Millät öçen köräştä yäşneñ ähämiyäte yuq

[Säğit Xäyri]

"Bezneñ gäcit", № 8, 2 mart

Millət ɵçen kɵrəştə yǝşneñ əhəmiǝte yuq

http://www.beznen.ru.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/news/?id=2258

"Qazanda Bɵtentatar ictimağıy üzəge qarşında yǝşlər komissiǝse eşli ide inde. 1990 yılnıñ iünendə Qazan yǝşləre (Rezeda Safiullina yazuwınça: anıñ, İrek Garipovnıñ həm Rim Gıyl'fanovnıñ təqdime buyınça) “İdel” yal lagerenda berençe "Tatar yǝşləre kɵnnəre"n oyıştırdılar".

Küp­tən tü­gel ta­tar yǝş­lə­re­neñ be­ren­çe sə­ya­si oyış­ma­sı – “Azat­lıq” ber­le­ge oyış­qan­ğa yeger­me yıl tu­l­dı. Ta­rix ɵçen bu də­ver qıs­qa ğı­na bul­sa da, ke­şe ɵçen­ – şaq­tıy ozın ğo­mer... Yǝş­lek yıl­la­rı­nıñ bay­taq ɵle­şen ənə şul “Azat­lıq”nı citək­lə­ü­gə ba­ğış­la­ğan Təl­ğǝt Əx­mə­di­şin­ğa da 50 yǝş. Şul uñay­dan, bez anıñ be­lən əñ­gə­mə üt­kə­r­dek.

– Təl­ğǝt əfən­de, si­neñ soñ­ğı yıl­lar­da­ğı eş­lə­reñ­ne də, üzeñne də şaq­tıy be­lə­bez, ə me­nə ba­la ça­ğıñ­da nin­di bul­dıñ ikən sin? Mɵ­ğa­yın, şuq ma­lay bul­ğan­sıñ­dır? Əti-əni­yıñ də açu­lan­mıy qal­ma­ğan­dır?

– Ət­kəy­də ir-at­qa xas qa­tı­lıq, ğo­mu­mən, bul­ma­dı. Mi­nem irekne ber­wa­qıt­ta da çik­lə­mə­de ul. Ə me­nə ən­kəy­gə kil­gən­də... Üzebez­neñ İj-Bu­bıy awı­lı mək­tə­ben­də uqı­ğan ça­ğım­da: “Yarıy əle ən­kəy uqı­tu­çı tü­gel!” – dip sɵ­yı­nep yɵ­ri idem… Çɵn­ki kü­rep tor­dım: uqı­tu­çı, be­ren­çe çi­rat­ta, üz ba­la­sın sü­gə-tir­gi, anıñ üz ba­la­sı­na ba­rı­sı­na qa­ra­ğan­da da awır­raq tu­rı ki­lə. Uqı­tu­çı ba­la­la­rın min şul yaqtan jəl­li də idem. İrek­le, çik­lə­ü­sez tor­mış­nıñ ul wa­qıt­ta uq qa­de­ren bel­dem. Əm­ma ber­wa­qıt­nı ən­kəy mək­təp­kə tər­bi­ya­çe bu­lıp eş­kə ker­de. Tik min anda si­gez'­yıl­lıq­nı tə­mam­la­ğan idem in­de... Mək­təp­tə ur­ta be­lem alır­ğa qal­sam, ənkəy­neñ üz ɵs­tem­nən qat­ğıy kü­zə­tü­çe bu­la­ça­ğın ça­ma­lap al­dım da, İjaw­ğa mon­taj tex­ni­qu­mı­na kit­tem də bar­dım. Ul zamanda tex­nik hɵ­nər­lər­ dərəcəle sanala ide.

Texnikumda uqu rus­ça bit in­de, ə min tatar awılında üsep, tatar məktəben təmamlağan. Şu­lay da əl­lə­ ni awır bul­ma­dı, çɵn­ki rus te­le to­taş ɵs­ten­lek itə baş­la­ğan çor ide in­de. İjaw­da ba­rı­sı da rus­ça ğı­na sɵy­lə­şə, ta­tar­lar rus­lar­dan ayı­rı­lıp tor­mıy. Əm­ma şul çaq­ta uq mil­li məs­ə­lə­gə ber də bi­ta­raf tü­gel idem. Ta­tar mil­lə­ten­nən bul­ğan uqı­tu­çı­lar­nıñ ta­tar stu­dent­la­rı­na cı­lı­raq mɵ­nə­sə­bət­tə bu­lu­ı­na da iğ­ti­bar ittem.

– Awıl­da çaq­ta isə anıñ işe qatlawlıqlar bɵ­ten­ləy də si­zel­mə­gən­der?

– Üs­kən çor­da min il­də gel ğa­del­lek xɵ­kem sɵ­rə dip uy­lıy idem. Bez­gə mo­nı, bəlki, mək­təp tər­bi­ya­se də señ­der­gən­der... İjaw­da uqıp yɵr­gən­də isə bu uñaydan küp tet­rə­nü­lər ki­çe­rer­gə tu­rı kil­de. Mə­sə­lən, berençe kursta uqığanda uq po­yezd­ğa bi­let­nı dɵ­res al­ma­wım ɵçen, qon­tro­ler­lar to­tıp qıy­na­dı, citməsə, ştraf ta tü­lət­te­lər. Yuğıy­sə bit min qas­sa­dan alır­ğa ti­yış­le bi­let­nı aw­to­mat­tan alıp qı­na yal­ğış­tım.

– Yǝş ça­ğıñ­da nər­sə­lər be­lən qı­zıq­sı­na ideñ?

– Ba­rın­nan big­rək ba­lıq to­tu be­lən. An­na­rı ber­wa­qıt­nı aw­çı da bu­lıp kit­tem. Be­ren­çe tap­qır aw­ğa bi­şen­çe klass­ta uqığanda çıqtım, mıl­tı­ğım üzem­nən ozın­raq ide. Bu ma­wı­ğu­lar, bil­ge­le, sə­la­mət­lek ɵçen də bik fay­da­lı, çɵn­ki gel ta­bi­ğǝt­tə bu­la­sıñ, çı­nı­ğa­sıñ. Aw­çı­lıq lo­gik fi­ker yɵr­ter­gə də ɵy­rə­tə. Ki­yıq­ne atıp alu te­lə­ge üze ber dərt bir­sə, ur­man­da, su buy­la­rın­da mıl­tıq kü­tə­rep yɵ­rü üze ük kü­ñel­ne nıq kü­tə­rə ide.

– Tex­ni­qum­nan soñ tor­mış­lar qaya alıp kit­te?

– Ar­mi­ya­gə. Ul çaq­ta min ki­tap uqu be­lən bik ma­wı­ğa baş­la­ğan idem, ar­mi­ya­də uqır­mın dip, ber qo­çaq ki­tap tɵ­yap kit­tem. Xər­bi çast­kə ba­rıp ker­gəç tə, qo­man­dir­lar ul ki­tap­lar­nı üz­lə­re­nə alıp qal­dı­. Xə­yır, an­da­ğı tor­mış ki­tap qay­ğı­sın tiz onıt­tır­dı.

Ar­mi­ya­də min qaw­qaz­lı­lar­nıñ ber­dəm­le­ge­nə bik ğa­cəp­lə­ndem. Ə bez­neñ ta­tar sol­da­tı ğo­mumfon­da eri də yuğa­la. Üzem­çə alar­nı da qaw­qaz­lı­lar şi­kel­le itep ber­gə tup­lar­ğa, yaña kil­gən yǝş ta­tar sol­dat­la­rın yaq­lar­ğa tı­rış­tım. Mil­li xis­lər də şun­da kɵ­çə­yıp kit­kən­der dip uy­lıym.

Armiǝdən soñ çittən torıp injener-mexanik hɵnəren aldım. Yar Çallı şəhərendə, KamAZda master bulıp eşlədem.

– Şul yıllarda milli xərəkəttə qatnaşa başladıñ...

– İlle yǝşemneñ soñğı yegerme ike yılı milli xərəkəttə qatnaşu belən bəyle. Mine hərwaqıt ber məs'ələ borçıy: tatarnıñ üz mɵstəqeyl dəwləte yuq? Əle də şunı qayğırtabız.

– Mil­li xə­rə­kət­neñ yǝş­lər tar­ma­ğı­na ke­rep, an­da tɵp oyış­tı­ru­çı bu­lıp ki­tü­yıñ ni sə­bəp­le bul­dı?

– Milli xərəkət eşçənlegendə azraq qatnaşqaç, "Bez­gə ki­çek­məs­tən ta­tar yǝş­lə­re oyış­ma­sı tɵ­zer­gə ki­rək!" – di­gən nıq­lı ber fi­ker­gə kil­dem. Şun­nan, eş quz­ğa­la tor­sın dip, utır­dım da ber­kɵn­ne Ta­tar yǝş­lə­re oyış­ma­sı­nıñ us­ta­wın yaz­dım. Aña tɵp ni­gez itep qı­rım­ ta­tarları mil­li xə­rə­kə­te oyış­ma­sı us­ta­wın al­dım.

1990 yıl­nıñ 30 ma­yın­da: “Ta­tar yǝş­lə­re­neñ cı­yı­lı­şı bu­la­çaq”, – dip, Yar Çallı şə­həre bu­yın­ça bel­de­rü­lər yabış­tı­rıp çıq­tıq. Ul be­ren­çe cı­yı­lış pe­da­ğo­gika in­s­ti­tu­tı­nıñ akt­lar za­lın­da uz­dı. Şun­da qo­or­di­na­tsi­on so­vet həm oyış­ma­nıñ rə­i­se say­lan­dı. An­nan soñ cı­yı­lış­lar at­na sa­yın uz­dı­rı­la baş­la­dı. Mil­li xə­rə­kət­neñ küp­çe­lek eşen alıp ba­ru, tɵr­le ça­ra­lar oyış­tı­ru, lis­tov­qa ta­ra­tu, mi­ting həm pi­ket­lar­da, açlıq iğlan itüdə, şo­wi­nis­tik xa­ki­mi­yat­kə qar­şı bul­ğan bə­re­leş­lər­də aq­tiv qat­na­şu həm milli aktsiǝlərneñ qur­qı­nıç­sız­lı­ğın tə­e­min itü ke­bek ğǝməllər kü­be­sen­çə yǝş­lər cil­kə­se­nə tɵş­te di­səm, ber də art­tı­ru bul­mas.

– Si­neñ ɵs­kə eş­neñ həm ca­wap­lı­lıq­nıñ iñ zu­rı­sı tɵ­şə ide in­de, bil­ge­le… Qur­qı­nıç bulmadımı soñ?

– Mil­li xə­rə­kət­tə tɵr­le xəl­lər bu­la. Pro­vo­qa­tsi­ya­lər, yanaw­lar, as­tır­tın qa­zı­nu­lar. An­dıy wa­qıt­ta xəy­lə­kər­lek ke­nə cit­mi, qu­rıq­mas­qa da ki­rək. Əy­tik, tri­bu­na­ğa çı­ğıp ma­tur sɵy­lə­ü­çe­lər, mi­ting­ta mikrofon to­tıp “Azat­lıq!” – dip qıç­qı­ru­çı­lar küp bul­dı. Ala­rı da bik mɵ­him, ki­rək­le ğa­məl, əm­ma eş ca­wap­lı­lıq­qa ki­lep cit­ə baş­la­sa, mikrofon küp oç­raq­ta mi­nem qul­ğa kü­çə də quya ide.

– “Azatlıq” tatar yǝşləre berlege oyışu turında tɵrle məğlümat bar. Qaywaqıt alar qarşılıqlı da.

– Dɵres, xəzer entsiklopediǝlərdə bɵtenləy yalğış məğlümat ta oçratırğa turı kilə. İnde “Azatlıq”qa kilsək... Bez Yar Çal­lı­da yǝş­lər oyış­ma­sın tɵ­zep kil­gən­də, Qa­zan­da BTİÜ qar­şın­da yǝş­lər qo­mis­si­ya­se eş­li ide in­de. 1990 yıl­nıñ iü­nen­də alar “İdel” yal la­ge­ren­da be­ren­çe “Ta­tar yǝş­lə­re kɵn­nə­re”n oyış­tır­dı­. Ə Bɵ­ten­ta­tar yǝş­lə­re oyış­ma­sı ənə şul kɵn­nərdə minem təqdim belən Yar Çal­lı­dan şunıñ ɵçen dip alıp kil­gən əzer us­taw bu­yın­ça tɵ­zel­ə başladı. Us­taw­nı Qa­zan­da tɵzəttek, bil­ge­le. Şul uq yıl­nıñ kɵ­zen­də “Ta­tar yǝş­lə­re qo­rıl­tayı” cı­yar­ğa dip ki­leş­tek. Anı­sı 1990 yıl­nıñ ok­t'ab­ren­də uzdı. “Azat­lıq”­nıñ be­ren­çe rə­i­se itep İrek Ğa­ri­pov say­lan­dı.

Ul za­man­da xa­lıq­ta ro­man­ti­qa kɵç­le ide. Oyış­ma­ eş­lə­ren­də bik küp yǝş­lər ix­las­lıq həm fi­da­qǝr­lek be­lən qat­naş­tı.

– Milli yünəleştəge eşçənlek gel şoma ğına barmağandır?

– Mil­li xə­rə­kət­kə tɵr­le awır çor­lar­nı ki­çe­rer­gə tu­rı kil­de. Pu­tin xa­ki­mi­yat­kə kil­gən, de­mok­ra­tiǝ çiklən­gən yıl­lar, mə­sə­lən. Min həm yǝnə­şəm­də­ge kɵrəştəş­lər aña qa­dər ük vlast'­nıñ ni­çek üz­gə­rə­sen ça­ma­lıy idek şi­kel­le. Şu­ña kü­rə Pu­tin Yar Çal­lı­ğa kil­gəç (əle prem'­yır ğı­na ça­ğın­da), bez anı televizor qarşında divanga yatıp tü­gel, ə: “Pu­tin, os­ta­no­wi voy­nu v Çeç­ne!” – dip piket belən qar­şı­la­dıq. Şu­nıñ ɵçen bez­ne KPZga yap­tı­lar. Şul çaq­ta qǝmerağa ber FSB ofi­tse­rı kerep: “Kü­rə­se­lə­re­gez al­da bu­la­çaq əle. Ki­sət­te­mme min sez­ne – ki­sət­tem! Me­nə xə­zer kü­rer­sez!” – dip qıçqırğan ide… Me­nə kü­rə­bez də in­de… Mil­li xə­rə­kət ke­şe­lə­re ɵs­ten­nən ber-ber art­lı yalğanğa qorılğan cinayǝt eş­lə­re açı­la, alar­nı ber ğa­yıp­sez­gə xɵ­kem itə­lər. Bo­lar ta­tar­nı qur­qı­tıp to­tu­ğa, mil­lət­neñ sə­ya­si li­der­la­rın kɵ­rəş­tən çit­ləş­te­rü­gə, be­te­rü­gə qo­rıl­ğan ğa­məl­lər. Pu­tin za­ma­nı bu yağı be­lən uz­ğan ğa­sır­nıñ 30n­çı yıl­la­rı­na ox­şaş.

Çit il­gə barır­ğa tu­rı kil­sə, üzem­ne tɵr­mə­dən çıq­qan­day xis itəm. Əy­tik, 2009 yıl­da Uq­ra­i­na­ğa “Tɵr­ki yǝş­ləre kɵn­nə­re”­nə bar­dım. An­da Yuşçen­qo pre­zi­dent ide. Ke­şe­lər, nin­di mil­lət­tən həm nin­di sə­ya­si qa­raş­lı bu­lu­la­rı­na qa­ra­mas­tan, üz­lə­ren çın məğ­nə­də irek­le toya ide Ukrainada. Ezər­lek­ləw, ba­sım yasaw di­gən nər­sə kür­mə­dem… Anda­ğı çın de­mok­ra­tik at­mos­fe­ra­nı to­yıp, azat il­də yǝşə­ü­neñ nin­di rə­xət ikə­nen ta­ğın ber qat añ­lap qayt­tım.

– Üsep kilüçe yaña buwınğa nindi teləkləregez bar?

– Ta­tar yǝş­lə­re mil­li xə­rə­kət­neñ ta­ri­xın ɵy­rən­sen­nər. Ki­lə­çək­tə bezneñ xa­ta­lar­ğa ta­ğın abın­ma­sın­nar ide. Aq­nı qa­ra­dan, çın­nı yal­ğan­nan ayı­ra bel­sen­nər, hər­tɵr­le sat­lıq­lar­dan yıraq tor­sın­nar, həm qay­çan da bul­sa ta­tar­nıñ üz də­ü­lə­te bu­la­ça­ğı­na nıq­lı ışa­nıç­ta bulsınnar ide.

Əñ­gə­mə­dəş – Da­mir ŞƏY­XET­DİN

--
Tatar Press
Sagit Hayri