1954-1955.
Theo Phan Kho^i, lu'c ddo' ta.i Ba('c Vie^.t Va(n nghe^. si~ bi. ke^`m
ke.p mo^.t ca'ch nghie^.t nga~, khie^'n mo^.t nga`y nga`o ddo',
"nhu+o+.c ba(`ng ba('t mo.i ngu+o+`i pha?i vie^'t theo lo^'i cu?a
mi`nh, thi` ro^`i dde^'n mo^.t nga`y kia, ha`ng tra(m thu+' hoa cu'c
dde^`u pha?i no+? ra cu'c va.n tho. he^'t." Phan Kho^i chi? co`n
bie^'t than vo+'i Nguye^~n DDi`nh Chie^?u: "Cu. DDo^` Chie^?u o+i! Cu.
DDo^` Chie^?u o+i! O+? tho+`i cu., cu. dda~ ke^u: O+? dda^y na`o pha?i
tru+o+`ng thi,/ Ra dde^` ha.n va^.n mo^.t khi buo^.c ra`ng! The^' ma`
nga`y nay, ba?y ta'm mu+o+i na(m sau cu., ngu+o+`i ta co`n ra dde^`,
da`n ba`i, la.i co`n ha.n chu+~ cho to^i nu+~a ddo' cu. o+i! To^i co`n
la`m a(n ddu+o+.c gi` nu+~a cu. o+i! To^i dda^u co`n la` to^i dda^u
ddu+o+.c nu+~a cu. o+i! "
Tu+` la~nh dda.o nhu+ the^' ne^n ddu+a dde^'n pha?n u+'ng la` Giai
Pha^?m Mu`a Xua^n. Ro^`i la.i xa?y ra nhu+~ng vu. chu.p mu~ pha?n
ddo^.ng, ma` theo Phan Kho^i "tha^.t la` ca'i to^.i pha?n ddo^.ng o+?
xu+' na^`y sao ma` ghe'p mo^.t ca'ch de^~ da`ng qua'." Cu~ng vi` la~nh
dda.o nhu+ the^' ne^n mo+'i ddu+a dde^'n ke^'t qua? Gia?i va(n ho.c
1954-1955, ma` "o+? Ha` No^.i du+ lua^.n ba`n ta'n xo^n xao, nhie^`u
ngu+o+`i kho^ng phu.c, cho ra(`ng co' ma^'y ta'c pha^?m trong ddo'
kho^ng xu+'ng dda'ng ddu+o+.c gia?i."
Cha(?ng nhu+~ng ne^u danh nhu+~ng ta'c pha^?m kho^ng xu+'ng dda'ng,
Phan Kho^i co`n ddu+a ra lo^'i la`m vie^.c theo me^.nh le^.nh cu?a
Ho^.i ddo^`ng cha^'m gia?i, la^'y dda so^' ho^.i vie^n trong ho^.i
dde^? che`n e'p "thie^?u so^' tuye^.t ddo^'i" la` chi'nh Phan Kho^i.
DDie^`u kho^i ha`i nha^'t ddu+o+.c Phan Kho^i ne^u ra la` co' ta'c
gia? vu+`a ddu+o+.c sung va`o ban cha^'m gia?i, vu+`a co' ta'c pha^?m
du+. gia?i, va` sau ddo' la.i ddu+o+.c tru'ng gia?i.(11c)
Khi phe^ bi`nh la~nh dda.o va(n nghe^., Phan Kho^i phe^ bi`nh luo^n
su+. la~nh dda.o cu?a dda?ng Lao DDo^.ng, bo+?i vi` la~nh dda.o va(n
nghe^. la` chi bo^. dda?ng trong Ho^.i nha` va(n, tru+.c thuo^.c he^.
tho^'ng dda?ng, va` Phan Kho^i phe^ bi`nh luo^n che^' ddo^. o^ng ddang
so^'ng. Phan Kho^i vie^'t: "Du+o+'i che^' ddo^. tu+ sa?n, su+. ddo^'i
la^.p la` thu+o+`ng: nha^n da^n ddo^'i la^.p vo+'i chi'nh phu?, co^ng
nha^n ddo^'i la^.p vo+'i chu? xu+o+?ng, ho.c sinh ddo^'i la^.p vo+'i
nha` tru+o+`ng... Nhu+ng o+? du+o+'i che^' ddo^. cu?a chu'ng ta, ve^`
mo.i phu+o+ng die^.n, ye^u ca^`u pha?i kho^ng ddi dde^'n ddo^'i la^.p,
he^~ co`n ddo^'i la^.p la` co`n hie^.n tu+o+.ng kho^ng to^'t, ca'i
trie^.u chu+'ng kho^ng to^'t."(12) Mo^.t nu+o+'c ma` kho^ng co'
tie^'ng no'i ddo^'i la^.p co' nghi~a la` mo^.t nu+o+'c thie^'u da^n
chu? hay ddo^.c ta`i.
Ba`i ba'o cu?a Phan Kho^i la`m xo^n xao du+ lua^.n Ha` No^.i. Ba'o
Tho+`i Mo+'i, mo^.t to+` ba'o tu+ nha^n co`n so't la.I o+? Ha` No^.i
lu'c ddo', do Hie^`n Nha^n chu? tru+o+ng,(13) dda~ go.i ba`i vie^'t
cu?a Phan Kho^i la` mo^.t qua? bom ta.", tha? ngay ta.i thu? ddo^ Ha`
no^.i. "Co' ngu+o+`i tho^'t le^n ra(`ng chi'n mu+o+`i na(m nay mo+'i
ddu+o+.c nghe tie^'ng no'i san sa?ng cu?a cu. Phan Kho^i."(14)
Bo. xi't, cu+'t lo+.n hay cho' dde?: Trong cuo^.c mi't-tin ta.i Qua?ng
Nam to^? chu+'c sau khi Vie^.t Minh cu+o+'p chi'nh quye^`n va` tha`nh
la^.p chi'nh phu? Da^n Chu? Co^.ng Ho`a nga`y 2-9-1945, nha` ca^`m
quye^`n Vie^.t Minh la^m tho+`i o+? Qua?ng Nam mo+`i Phan Kho^i le^n
die^~n dda`n pha't bie^?u y' kie^'n. O^ng hoan nghe^nh ne^`n ddo^.c
la^.p da^n to^.c, nhu+ng kha(?ng kha'i tuye^n bo^' kho^ng ddo^`ng
ti`nh vo+'i con ddu+o+`ng chu? nghi~a CS.(15)
Sau vu. Nha^n Va(n Giai Pha^?m na(m 1956 va` sau vie^.c nha` ca^`m
quye^`n Ha` No^.i kho^ng ca^'p gia^'y phe'p cho Phan Kho^i in ta^.p
Na('ng chie^`u va`o na(m 1957, Phan Kho^i bi. nhu+~ng va(n no^ CS dda?
ki'ch ma.nh me~. Tre^n ba'o Nha^n Da^n so^' 1501, nga`y 12-4-1958, thi
si~ The^' Lu+~, ta'c gia? ba`i tho+ no^?i tie^'ng "Ho^? nho+' ru+`ng",
dda~ le^n a'n Phan Kho^i:
"...Phan Kho^i pha?n ca'ch ma.ng, nga^'m nga^`m cho^'ng dda?ng la~nh
dda.o ca'ch ma.ng tu+` trong kha'ng chie^'n, ddo' la` vie^.c hie^.n
gio+` ta tha^'y ro~ hie^?n nhie^n... Phan Kho^i va^~n khoe la`
ddu+o+.c Ho^` chu? ti.ch ta(.ng mo^.t chie^'c a'o lu.a, va` ke^? cho
to^i nghe mo^.t chuye^'n ga(.p Ho^` chu? ti.ch. Chuye^.n ddu+o+.c a'o,
to^i kho^ng tha^'y o^ng ta to? ra mo^.t y' na`o la` ca?m ki'ch. Phan
Kho^i kho^ng ca?m tha^'y ddu+o+.c ra(`ng mo^.t cu+? chi? ddo+n gia?n
ddo' cu?a Ngu+o+`i bie^?u tru+ng cho mo^.t ti`nh bao dung nha^n a'i
ro^.ng lo+'n do^`i da`o cu?a dda.o ddu+'c ca'ch ma.ng..."(16)
Sau ba`i phe^ bi`nh cu?a The^' Lu+~, Phan Kho^i bi. dda? ki'ch tie^'p
tre^n ba'o Va(n Nghe^. so^' 15, tha'ng 8-1958. La^`n na^`y, DDoa`n
Gio?i phe^ pha'n "Tu+ tu+o+?ng pha?n ddo^.ng trong sa'ng ta'c cu?a
Phan Kho^i". Chi'nh nho+` ba`i phe^ bi`nh cu?a DDoa`n Gio?i ma` ba`n
da^n thie^n ha. mo+'i bie^'t ddu+o+.c pha^`n na`o no^.i dung ta^.p
sa'ch Na('ng chie^`u.
Ba`i ba'o cu?a DDoa`n Gio?i cho bie^'t Na('ng chie^`u go^`m hai
pha^`n: truye^.n nga('n va` ta.p va(n. Pha^`n thu+' nha^'t go^`m ba
truye^.n nga('n" "Ca^`m vi.t", "Tie^'ng chim", va` "Ca^y CS". Pha^`n
thu+' hai go^`m bo^'n ta.p va(n ma` Phan Kho^i cho la` dda~ che'p la.i
su+. thu+.c chu+' kho^ng pha?i tie^?u thuye^'t. DDo' la` "Tha'i Va(n
Thu", "O^ng Na(m Chuo^.t", "Chuye^.n ba o^ng vua Kie^`n Long, Quang
Trung va` Chie^u Tho^'ng", va` "Nguye^~n Tru+o+`ng To^.".
Trong truye^.n nga('n "Ca^y CS", Phan Kho^i mo^ ta? lo.ai ca^`y na^`y
nhu+ sau: "... Co' mo^.t thu+' thu+.c va^.t cu~ng nhu+ sen Nha^.t Ba?n
o+? xu+' ta, tru+o+'c kia kho^ng co' ma` ba^y gio+` co' ra^'t nhie^`u.
DDa^u thi` to^i chu+a tha^'y, chi? tha^'y o+? Vie^.t Ba('c kho^ng
cho^~ na`o la` kho^ng co'..."
Theo Phan Kho^i, co' no+i go.i loa.i ca^y na^`y la` "co? bu` xi't",
vi` no' co' mu`i ho^i nhu+ con bo. xi't, co' no+i go.i la` "ca^y cu+'t
lo+.n", hoa(.c "ca^y cho' dde?". O^ng no'i ra(`ng nhu+~ng te^n ddo'
dde^`u kho^ng nha~ nha(.n ty' na`o, ngu+o+`i co' ho.c kho^ng go.i nhu+
va^.y, ma` ne^n go.i la` "ca^y CS". Phan Kho^i vie^'t tie^'p:
"...Kho^ng ma^'y la^u ro^`i no' mo.c ca? ddo^`n ddie^`n, tru+` khu+?
kho^ng he^'t ddu+o+.c, no' lan tra`n ra ngoa`i ddo^`n ddie^`n. Ca'i
ti`nh tra.ng a^'y ba('t dda^`u co' trong nhu+~ng na(m 1930-1931
ddo^`ng tho+`i vo+'i DDo^ng Du+o+ng CS DDa?ng ho.at ddo^.ng, phong
tra`o CS cu~ng lan tra`n nhanh cho'ng nhu+ thu+' ca^y a^'y, cu~ng
kho^ng tru+` khu+? ddu+o+.c nhu+ thu+' ca^y a^'y, cho ne^n bo.n Ta^y
ddo^`n ddie^`n dda(.t te^n no' la` "herbe communiste", dda'ng le~
di.ch la` co? CS, nhu+ng nhie^`u ngu+o+`i go.i la` ca^y CS. No' co`n
co' mo^.t te^n ra^'t la. ... Ho?i o^ng [o^ng gia` Tho^? ma` Phan Kho^i
ho?i chuye^.n] te^n no' la` ca^y gi`, o^ng no'i te^n no' la` "co? cu.
Ho^`". Thu+' co? na^`y tru+o+'c kia o+? dda^y kho^ng co', tu+` nga`y
cu. Ho^` ve^` dda^y la~nh dda.o ca'ch ma.ng, thi` thu+' co? a^'y mo.c
le^n, kho^ng ma^'y lu'c ma` dda^`y ca? ddu+o+`ng sa' ddo^`i ddo^'ng,
ngu+o+`i ta kho^ng bie^'t te^n no' la` gi`, tha^'y no' cu`ng mo^.t
lu'c vo+'i cu. Ho^` ve^` thi` go.i no' nhu+ va^.y..."(17)
Ca'c truye^.n nga('n va` ta.p va(n trong ta^.p Na('ng chie^`u dde^`u
bi. ba`i ba'o cu?a DDoa`n Gio?i cho la` mu+o+.n chuye^.n ngu+o+`i xu+a
dde^? xo? xie^n ddo+`i nay. Tho^ng thu+o+`ng, ngu+o+`i ta chi? phe^
bi`nh mo^.t quye^?n sa'ch khi dda~ ddu+o+.c in a^'n va` pha't ha`nh.
DDa`ng na^`y, ta^.p Na('ng chie^`u bi. ca^'m ddoa'n va` kho^ng
ddu+o+.c phe'p in tha`nh sa'ch, va^~n co`n trong da.ng ba?n tha?o, ma`
DDoa`n Gio?i cu~ng ddem ra phe^ bi`nh,. Trong khi phe^ bi`nh, DDo`an
Gio?i la.i tri'ch da^~n nhu+~ng ddo.an va(n si? nhu.c che^' ddo^. CS.
Chi'nh vi` le~ ddo', sau khi vie^'t ba`i phe^ pha'n Phan Kho^i, DDoa`n
Gio?i bi. kie^?m ddie^?m va` bi. ke^'t to^.i gia? vo+` kie^'m co+'
phe^ pha'n Phan Kho^i, dde^? gio+'i thie^.u Na('ng chie^`u cho mo.i
ngu+o+`i bie^'t mo^.t ca'ch kha'i qua't, nha('m be^u xa^'u che^'
ddo^.. Sau ddo', kho^ng tha^'y DDoa`n Gio?i xua^'t hie^.n tre^n va(n
dda`n.(17)
Va`o tho+`i ky` ca'c che^' ddo^. CS sa('t ma'u co`n thi.nh ha`nh va`o
giu+~a the^' ky? 20 o+? Lie^n Xo^, DDo^ng A^u, Trung Quo^'c, che^'
ddo^. CSVN co`n khe kha('t va` khe'p ki'n, i't co' mo^.t nha` va(n
na`o so^'ng du+o+'i che^' ddo^. CS, ngay ta.i thu? ddo^ Ha` No^.i cu?a
ho., ma` da'm co^ng khai vie^'t va` bo'c tra^`n ra(`ng CS la` "bo.
xi't", "hoa cu+'t lo+.n" hay "ca^y cho' dde?".
Ma` qua? tha^.t, che^' ddo^. CSVN hie^.n nay, tuy no'i ra(`ng theo
tra`o lu+u ddo^?i mo+'i va`o dda^`u the^' ky? 21, va^~n chu+a co' tu+.
do ba'o chi', kho^ng ho+n gi` nhu+~ng ddie^`u Phan Kho^i nha^.n xe't
va` mo^ ta? 50 na(m ve^` tru+o+'c. Ca'i co^'t lo~i va^~n la` "ca^y
CS", hay la` thu+' ca^y gi` tu`y y' ba.n ddo.c.
Toronto, 15.1.07
Chu' thi'ch :
1. Le^ Thi. Kinh, Phan Cha^u Trinh (1872-1926) qua nhu+~ng ta`i lie^.u
mo+'i, Nxb. DDa` Na(~ng, 2001, quye^?n 2, ta^.p 1, tr. 120.
2. Ba.ch Tha'i Bu+o+?i (1874-1932), ngu+o+`i Ha` DDo^ng, nguye^n ho.
DDo^~, cha ma^'t so+'m, nha` nghe`o, la`m con nuo^i mo^.t ngu+o+`i
nha` gia`u ho. Ba.ch ne^n ddo^?i qua ho. Ba.ch. Na(m 21 tuo^?i, o^ng
la`m thu+ ky' cho mo^.t ha~ng buo^n ngu+o+`i Pha'p, sau tu+. ddu+'ng
ra kinh doanh, mo+? "DDo^ng Kinh a^'n qua'n" ta.i Ha` No^.i, ro^`i
bu+o+'c qua la~nh vu+.c ha`ng ha?i thu+o+ng thuye^`n na(m 1909. Trong
vo`ng 10 na(m, co^ng ty cu?a o^ng co' tre^n 30 chie^'c ta`u lo+'n
nho?, ca.nh tranh ma.nh me~ vo+'i thu+o+ng thuye^`n Pha'p. Sau khi
o^ng tu+` tra^`n, Ngo^ ta^'t To^' vie^'t ba'o go.i o^ng la` "ba^.c anh
hu`ng kinh te^' thu+' nha^'t trong kinh te^' gio+'i nu+o+'c nha`".
3. Pha?i la` mo^.t ngu+o+`i gio?i Nho ho.c nhu+ Phan Kho^i mo+'i di.ch
tie^u dde^` "Cantique des cantiques" (Canticle of canticles, Song of
Solomon) trong Cu+.u u+o+'c ba(`ng chu+~ "Nha~ ca". "Nha~" la` mo^.t
pha^`n trong Kinh Thi go^`m co' "Phong", "Tu.ng" va` "Nha~". Kinh Thi
la` mo^.t trong Ngu~ kinh cu?a Nho ho.c (Thi, Thu+, Le^~, Nha.c va`
Xua^n Thu).
4. Hoa`ng Va(n Chi' chu? bie^n, Tra(m hoa ddua no+? tre^n dda^'t
Ba('c, Ma(.t Tra^.n Ba?o Ve^. Tu+. Do Va(n Ho'a, Saigon 1959, tr. 54.
Sa'ch Tro+? vo? lu+?a ra cu?a Phan Kho^i i't ddu+o+.c nha('c dde^'n.
5. Hoa`ng Va(n DDa`o, VN Quo^'c Da^n DDa?ng, ta'i ba?n ky` 2, Saigon:
1970, tr. 354.
6. Vu. O^n Nhu+ Ha^`u: Ta.i Ha` No^.i, nga`y 13-7-1946, Vie^.t Minh
cho ngu+o+`i lu.c soa't tru. so+? Ban Tuye^n hua^'n DDe^. tha^'t Khu
dda?ng bo^. cu?a VN Quo^'c Da^n DDa?ng (VNQDDD), o+? so^' 9 pho^'
(ddu+o+`ng) O^n Nhu+ Ha^`u, Ha` No^.i. Tru. so+? na^`y vo^'n la` cu?a
qua^n ddo^.i Nha^.t Ba?n giao la.i cho qua^n ddo^.i Trung Hoa, ro^`i
la.i ddu+o+.c chuye^?n cho VNQDDD. Vie^.t Minh ba('t ta^'t ca? nhu+~ng
dda?ng vie^n QDDD co' ma(.t ta.i tru. so+? va` ti.ch thu mo^.t so^'
gia^'y to+` quan tro.ng. Vie^.t Minh ho^ hoa'n le^n ra(`ng dda~ ti`m
tha^'y trong khu vu+.c nha` na^`y mo^.t so^' xa'c ngu+o+`i, va` la^.p
bie^n ba?n ke^'t to^.i QDDD to^? chu+'c "ha('c ddie^'m" dde^? ba('t
co'c, gie^'t ngu+o+`i, to^'ng tie^`n, cu+o+'p cu?a. (Hoa`ng Va(n
DDa`o, sddd. tt. 322-324.)
7. Huy Quang Vu~ DDu+'c Vinh, "Tu+` vu. ta^'n co^ng to`a ba'o VN na(m
1946: Nho+` ve^` nha` va(n Kha'i Hu+ng, Cha`ng la^?n tha^?n va`
Ngu+o+`i ngo.c no'i hoa cu+o+`i", ba'o The^' Ky? 21, California, so^'
104, tha'ng 12-1997, tr. 28.
8. Hoa`ng Va(n Chi', sddd., tr.15.
9. Tu.c truye^`n ra(`ng cha'u ga'i cu?a Tro+`i la` Chu+'c Nu+~ (chu+'c
= de^.t, nu+~ = co^ ga'i) ddu+o+.c Tro+`i ga? cho Ngu+u Lang (cha`ng
cha(n tra^u). Sau khi la^'y cho^`ng, Chu+'c Nu+~ lu+o+`i vie^.c may
va' ne^n Tro+`i gia^.n, pha.t phai ngu+o+`i ba(`ng ca'ch chia mo^~i
ngu+o+`i mo^.t nga~, la^'y gia?i Nga^n Ha` nga(n ca'ch, chi? cho mo^~i
na(m ga(.p nhau mo^.t la^`n va`o dde^m mo^`ng 7 tha'ng 7 (a^m li.ch).
Qua. se~ ddo^.i dda' la`m ca^`u cho hai ngu+o+`i ga(.p nhau. Qua. thay
lo^ng va`o tha'ng 7 a^m li.ch, dda^`u bi. so'i, ne^n ngu+o+`i ta cho
ra(`ng vi` ddo^.i dda' ba('c ca^`u ma` so'i dda^`u.
10. http://www.viet-studies.info/Phankhoi/PKhoi_DanQuaDinhCong.htm
11. Hoa`ng Va(n Chi', sddd. tt. 11 (11a), 23-24 (11b), 59-72 (11c,
toa`n va(n ba`i vie^'t).[Khoai ta^y mo.c tu+`ng chu`m, gio^'ng nhu+
vo`ng xa^u chuo^ng lu.c la.c ddeo no+i co^? ngu+.a, ne^n ngu+o+`i
Trung Hoa go.i la` "ma~ linh thu+.".]
12. Phan Kho^i, "Phe^ bi`nh la~nh dda.o va(n nghe^.". (Hoa`ng Va(n
Chi', sddd. tr. 61.)
13. Nguye^~n Minh Ca^`n, Co^ng ly' ddo`i ho?i,California: Nxb. Va(n
Nghe^., 1997, tr. 70.
14. Hoa`ng Va(n Chi', sddd. tr. 26.
15. Phan Cu+`, Phan An, "Phan Kho^i nie^n bie^?u", dda(ng trong
Chu+o+ng Da^n thi thoa.i cu?a Phan Kho^i, Nxb. DDa` Na(~ng ta'i ba?n,
1996, tr. 161.
16. Nguye^~n Minh Ca^`n, sddd. tr. 33.
17. DDoa`n Gio?i, "Tu+ tu+o+?ng pha?n ddo^.ng trong sa'ng ta'c cu?a
Phan Kho^i", dda(ng trong Hoa`ng Va(n Chi', sddd. tt. 89-96. Nhu+~ng
tri'ch ddo.an trong sa'ch Na('ng chie^`u cu?a Phan Kho^i dde^`u ru't
ra tu+` ba`i vie^'t cu?a DDoa`n Gio?i.